________________
જેસલમેર તીર્થ
બે બાજુ ભીંતમાં ખંડદાર જાળીઓ કાઢેલી છે, જેમાં હાથી અને અષ્ટમંગલોમાંથી ચૂંટેલાં મંગલો, પ્રાણીઓ, ભૌમિતિક કલ્પનો, ૧૪ સ્વપ્નાદિમાંથી પણ કેટલાંક ચૂંટી કાઢેલાં શોભનો, વગેરે જેવા મળે છે (ચિત્ર ૧૨). ચોકીઆળામાં નાભિપદ્મમંદારક પ્રકારને મળતી છત કોરેલી છે (ચિત્ર ૧૩). ચોકીને મથાળે તિલક-ઘંટાવાળી સંવરણા (સામરણ) કરેલી છે.
અંદર જતાં, રંગમંડપના મુખાલિંદમાં, ત્રણેક સુંદર છતો જોવા મળે છે. તેમાંની વચ્ચે નાભિમંદારક' જાતિની લમ્બનયુકત છત તો આબૂની વિમલવસહીની છતોનું સ્મરણ કરાવી રહે છે. આની આજુબાજુની બે છતો અષ્ટકોણ છંદ પર રચાયેલી છે, જેમાંની એક અહીં ચિત્ર ૧૪ માં રજૂ કરી છે. રંગમંડપના સ્તંભોમાં બહુ કોતરકામ નથી; પણ તેનો વિતાન તો ઠાંસોઠાંસ અલંકારખચિત છે. વિતાનને ટેકવતા આઠેય પાટડાઓના મોવાડ પર વેલ અને વંદનમાલિકાની ભાતો જોવા મળે છે; જ્યારે તેની ઉપરના પાટડાના દર્શનભાગે અર્ધવર્તુળમાં કમળો કોરેલાં છે. તે પછી વિતાનનાં મૂળ ભાગનો ઉદય શરૂ થાય છે (ચિત્ર ૧૫). તેમાં વલયાકારે હંસપટ્ટી, ઝીણી કારીગરીયુકત કર્ણદર્દરિકા (કણદાદરી), તે ઉપર રૂપકંઠમાં વચ્ચે જિનપ્રતિમા ધરાવતી ગોખલી અને આજુબાજુની બે ગોખલીઓમાં વિદ્યાદેવીઓ અને યક્ષીઓ, તેમ જ અંતરે અંતરે આવતી વિદ્યાધરરૂપી ટેકણો ઉપર ૧૧ સુરસુંદરીઓ અને ૧રમી ટકણ પર (રાજસ્થાનની પરિપાટી અનુસાર) કામદેવની મૂર્તિ. આ અપ્સરાઓ, ઉપર આવનાર બે ગજ તાલુના થરો અને તે પરના બે ચારખંડા કોલના થરો પૈકી નીચલા થરોની પડછે, ઊભેલી છે. વિતાનના કેન્દ્રભાગે પાંચ કોલવાળું લમ્બન કર્યું છે, જેના પ્રથમના ત્રણ કોલ અણીયાળાં અને ઝીણી કોરણીથી ઠાંસેલાં છે (ચિત્ર ૧૬).
- મંદિરના પ્રાસાદ અને ગૂઢમંડપના થરો ઘાટવાળા છે, પણ તેમાં શોભનકામ અલ્પ પ્રમાણમાં છે. શિખરનાં અંગઉપાંગો પણ કોરણી વગરનાં છે. ફરતી ભમતી તો કેવળ ઓટલીરૂપે જ છે. પ્રાસાદ પાછળની ભમતીમાં પીળા પથ્થરની ત્રીસ જિન પ્રતિમાઓ સ્થાપેલી છે. અહીં ભમતીમાં રહેલી સં૧૫૧૮/ઈ. સ. ૧૪૬૨ની કલ્યાણત્રય'ની રચનાને કેટલાંક વર્ષો પહેલાં ઋષભદેવના મંદિરની પૂર્વ તરફની પટ્ટશાળામાં સ્થાપિત કરી છે; પણ વીસવિહરમાનજિનનો પટ્ટ ઉત્તર તરફની ઓટલી પર હજી પણ છે, અને નન્દીશ્વરપટ્ટ અને હાથી પર વિરાજમાન જિનમાતા મરુદેવીની મૂર્તિ પણ મંદિરની ભમતીમાં હોવાની નોંધ મળે છે. મંદિરમાં પ્રકાશની આવ કેવળ પૂર્વ દિશા તરફની જ હોઈ સવારના બે પ્રહરો પછી મંદિરમાં અંધારું રહે છે.
ચોપડા ગોત્રીય ચાર ઓસવાળ બંધુઓ–શિવરતા, મહિરાજ, લીલા, અને લાખણ–દ્વારા સં. ૧૪૯૪/ઈ. સ. ૧૪૩૮માં આ મંદિર બંધાવું શરૂ થયેલું, અને તેમાં સં. ૧૪૯૭/ઈ. સ. ૧૪૪૧માં ખરતરગચ્છના આચાર્ય જિનભદ્રસૂરિના હાથે પ્રતિષ્ઠા થયેલી.
