________________
જેસલમેર તીર્થ
ચારે તરફની દિશાઓમાં કરેલી ભમતીની દેવકુલિકાઓની પટ્ટશાલાના સ્તંભો સાદા છે. (અહીં પશ્ચિમ દિશાએ સ્તબ્બોની હાર બેવડી કરી છે.) આ દેરીઓની હારમાં પ્રાસાદના પશ્ચિમ સૂત્રે મધ્યમાં, અને ગૂઢમંડપના ઉત્તર-દક્ષિણ સૂત્રે સામેના ભાગમાં, સાદા ભદ્રપ્રાસાદો કરેલા છે. ભમતીની પટ્ટશાલા સ્થાનાભાવે પગથિયાં વગરની, સીધા ઓટલારૂપે બનાવી છે; જો કે ત્રણે ભદ્રપ્રાસાદવાળા ભાગે અંદર ઊતરવાનાં ચાર-ચાર પગથિયાં બનાવેલાં છે ખરાં, પણ એકંદરે પ્રાસાદ ખાડામાં ઊભો હોય તેવો ભાસ થાય છે. એ જ સ્થિતિ નવચોકી સહિતના ગૂઢમંડપની. પણ છે. આથી રંગમંડપમાંથી પ્રાસાદ તરફ જવા માટે, નવચોકીના અંત ભાગે, ઉત્તર અને દક્ષિણ બાજુ નીચે ઊંડાણવાળા ભાગમાં ઊતરવા પગથિયાં બનાવવા પડ્યાં છે.
કલાની દષ્ટિએ મંદિરના અંદરના ભાગની મોટી ખામી એ છે કે પટ્ટશાલા, રંગમંડપ, અને નવચોકીનાં તળો ચડઊતર હોવાં જોઈએ તેને બદલે એક જ સપાટીએ કરી દીધાં છે; આથી આ ત્રણે જુદાં જુદાં અંગોની ભેદરેખા સ્પષ્ટરૂપે રહી શકી નથી અને એથી જેમ આબૂ-દેલવાડાનાં તેમ જ કુંભારિયા આદિ મધ્યકાલીન મંદિરોમાં શકય બની છે તેવી ચડઉતારની નયનાભિરામ છંદલીલા અહીં પ્રગટી શકી નથી. બીજી બાજુ નવચોકી તેમ જ ભમતીની છતો સાદાં છાતિયાંથી જ ઢાંકી દીધી છે. આંથી ઝાકઝમાકવાળી રૂપસુંદર છતોની ગેરહાજરીથી બન્ને સંરચના રસહીન-તેજહીન દેખાય છે. દેવકુલિકાની બહારની ભીંતોમાં સાદા ઘાટ છે; જ્યારે તેમના લાંબડા દેખાતા શિખર પર કંઈ નહીં તો યે પૂર્વ તરફ અલબત્ત જાલની કોતરણી છે (ચિત્ર ૧૧).
રંગમંડપમાં સં. ૧૫૦૮/ઈસ. ૧૪૬૨ના ત્રણ નંદીશ્વરદ્વીપના પટ્ટો તથા એક શત્રુંજયગિરનાર-તીર્થપટ્ટ હતો, જે બધા હાલ ઋષભદેવના મંદિરની પૂર્વ તરફની પટ્ટશાલામાં સ્થાપિત કર્યા છે. મંદિરના લેખો આ પૂર્વે (સ્વ) પુરણચંદ નહાર તથા (સ્વ) સારાભાઈ નવાબે પ્રગટ કરેલા.
મંદિરના મૂળનાયક ભગવાન પાર્શ્વનાથને ઉબોધીને સંસ્કૃત ભાષામાં એક સુંદર સ્તવન ૧૫મા સૈકાના અંતિમ ચરણમાં ખરતરગચ્છીય આચાર્ય જિનસમુદ્રસૂરિ(વેગડશાખા)એ બનાવેલું છે. અને ઈ. સ. ૧૬૨૩નું વાચક સહજકીર્તિનું પણ એક સ્તોત્ર મળી આવ્યું છે.
(૨) સંભવનાથ જિનાલય પાર્શ્વનાથ જિનાલયના રંગમંડપથી દખણાદા, દેવકુલિકાઓની હારમાળમાં વચ્ચેથી સંભવનાથના મંદિરમાં જવાનો માર્ગ જાય છે. મંદિર સામે નાનકડો ચોક છે. મંદિરની પૂર્વ દિશાના મોવાડમાં ઓછી કરણીવાળા સ્તંભોવાળું પણ શોભાયમાન ચોકીઆળું કરેલું છે. ચોકીઆળાની
