Atmanand Prakash Pustak 072 Ank 02

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

અરતા માટે પોતાના પ્રસિદ્ધ વ્યાકરણનુ નામ ‘સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન' રાખ્યું અને કુમારપાળના સૂચનથી ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ' લખ્યું. કુમારપાળની જૈન ધ પર અપૂર્વ શ્રદ્ધા હતી. યશપાલ દ્વારા રચિત ‘મેહરાજ પરાજય નામના નાટકમાં કુમારપાળના સાત્ત્વિક આધ્યાત્મિક જીવનની પૂરી ઝાંખી મળે છે.
આચાર્ય હેમચન્દ્ર સંસ્કૃતના અંતિમ મહાવ્યાકરણકાર હતા. તેઓએ પેાતાના શબ્દાનુશાસન દ્વારા સ ંસ્કૃત ભાષાનુ વિશ્લેષણ પૂર્ણરૂપે કયુ... અને હેમ સ ંપ્રદાયનો પાયા નાખ્યા. પાણિનિ—કૃત અષ્ટાધ્યાયી પ્રમાણે તેમણે પણ પોતાના વ્યાકરણને આઠ અધ્યાયમાં અને દરેક અધ્યાયને ચાર ભાગમાં વિભકત કર્યું છે. પરંતુ એક વિશેષતા એ છે કે તેમણે સંસ્કૃતનું સંપૂર્ણ વ્યાકરણ સાત અધ્યાયમાં સમાવીને આઠમા અધ્યાયમાં પ્રાકૃત વ્યાકરણનું નિરૂપણ એવી સર્વાંગપૂર્ણ રીતે કર્યું છે કે આજ સુધી અપૂર્વ અને અદ્રિતીય ગણાય છે. ખરેખર તેઓ પ્રાકૃતના પાણિનિ હતા.
તે
"
હેમચન્દ્રાચાર્ય પોતાના ઉપર જણાવેલ ગ્રંથ માતમ્'' એ સૂત્રમાં તત્સમ અને દૃશ્ય એમ એ પ્રકારના શબ્દો બતાવ્યા છે. દશ્ય શબ્દ અનુશાસનની બહારના છે. સાથે સાથે પ્રાકૃત વર્ણમાલાનું સ્વરૂપ બતાવતા તેઓએ કહ્યું છે કે પ્રાકૃતમાં, દ, ત્વ,, ગૌ બ્રૂ, જ્ઞ, વ, વિસર્ગ અને ધૃત વર્ણ ધણું ખરૂ હાતા નથી. હેમચન્દ્રાચાર્યે પ્રાકૃત અને આ પ્રાકૃત એમ
મહાવૈયાકરણ આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રસૂરી]
એ ભેદ બતાવ્યા છે. અધિક પ્રાચીન પ્રાકૃત તેમણે આ પ્રાકૃત કહ્યુ` છે, અને સમસ્ત વ્યાકરણમાં ‘ બામ્ ' સૂત્રો અધિકાર નિર્દિષ્ટ કર્યાં છે, તથા જૈન આગમોમાંથી ઉદાહરણ પણ આપ્યા છે.
હેમચન્દ્રાચાર્યે પ્રાકૃતપ્રકાશકાર વરચિની અપેક્ષાએ વધારે શબ્દોનું અનુશાસન કરેલ છે. વલાપ, વર્ણીગમ, વવિકાર, વર્ણાદેશ વગેરે ભાષા વૈજ્ઞાનિક તત્ત્વો તથા વિભિન્ન ભાષિક સ્થિતિનુ સાંગોપાંગ અનુશાસન પ્રદર્શિત કરેલ છે. કહેવાની જરૂર નથી કે હેમચન્દ્રાચાર્ય વ્યાકરણની વિવેચનાના ક્રમમાં બધા પ્રાકૃત વ્યાકરણકારામાં અગ્રસ્થાને બિરાજે છે.
આચાર્ય હેમચન્દ્રે પોતાના ‘‘અથ પ્રાતમ્’” એ સૂત્રમાં પ્રાકૃત શ॰દની મૂલ પ્રકૃતિ શબ્દનો અર્થ સ ંસ્કૃત કર્યો છે, અને બતાવ્યું છે કે સ ંસ્કૃત પ્રકૃતિમાંથી આવેલ શબ્દોનું નામ પ્રાકૃત છે. તેનો અર્થ એવા નથી કે સંસ્કૃત પ્રાકૃતનું ઉત્પત્તિ કારણ છે. એવુ તાત્પ એ છે કે પ્રાકૃત ભાષા માટે સંસ્કૃતના શબ્દોને આધાર બનાવીને, તેની સાથે પ્રાકૃત શબ્દોની ઉચ્ચારણની બાબતમાં જે સમાનતા કે તફાવત છે, તે દર્શાવવું, અને સંસ્કૃત ભાષા દ્વારા પ્રાકૃત ભાષા શીખવાનોમાં પ્રયત્ન કરવા તે છે આ આશયથી આચાર્ય હેમચન્દ્રસૂરી એ સ’સ્કૃતને ‘પ્રાકૃતનું મૂળ' કર્યું છે.
આચાર્ય હેમચન્દ્રે પોતાના અનેક પ્રાકૃત સૂત્રોના માધ્યમથી ભાષાની નવી પ્રવૃત્તિ તરફ સંકેત કર્યાં છે. કારણ કે તેમના સમયમાં ઉચ્ચારણ-સરળતા વધતી જતી હતી, અને ભ!ષા નવી દિશાએ જઈ રહી હતી, સ’સ્કૃતનો ‘ક્ષ’ શબ્દના બે અર્થ છે : ઉત્સવ અને સમય. હેમચન્દ્રે આ ભ્રમણા દૂર કરવા માટે ઉત્સવ અર્થમાં ‘ છો ’ અને સમય અમાં‘ વળો ’તો નિર્દેશ કર્યો છે. સ્પષ્ટ છે કે હેમચન્દ્રાચાર્યનું આ અનુશાસન તેમને સ ંસ્કૃત અને પ્રાકૃત એ બન્ને ભાષાએના વ્યાકરણકારામાં મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન આપે છે.
હેમચન્દ્રનું અવ્યય પ્રકરણ વર્ચની અપેક્ષાએ
ઘણુ વિસ્તૃત અને મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ‘પ્રાત-પ્રશાશ' માં થોડાક જ અવ્યયાની ચર્ચા છે, જ્યારે હેમચન્દ્રે અવ્યયોની પૂરી ચાવી આપેલ છે. ‘પ્રાઋત-પ્રજા',
ચતુર્થીની સ્થાને કેવળ પછીતો નિર્દેશમાત્ર કર્યો છે,
અન્યાન્ય વિભક્તિએની ચર્ચા કરવામાં આવી નથી. પરંતુ હેમચન્દ્રે કારકવ્યવસ્થા પર વિશેષ પ્રકાશ પાડ્યો છે. પ્રાકૃતના ભેદની વિવેચનાની દષ્ટિએ હેમચન્દ્રના પ્રાકૃત વ્યાકરણા ચોથો પાદ અધિક મહત્ત્વપૂર્ણ છે.. તેમાં શૌરસેની, માગધી, પૈશાચી, ચૂલિકા-વૈશાચી, અને અપભ્રંશનુ અનુશાસન લખેલ છે. હેમચન્દ્ર મહારાષ્ટ્રી (પ્રાકૃત) પર અધિક વિવેચન કર્યું છે, કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે હેમચન્દ્રે એક પ્રાકૃત-વ્યાકરણકારની હેસીયતથી પેાતાના સમયની બધી પ્રાકૃત
[૨૧