________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભગવાન મહાવીરની કરુણામય દૃષ્ટિ
મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા
હિંસાના મુખ્યત્વે બે વિભાગ પાડી શકાય. એક રીતે જ કહ્યું છે કે બાસ્થતપ, અત્યંતર તપની પુષ્ટિ દ્રવ્ય હિંસા અને બીજી ભાવ હિંસા. કોઈ જીવને અર્થે જ કરવાનો હોય છે. મારવો, પ્રાણ લઈ લેવો એ હિંસા છે. કોધ, માન, માયા, લોભ, ઈર્ષા, દે, નિંદા, કોઈનું મનથી બૂરું
ઘડિયાળના યંત્રમાં અનેક નાનાં મોટાં ચક્રો હોય ઈચ્છવું-આ બધી ક્રિયાઓ બાહ્ય રીતે આપણે નથી છે,
છે છે, સમય બતાવવાનાં કાંટા હોય છે, અંદરના ભાગમાં જોઈ શકતા, કારણ કે આવી બધી ક્રિયાઓને સંબંધ
આ કમાન હોય છે-આ બધાં જે બરોબર કામ કરતાં રહે મન સાથે હોય છે. મન વડે થતાં આવા બધા અપરાધે,
તો જ ઘડિયાળ નિયમિત રીતે ચાલી શકે છે. એકાદ બીજાઓ કદાચ ન જોઈ કે સમજી શકે, પરંતુ આ
ભાગ પણ બગડવા પામે તો ઘડિયાળ કામ કરતું અટકી બધા ભાવ હિંસાના પ્રકારો છે. બાહ્ય રીતે તપની ક્રિયા
ના પડે છે. આપણા જીવનનું જે સૂક્ષ્મ રીતે નિરીક્ષણ કરતાં હોવા છતાં, પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ જેઓ સાધુ કે
જ કરવામાં આવે તે, આપણને માલૂમ પડશે કે, અમુક હતા, તેઓ મનમાં એવા દુષ્ટ ભાવો આચરી રહ્યાં
ક્ષેત્રે આપણે નિયમબધ્ધ રહીએ છીએ, તે અન્ય ક્ષેત્રે હતાં, કે એ સમયે તેમનું મૃત્યુ થાય, તો એ જીવે વ્યવહારના એઠાં નીચે આપણે જુદી જ રીતે વર્તતાં સાતમી નરકમાં જવું પડે. ભાવ હિંસાનો સંબંધ હાંઈએ છીએ, દ્રવ્ય ક્રિયા, બાહ્ય તપ વગેરે આંતરશુદ્ધિ મુખ્યત્વે માનવમનની સાથે છે, એટલે એ હિંસા પ્રત્યક્ષ અને મનનાં નિર્મળ ભાવ માટે કારણરૂપ બનવા . રીતે દરેક પ્રસ ગે જોઈ શકાતી નથી. માનવમા પિતાની
રાની મેલાં કપડાંને સાબુ વડે ઉજળું બનાવી શકાય છે, પણ જાતનું સંશોધન કરી તે શોધી કાઢવાનું હોય છે. સાબુ વાપરવા છતાં કપડું એવું ને એવું જ રહે, તે બાહ્ય રીતે, ક્રિયા ભલે ગમે તેટલી ઊંચી દેખાતી હોય,
આપણે સાબુ ખામીવાળા છે એમ માનવું પડે. આ પરંતુ તેમ છતાં ક્રિયા કરતી વખતે મનમાં જે ભાવો
રીતે, તપ-ધર્માનુષ્ઠાન કરવા છતાં આપણાં વિષયકષાયે રમતાં હોય, તે પ્રકારના કર્મને બંધ જીવને પડતે
પાતળા ન પડે તે, આપણા તપ-ધર્માનુકાનમાં કયાંક હોય છે. તેથી જ આનંદઘનજી જેવા સમર્થ મહાત્માએ
દોષ છે એમ માનવું રહ્યું તપ-ધર્માનુષ્ઠાન કાંઇ ફોગટ
નથી, જીવનશુદ્ધિ માટે આ બધાની આવશ્યકતા છે. તેમના રચેલાં એક રતવનમાં સ્પષ્ટ રીતે કહ્યું છે કે,
પરંતુ, આ બધું કરવા પાછળ સાધ્ય શું છે, તેને સતત “મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાથું” જ્ઞાની પુરુષોએ તેથી જ મનને મેક્ષ અને બંધનનું કારણ કહેલું છે.
ખ્યાલ સાધકને હોવો જોઈએ. ઘાંચીની ઘાણીને બળદ ધર્માનુનો જેવા કે સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૌષધ,
આખે દિવસ ચાલતે રહેતો હોવા છતાં, સાંજે પાછો
હવે ત્યાંને ત્યાં જ ઉભેલ જોવામાં આવે છે, એવું આંબેલ, ઉપવાસ, દેવદર્શન, તીર્થયાત્રાઓ વગેરે કરવાને મૂળ હેતુ, તે દ્વારા આપણી આંતરિક શદ્ધિ સાધવાનો. આપણી બાબતમાં ન બનવું જોઈએ. મનને નિર્મળ બનાવવાનું છે. આ રીતે, બાહ્ય ક્રિયાની જ્ઞાનનું ફલ વિરતિ છે, પરંતુ જ્ઞાન હોય અને સહાય દ્વારા મનના ભાવની ઉત્તરોત્તર શુદ્ધ થવા છતાં તેને અનુરૂપ વર્તન ન હોય તે, એવું જ્ઞાન માત્ર જોઈએ. આમ શકય બને તે જ આપણે કરેલાં ભારરૂપ જ બની રહે છે. વિના કારણે કોઈ આપણી ધર્માનુષ્ઠાનની સાર્થકતા છે. ધર્મશાસ્ત્રોએ પણ સ્પષ્ટ સાથે દુષ્ટ રીતે વર્તે, પીડા આપે, રીબાવે કે હેરાન કરે,
૨૪]
[આત્માનંદ પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
