Atmanand Prakash Pustak 069 Ank 09

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

જેને આત્માની વભાવદશા કહેવામાં આવે છે. જેવી રીતે આત્માની વિભાવદશા હાય છે તેવી જ રીતે ભેગા ભળેલા જડની પણ વિભાવદશા હોય છે; કારણ કે સયાગ બંનેમાં રહેલો હોવાથી બન્નેમાં વિકૃતિ થાય છે એટલે વિભાવદશા પણ બંનેની કહેવાય છે. જડ અને જીવ બંને જીદ્દા સ્વભાવવાળા હાવાથી બંનેની વિભાવદશા પણ વૃદા જ પ્રકારની હાય છે. આત્મા પેાતાના સ્વભાવને મુખ્ય રાખી વિભાવમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે ત્યારે જડ પેાતાના સ્વભાવને મુખ્ય રાખીને પ્રવૃત્તિ કરે છે. આત્માને જાણવામાં જેટલુ વિપરીત જણાય છે તે જડના સસને લઇને તેના સ્વભાવનું પરિણામ છે અને તે ભાવાને વિપરીત જાણવારૂપ આત્માની વિભાવદશા છે કે જે એક પ્રકારના વિકારસ્વરૂપ છે. આ વિકારના અંગે આત્મા જડ વસ્તુઓને પોતાની પાષક, રક્ષક, આનંદ તથા સુખની ઉત્પાદક જાણે છે, જડ વસ્તુઓમાં અનુકૂળતા તથા પ્રતિકૂળતાની માન્યતાને લઇને પ્રાપ્તિ તથા અપ્રાપ્તિથી હ–શાક ધારણ કરે છે, અનેક પ્રકારની વિક્રિયામાં આત્માનું જ્ઞાન પ્રસરેલ હાવાથી તેને કષાયી અને વિષયી કહેવામાં આવે છે. પોતે અક્રિય હેવા છતાં પણ અનેક પ્રકારની ક્રિયા કરવાવાળા કહેવાય છે. આ પ્રમાણે જડના સંસર્ગને લઇને થવાવાળી વિકૃતિ તે આત્માની વભાવદશા છે.
જડ-પુદ્ગલની વિભાવદશા પેાતાના સ્વભાવના અંગે જુદા જ પ્રકારની છે. સ`સારમાં જેટલા શરીરા જણાય છે તે બધાયે જડની વિભાવદશા છે અને તે આત્માના સંસને લઇને થયેલી હાય છે. વનસ્પતિના શરીરરૂપે વિભાવને પ્રાપ્ત થયેલું જડ-પુદ્ગલ પેાતાને યોગ્ય ખોરાક લઇને પેાતાને પેાષે છે. તે સિવાયના મનુષ્ય, પશુ-પક્ષી આદિના શરીર પણ જડના વિકારસ્વરૂપ છે કે જે વ્યવસ્થિતપણે આહાર વિહાર આદિની ક્રિયા કરે છે તેમાં આત્મસ્વભાવનું મિશ્રણ હોય છે. પાંચે ઇંદ્રિયાને ઉપયાગમાં આવતા જેટલા વિષયેા છે તે બધાય વિભાવદશાને પ્રાપ્ત થયેલા પુદ્દગલા છે. વિભાવદશાને પ્રાપ્ત થયેલા મનસ્વરૂપ પુદ્ગલના
૧૫૮
વિચાર કરીએ તા તે જ્ઞાનસ્વરૂપ જણાય છે; કારણકે જેટલું જાણવું તથા વિચારવુ થાય છે તે મનથી જ થાય છે. જે કે મનની સાથે આત્મા ભળેલા હોય છે એટલે જાણન૨ તા. આત્મા જ હોય છે, છતાં પ્રગટપણે તે જાણવું તે મનનુ કાં જણાય છે. અધ્યવસાય તથા વિચારમાં પણ એટલા માટે જ ભેદ પડે છે. અધ્યવસાય આત્મસ્વભાવ છે અને વિચાર પૌદ્ગલિક વિભાવ છે. આત્માને પોતાને લણવાને ←ધપણે પરિણમીને વિભાવને પ્રાપ્ત થયેલાં પુદ્ગલા લેવાં પડે છે, તે પુદ્ગલસ્કંધાને વિચારપણે પરિણમાવે છે ત્યારે પુદ્ગલ સ્કધુમાં જણાવવારૂપ વિકાર થાય છે તે પુદ્ગલાની વિભાવદશા કહેવાય છે. પુદ્ગલા જડ હાવાથી તેમાં જાણવાના કે જણાવવાના સ્વભાવ નથી છતાં આત્માની સાથે ભળવાથી તેમાં સકક આત્માને જણાવવાની જ્ઞાન-કરાવવાની વિકૃતિ
થાય છે તે જ તેની વિભાવઢશા છે.
ભિન્ન સ્વભાવની વસ્તુનો સંચાગ થવાથી વિકૃતિ થાય છે તેમ એક જ સ્વભાવની વસ્તુના સંયોગ થવાથી પણ વિકૃતિ થાય છે. સંસારમાં છ દ્રવ્યો છે, તેમાં એક રૂપ છે, બાકીના પાંચ અરૂપી છે. જીવ અને પુદ્ગલ આ બે દ્રવ્ય અનેક છે; બાકી ઔપચારિક કાળ સિવાય ત્રણ એક એક છે. છએ દ્રવ્ય ભિન્ન સ્વભાવવાળાં છે. જગતની વિચિત્રતા અથવા તા દૃશ્ય જગતનુ અસ્તિત્વ એ દ્રવ્ય ( જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય )ને આશ્રીને બ્યાના સયાગરૂપ વિકૃતિ તે જ જગત કહેવાય છે. જેમ જીવદ્રવ્ય અનેક છે તેમ પુદ્ગલ છે. બંને દ્રવ્ય પણ અનેક છે આ બંને દ્રવ્યો ભિન્ન સ્વભાવવાળા છે તેના સંયોગરૂપ વિકૃતિને સહુ કોઈ પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે; પણ વિયેગ થવાથી શુદ્ધ દશામાં રહેલા પ્રકૃતિસ્વરૂપ બંનેને અતિશય જ્ઞાનીની સિવાય કોઈ પણ પ્રત્યક્ષ કરી શકતુ નથી. અરૂપી એક સ્વભાવવાળા અનેક દ્રવ્યેાના સયાગ થવા છતાં પણ તેમાં વિકૃતિ થતી નથી; પણ એક સ્વભાવવાળા રૂપી દ્રવ્યે ભેગાં થાય તે તેમાં વિકૃતિ થાય છે.
આત્માનંદ પ્રકાશ