Jagvikhyat Jaisalmer

Author(s): Shrutnidhi
Publisher: Shrutnidhi

Page 7

ર
જેસલમેર તીર્થ
(જો કે અત્યારનો ગોળ કોઠાઓવાળો કિલ્લો તો સં. ૧૫૧૨(ઈ સ૰ ૧૪૫૬)માં અમરકોટ—પુરાતન આકાશવપ્ર—ના દુર્ગની દીવાલો તોડી તેની ઈંટો વડે, અને સાથે ત્યાંના જૈન શ્રેષ્ઠીઓની સહાયથી જેસલમેરી પથ્થરથી બનાવેલો છે.)
ઉપરકથિત અનુશ્રુતિઓ તથ્યપૂર્ણ હોય તો પણ આ ટેકરી પર નાનો સરખો વસવાટ તે પૂર્વે પણ હશે તેમ અહીં દશમા શતકના મધ્ય ભાગના અરસામાં મહામરુ શૈલીમાં .બંધાયેલા, વર્તમાને લક્ષ્મીકાન્તના નામથી પરિચિત, બ્રાહ્મણીય દેવાલયના અસ્તિત્વ પરથી અનુમાની શકાય. ખરતરગચ્છની અનુશ્રુતિ અનુસાર અહીં સં૰ ૧૨૬૩/ઈ. સ. ૧૨૦૭માં ઉજ્જડ થઈ ગયેલ લોદ્રવામાંથી આચાર્ય જિનપતિસૂરિ પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા જેસલમેર લાવેલા અને તેને પરોણા દાખલ મૂકેલી : પણ કયાં ? શું અહીં તે પહેલાં કોઈ જૈન મંદિર હતું ખરું કે જ્યાં પ્રતિમાને સન્માનપૂર્વક સાચવીને રાખી શકાય ? એ સંબંધમાં વિચારતાં એક નાનું સરખું પ્રમાણ ઉપલબ્ધ છે. લક્ષ્મીકાન્તના મંદિરના પ્રાસાદને ફરતી બહુ મોડેથી બાંધેલી દીવાલમાં, અંતરાલના ઉત્તર પ્રવેશના દ્વારમાં ગોઠવેલ દ્વારશાખાના ઉત્તરંગ (ઓતરંગ) પર ૧૧મા શતકમાં મૂકી શકાય તેવી કોરણીવાળી, નાની નાની
ગોખલીઓમાં કંડારેલ જિનપ્રતિમાઓ જોવા મળે છે : અને ખંભાતના સં૰ ૧૩૬૪/ઈ. સ૦ ૧૩૧૦ના અભિલેખ અનુસાર શ્રેષ્ઠી કેશવે જેસલમેરમાં (ઈસ્વી ૧૩મી સદીના અંતિમ ચરણમાં) જિનાલય બંધાવેલું; આ બે પ્રમાણો લક્ષમાં લેતાં અહીં ૧૫મા શતકનાં જૈન બાંધકામોથી પૂર્વે બે’એક જિનાલય, લગભગ ૪૦૦-૪૫૦થી લઈ સવાસો’એક વર્ષ પહેલાં બંધાઈ ચૂકયાં હોય. (સંભવ છે કે તે અત્યારના જૈન મંદિરોના સમૂહના સ્થાને જ બન્યાં હોય.)
જેસલમેરના તમામ મુખ્ય બાંધકામો અહીંના સ્થાનીય પીળા પથ્થર—ગોપીચંદનની સંગે જો એકાદ હળદરનો ગાંઠીઓ વાટી નાખીએ તો જેવી પીળાશં પ્રગટ થાય તેવા રંગના પથ્થરના બનેલા છે. (અમદાવાદમાં શેઠ હઠીસિંગના વિખ્યાત મંદિરના પરિસરમાં જેસલમેરી પથ્થરનો માનસ્તંભ કેટલાંક વર્ષો પૂર્વે રચાયેલો છે, તે પરથી આ વર્ણ કેવો હોય તેનો ખ્યાલ મળી રહે છે. જેસલમેરી પથ્થરની લાદીઓ પણ હવે અમદાવાદનાં નવાં મકાનોમાં વપરાવા લાગી છે.)
જેસલમેરનાં જૈન મંદિરોના સમૂહમાં કુલ છ મંદિરો બનેલાં છે. નિર્માણકાર્ય લગભગ સાતેક દાયકા સુધી ચાલેલું. વસ્તુતયા જેસલમેરનો એ સુવર્ણકાળ હતો. ખરતરગચ્છીય ઓસવાલ શ્રેષ્ઠીઓનાં ધન સાથે ધર્મભાવનાના સંગમના આવિર્ભાવ રૂપે પ્રગટ થયેલાં આ મંદિરો, વિદેશી - આક્રમણકારોએ પશ્ચિમ ભારતમાં સર્જેલા પૂર્વે બંધાયેલાં બ્રાહ્મણીય અને જૈન મંદિરોના ઘોર વિનાશ પછી, ૧૫મા શતકમાં જાગેલા સર્જનાત્મક પ્રત્યુત્તર રૂપે, પુનરુત્થાનના એક ભાગ રૂપે, ઘટાવી શકાય. એ કાળે અન્યત્ર જ્યાં જ્યાં રાજપુત રાજ્યો ટકી રહેલાં—રાજસ્થાનમાં મેંવાડ