________________
(૨) ક્ષણમ્ ક્ષણ-પ્રતિક્ષણમ્ - હર ક્ષણ.... (૩) અર્થમ્ મર્થન પ્રત્યર્થમ્ – દરેક અર્થ.. (૪) વર્ષમ્ વર્ષ-પ્રતિવર્ષમ્ - દર વર્ષ (૫) પ્રામમ્ પ્રામમ્-પ્રતિગ્રામમ્ – દરેક ગામ.... (ગામોગામ) (૬) રૂપુઃ રૂષ પ્રતીપુ દરેક બાણ..
(પાઠ-૪૫)
પ્ર-૧ કર્તરિ ભૂતકૃદન્તનો પ્રયોગ ક્યારે કેવી રીતે થાય ? જ-૧ ભૂતકાળના વિષયમાં કર્તાની મુખ્યતાએ કર્તરિભૂતકૃદન્તનો પ્રયોગ
થાય છે. કર્તરિ ભૂ.કૃ. નો પ્રત્યય તેવત્ (ક્તવતુ) છે. પા. ૩૩ માં કર્મણિ ભૂકૃ. નાં ત (ત) પ્રત્યય પર છતાં ધાતુમાં જે જે ફેરફારો બતાવ્યા છે તે બધા જ ફેરફારો આ તવત્ (વક્તવતુ) પ્રત્યય પર છતાં પણ થાય છે. સામાન્યથી કર્તરિ ભૂ.ક. નો પ્રત્યય તેવત્ છે પણ ગતિ અર્થવાળા તથા અકર્મક ધાતુને ત (1) પ્રત્યય પણ લાગે છે. એટલે ગતિ અર્થવાળા તથા અકર્મક ધાતુનાં કર્તરિ ભૂ.કૃ. બે રીતે બનશે. તે પ્રત્યયાન્સે... તવત્ પ્રત્યયાન્ત..આ કૃદન્તનો ઉપયોગ કર્તાની મુખ્યતાએ થતો હોવાથી કર્તા પ્રથમ વિભક્તિમાં આવશે. અને કર્તા પ્રમાણે (લિંગ-વચન-વિભક્તિમાં) કૃદન્ત મુકાશે.... કર્મને દ્વિતીયાવિભક્તિ થશે. નપું. . માં નીતવત્ જેવો... અને સ્ત્રીલિંગમાં
હું (ડી) લાગીને નીતવતી (નવી) જેવા રૂપો થશે. દા.ત. (૧) રાજાએ પ્રભુની પૂજા કરી - નૃપતિઃ પ્રભુનર્જિતવાન ! (૨) બે મુનિએ ઘણાં શ્લોકો ગોગા - મુની પ્રભૂતાનું સ્તોનું ઘોષિતવન્તૌ (૩) કવિઓએ કાવ્યો બનાવ્યા - વેઃ વ્યાનિ સૃષ્ટવક્તઃ |
૧૭૩
