Jagvikhyat Jaisalmer

Author(s): Shrutnidhi
Publisher: Shrutnidhi

Page 8

જેસલમેર તીર્થ
3
અને ગોડવાડ અને ગુજરાતમાં ઈડર, પાવાગઢ, અને સોરઠ—ત્યાં ત્યાં પથ્થરો પર દેવાલયનાં સર્જનો માટે શિલ્પીઓનાં ટાંકણાં ફરીથી ગાજવાં લાગેલાં. અલબત્ત પૂર્વના યુગોની કલાનો મુકાબલો આ યુગની કલા નથી કરી શકતી. પુરાણા શિલ્પીઓની પશ્યતાપૂર્ણ પરિપાટી, પ્રતિભા, અને અભિજાત સર્જનો ઊભાં કરવાનું સહજ સામર્થ્ય એવં વિશિષ્ટ તાલીમ આ યુગમાં જોવા મળતી નથી. વસ્તુત: મોટા ભાગની કારીગરી પર એ કાળના સુથારી કામની છાપ સ્પષ્ટરૂપે વરતાય છે. પ્રતિમાઓની મુખાકૃતિઓ, દેહભંગીઓ, અને શોભનકલાના કંડારની ભાતોમાંથી ઉત્તમતા, ઉચ્ચ કોટીનું લાલિત્ય આદિ તત્ત્વો તો જૂના યુગોની સમાપ્તિ સાથે વિદાય લઈ ચૂકેલાં, છતાં આ યુગમાં કેટલીક પુરાણી પરંપરાઓ, હીન દશામાં પણ, ટકી રહી હોય તેમ લાગે છે, અને સાથે જ કેટલાક નવતર પ્રયોગો અને આવિષ્કારો પણ જોવા મળે છે. એ રીતે જોઈએ તો આ યુગની ઇમારતોના શિલ્પ-સ્થાપત્યનું કલાના ઇતિહાસમાં મૂલ્ય છે, સ્થાન છે, અને તેનું આકલન એ પરિપ્રેક્ષ્યમાં થવું ઘટે.
ગઢના ઈશાન તરફના દ્વારેથી પ્રવેશ્યા બાદ, ઉપર ચડ્યા પછી આવતા મોતીમહલથી થોડું આગળ વધતાં પશ્ચિમે, ચામુંડેશ્વરીના મંદિરના ત્રિભેટે આગળ જવા માટે બે રસ્તા ફાંટે છે; તેમાં ડાબી બાજુનો માર્ગ જૈન દેવાલયો બાજુ વળે છે.
જૈન મંદિરોનો. સમૂહ એક બીજાની તદ્દન આગળ પાછળ આવી રહેલા બે વિભાગોમાં વિસ્તરેલો છે : એમાં પાછળનાં ભાગનાં મંદિરો પહેલાં બંધાઈ ગયેલાં : તેમાં વચ્ચેનું પાર્શ્વનાથ જિનાલય, તેની દક્ષિણે અડીને આવેલ સંભવનાથ, અને ઉત્તર-ઈશાનમાં જોડેલા શીતલનાથના મંદિરનો સમાવેશ થાય છે. આ મંદિરોના લગભગ સહિયારા પ્રાંગણને અડીને, પૂર્વમાં આવેલું છે ચન્દ્રપ્રભ જિનનું ઉન્નત જિનાલય, તેની ઉત્તરે રિખભદેવ(ઋષભદેવ)નું મંદિર અને ચંદ્રપ્રભ મંદિરને કાટખૂણે પડતા રસ્તાના ખૂણે એટલે કે દક્ષિણે, નીચે અષ્ટાપદ અને ઉપરના ભાગે શાંતિનાથનું, એમ બેવડાં મંદિરો આવેલાં છે, જે બધાં થોડાં પાછોતરા કાળે બંધાયેલાં બીજા વિભાગમાં આવે છે. આ બધાં મંદિરો હવે તેમના કાલક્રમાનુસાર જોઈએ. જેસલમેરનાં મંદિરો વિષે ત્યાંના અભિલેખો ઉપરાંત હેમધ્વજની સં. ૧૫૫૦/ઈ સ ૧૪૯૪ની ચૈત્યપરિપાટી, પં૰ મહિમાસમુદ્રની સં. ૧૭૦૮/ ઇ. સ. ૧૬૫૦માં બનેલી જેસલમેર ચૈત્યપરિપાટી, જિનસુખસૂરિ રચિત ચૈત્યપરિપાટી (સં. ૧૭૭૧ / ઈ. સ. ૧૭૧૫), તથા યતિ વૃદ્ધિચન્દ્રની વૃદ્ધિરત્નમાલા (૧૮મી-૧૯મી સદી ?)માંથી કેટલીક વિશેષ માહિતી મળે છે. આ સિવાય ખરતરગચ્છીય સમયસુંદર ગણિનાં, જૂની મરુ-ગુર્જર ભાષામાં રચાયેલાં, બે સ્તવનોમાંથી અહીંના શાંતિનાથના મંદિર તથા આદિનાથના મંદિરના નિર્માતાઓ વિષે કેટલીક માહિતી મળે છે. (આમાં આદિનાથવાળું સ્તવન સં૰ ૧૬૮૧/ઈ સ ૧૬૨૫માં બનેલું હતું.)