________________
૧૦
જેસલમેર તીર્થ
જોડલાંઓ ઊભાં કર્યાં છે (ચિત્ર ૨૬), જે ઘટના અન્યત્ર કયાંય જોવા મળતી નથી. રૂપકંઠ પર ત્રણ ગજતાલુ, એક ચોખંડી કોલ, તે પછી ૨૪ ખૂબસૂરત લૂમાઓનું વર્તુળ, અને છેવટે મધ્યબિંદુએ પાંચ કોલયુકત લમ્બન કરેલું છે, જેમાં શરૂઆતના ત્રણ અણિયાળાં કોલ લખનવી ચિકનકારીના ભરત જેવી છિદ્રયુકત કોરણી ધરાવે છે (ચિત્ર ર૭), જે વસ્તુ રાજસ્થાનમાં મેવાડના સમકાલીન મંદિરોમાં નહીં, પણ સૌરાષ્ટ્રમાં ગિરનાર ઉપરની આ કાળની છતોમાં જોઈ શકાય છે.
ચૌમુખ ફરતી ભમતીની દેરીઓમાં પંદરેક જેટલી મૂર્તિઓ સ્વસ્થાને છે અને મંડપને ભમતીની દેરીઓમાં પ્રતિમાઓ ઉપરાંત ચતુર્વિશતિજિન આદિના પટ્ટો પણ સ્થાપેલા છે. ચૌમુખ ગર્ભગૃહ(ગભારા)ના ત્રણે માળોમાં જિન ચંદ્રપ્રભની પ્રતિમાઓ સ્થાપેલી છે. દક્ષિણ દિશાની દેવકુલિકાઓના અંગ-ઉપાંગોનો અંદર-બહાર નિકાળાનો છંદ એટલો સરસ છે કે જાણે તે સૌની સહિયારી પાછલી ભીંત પવનને હિલોળે ચડી ફરફરતી હોય તેવો ભ્રમ કરાવે છે (ચિત્ર ર૮).
નિજમંદિર ભણશાળી વિદ્યાએ સં. ૧૫૭/ઇ. સ૰ ૧૪૫૧માં બનાવેલું, જ્યારે મોઢા આગળનો મેઘનાદ મંડપ શ્રેષ્ઠી ગુણરાજે કરાવેલો. શૈલીની એકરૂપતા ધ્યાનમાં લેતાં સમસ્ત મંદિર એક જ સમયે બનેલું જણાય છે.
(૫) ઋષભદેવ જિનાલય
ચંદ્રપ્રભની જોડાજોડ ઉત્તરમાં આ ભવ્ય શિખરયુકત મંદિર આવી રહેલું છે. તેમાં પ્રવેશ ચંદ્રપ્રભ મંદિરના પૂર્વ તરફના રસ્તા પર પડતા મંડપનાં સાદાં (કદાચ નંવાં) દ્વારમાંથી થાય છે. અંદર તો પ્રાસાદ, અને તેને લાગેલો રંગમંડપ અને તેની સામે પટ્ટશાલા એટલું જ છે. પ્રાસાદની ત્રણ બાજુ ઓટલીવાળી ભમતી છે. પ્રાસાદ સારી રીતે કંડારાયેલો છે. તેમાં પીઠ અને વેદીબન્ધના હંમેશ મુજબના શણગાર છે, અને જંઘામાં દેવતાઓ અને અપ્સરાઓ વગેરેની મૂર્તિઓ કોરેલી છે, પણ નવીનતા એ છે કે ભદ્રભાગ સામાન્ય રીતે હોય છે તેનાથી પહોળો છે અને તેમાં ખંડદાર જાળીઓ લગાવવામાં આવી છે (ચિત્ર ર૯, ૩૦). પહોળા મોટા શિખરના પૂર્વ દર્શનમાં શુકનાસને સ્થાને ભદ્રકર્ણાદિ અંગો અને સામરણયુકત દેરી જેવું કર્યું છે (ચિત્ર ૩૧). ગર્ભગૃહમાં ઋષભદેવની સપરિકર-સતોરણ પ્રતિમા મૂલનાયક તરીકે બિરાજમાન છે.
રંગમંડપના સ્તંભોમાં બહુ કારીગરી નથી કરી, પણ સ્તંભોની જંઘાઓમાં ચાલુ પ્રથા છોડી કેવળ મૂર્તિઓ કરવાને બદલે જુદાં જુદાં શોભનોના પરિવેશ સાથે નાની નાની મૂર્તિઓ કરેલી છે (ચિત્ર ૩૨), તેના જેવી શ્રૃંગારલીલા અન્યત્ર કયાંય જોવા મળતી નથી. કયાંક કયાંક બ્રાહ્મણીય દેવતાઓની મૂર્તિઓ પણ કંડારી છે. સ્તંભો વચ્ચે તોરણો કર્યાં નથી. પટ્ટશાલામાં, આ મંદિરમાં
