Atmanand Prakash Pustak 086 Ank 03

Author(s): Kantilal J Doshi, Prafulla R Vora
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

ગ્રંથભંડારોમાં કળિકાળસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્યની દષથી મુક્ત રહ્યા. આ વ્યાકરણગ્રંથની બીજી અનેક કૃતિઓ મળે છે. આ કૃતિઓની વિશ્વસ વિશેષતા એ છે કે એનાં પાંચેય અંગો હેમચંદ્રા નીયતાને નિર્ધારણમાં કર્તાએ પોતે કેટલીક કૃતિ- ચાયે પોતે લખ્યા છે. બીજા વૈયાકરણએ વ્યાકરણ એને અંતે કરેલ ઉલલેખ સહાયક બને છે. વળી સૂત્ર અને બહુ બહુ તે તેના ઉપરની વૃત્તિની એ પછી સોમપ્રભાચાર્ય અને પ્રભાચ એની રેચના કરી છે. વ્યાકરણના અન્ય અંગેની રચના કવિઓના ઉલ્લેખો આપ્યા છે. ગુજરાતી સાહિત્યના તે અનુગામીઓ કરે એવી પરિપાટી હતી. હેમપઢને ઝાંખો પ્રકાશ “સિદ્ધહેમશબ્દાનશાને સૌ ચંદ્રાચાર્ય" આ પાંચેય અંગોની રચના પતે કરીને પ્રથમ દર્શાવ્યો. હેમચંદ્રાચાર્યની વિપુલ સાહિત્ય. પાણિનિ, ભટ્ટજી દીક્ષિત અને ભક્ટિ એ ત્રણેય રચનાની ગંગોત્રીનો પ્રારંભ ગુજરાતની અસ્મિતા વૈયાકરણનું કામ એકલે હાથે કર્યું. એમના આ અને સંસ્કારિતા ગાડનારી એક ઘટનાના પ્રતિ વ્યાકરણગ્રંથે વર્ધમાનસૂરિ અને બુદ્ધિસાગરસૂરિજીના ભાવથી થયો. જયસિંહ સિદ્ધરાજ માલવપતિ શ્રી વ્યાકરણગ્રંથાને વિસ્મૃત કરી દીધા. પાણિનિના યશોવર્માને હરાવી, ધારાનગરીનો ધ્વંસ કરી, તેનો સંસ્કૃત વ્યાકરણ પછીનું એક બીજું નોધપાત્ર વ્યાકરણ અમૂલ્ય ગ્રંથભંડાર પાટણમાં લાવ્યા. આ ગ્રંથભંડા. તે “સિદ્ધહેમચંદ્રશબ્દાનુશાસન ગણાય છે. પાણિનિનાં રમાં ભેજરાજવિરચિત “સરરવતીકડાભરણ નાના સૂત્રેની યોજના કરતા હેમચંદ્રાચાર્યનાં સૂત્રની વ્યાકરણગ્રંથ પર સિદ્ધરાજની દષ્ટિ પડી. વિશેષ યોજનામાં અભ્યાસકને તે સુગમ થાય તેને ખ્યાલ તપાસ કરતાં એને જાણવા મળ્યું કે પોતે જે પ્રદેશને રખાય છે. અભ્યાસ અર્થે ગ્રંથ રચવાનો ઉદ્દેશ પરાજિત કર્યો છે એ પ્રદેશના ભેજનું વ્યાકરણ જ હોવાથી જ જ્યાં પૂર્વાચાર્યના સૂત્રથી કામ ચાલું એના રાજ્યમાં ભણાવાતું હતું. ભોજરાજની વિદ્ધ. ત્યાં એ જ સૂત્રો તેમણે કાયમ રાખ્યાં છે. આથી ત્તાની પ્રશંસાએ સિદ્ધરાજને એના માત્ર પ્રદેશ. શાકટાયન અને હેમચંદ્રાચાર્યનાં સૂત્રોમાં મેટું વિજ્યની લઘુતા દેખાડી. આ સમયે ભેજના વ્યા- સામ્ય જોવા મળે છે. જ્યાં દોષ, કુટિ કે દુર્બોધતા કરણ કરતાં ચડિયાતું વ્યાકરણ રચી શકે તેવા સમર્થ દેખાય ત્યાં મૌલિક ઉમેરણથી સૂત્રને સુગ્રાહ્ય શક્તિશાળી હેમચંદ્રાચાર્ય જ હતા. વિ.સં.૧૧૩. બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. એક વર્ષમાં આ માં એમને આ વ્યાકરણ લખવાનું પાયું. સિદ્ધરાજે વ્યાકરણનાં સૂત્રો અને લઘુવૃત્તિ તેમણે રચ્યું હશે. તે માટે ઠેરઠેરથી હસ્તપ્રતો મંગાવી. છેક કાશમીરથી એની બ્રહવૃત્તિ અને બીજા અંગોનું નિર્માણ આઠ વ્યાકરણ મંગાવ્યા. આ વ્યાકરણની મદદથી એમણે પછીથી કર્યું હશે. મૂળસૂત્ર, ધાતુ, ગણપાઠ, અને સ્વ-પ્રતિભાથી કળિકાળસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય
ઉદિ પ્રત્યય અને લિંગાનુશાસન-એમ પચરંગી સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન' નામના વ્યાકરણની રચના
વ્યાકરણની રચના એમણે સવા લાખ લોકમાં કરી કરી. સિદ્ધરાજની વિનંતીથી આ વ્યાકરણ રચાયું
હતી. મેરૂતુંગાચા" પણ નેધ્યું છે કે હેમચંદ્રા
છે કે ચાયે આ વ્યાકરણ સવા લાખ લેકેનું રહ્યું હતું. હોવાથી પ્રથમ એનું નામ જોડીને નામાભિધાન કર્યું. અગાઉના વ્યાકરણમાં અતિવિસ્તાર, દુર્બો.
આ વ્યાકરણમાં આઠ અધ્યાય છે, એની કુલ ધતા અને કમભંગ-એ ત્રણ દોષ જોવા મળતા
સૂત્રસંખ્યા ૪૬૮૫ છે. પ્રાત વ્યાકરણને લગતાં
સૂત્રે બાદ કરીએ તે સંસ્કૃત વ્યાકરણના ૩૫૬૬ હતા. હેમચંદ્રાચાર્ય આ વ્યાકરણની રચનામાં સંક્ષેપ સૂત્રો મળે છે. આ વ્યાકરણગ્રંથના આઠમાં અધ્યાયમાં સુગમતા અને કમબદ્ધ આયેાજન રાખીને એ ત્રણે મળતી પ્રાકૃત અને અપ્રભ્રંશની ચર્ચા એ આ ગ્રંથની
* વ્યાકરણનાં પાંચ અંગે તે : (1) સુત્રપાઠ; (૨) ઉણાદિગણ સુત્ર; (૩) લિંગાલુશાસન, (૪) ધાતુપારાયણ, અને (૫) ગણપાઠ,
[ આત્માનંદ પ્રકાશ