________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ગુજરાતી જૈન ભક્તિસાહિત્ય : પૂજા અને પૂજનવિધિ
લે. પ્રેા, હીરાલાલ ૨, કાપડિયા એમ. એ. પૂજા તે ‘દ્રવ્ય-પૂજન' છે જ્યારે તેમનું ગુણાકી ન એ ‘ભાવ-પૂજા' છે. દ્રવ્ય-પૂજાના એ પ્રકારે છે : અંગપૂજા અને અગ્રપૂજા. અંગ-પૂન જિનેશ્વરની પ્રતિમાને એક યા બીજી રીતે સ્પર્શીને કરાતી પૂજા છે જ્યારે અગ્ર પૂજા એ પ્રતિમાથી થોડેક અંતરે ધૂપ વગેરે દ્વારા કરાતી પૂજા છે. તે બેમાંથી એકેય પૂજા શ્રમણ કે શ્રમણીને કરવાની નથી—એમને તેા ભાવ– પૂજા જ કલ્પે. શ્રાવક-શ્રાવિકાએ પણ દ્રવ્ય-પૂજા પછી ભાવ-પૂજા કરવી જોઈ એ. તેમ થાય તે જ પૂજા કરેલી સાર્થક ગણાય.
વોના મેવો છે : સિદ્ધ અને સ`સારી. સ'સારી જીવો જન્મમરણના ફેરામાંથી છૂટવા માટે વિવિધ માર્ગો ગ્રહણ કરે છે. એ બધામાં પરમાત્માની સાચા દિલથી ૧ભક્તિ કરવાના માર્ગો સામાન્ય જને માટે વિશેષ સુગમ છે. આમ હોઇ એને અંગે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનું સાહિત્ય પરાપૂર્વથી રચાતું આવ્યું છે. જૈનએ પણ તેમ કર્યું છે. એના ફળરૂપે આપણને જાતજાતનાં સ્તુતિસ્તત્રા વગેરે જોવાં મળે છે.
ગુજરાતી ભાષાના ઉદ્ભવ કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્ર. સૂરિના જીવનના લગભગ સન્ધ્યા સમય—અર્થાત્ વિક્રમની તેરમી સદીના પ્રારંભમાં થયેલેા મનાય છે એટલે વહેલામાં વહેલા એ સમયથી ગુજરાતી જૈન ભક્તિ સાહિત્ય રચાવા માંડ્યું હશે પરંતુ આપણે જેને પૂજન' તરીકે ઓળખાવીએ છીએ એવી કૃતિએ તેા વિક્રમની ૧૬મી સદી પૂર્વે રચાયેલી જણાતી નથી. વિ. સં. ૧૫૦૦ થી વિ. સ. ૧૫૩૪ સુધી તે વિદ્યમાન દેપાલ ભાજકે રચેલી સ્નાત્રપૂર્જા એ જ ગુજરાતી પૂજા– સાહિત્યની પ્રથમ કૃતિ છે એમ ઉપલબ્ધ સાહિત્ય જોતાં જણાંય છે. એ તેમ જ એવી બીજી કૃતિઓ ત્યાર બાદ રચાઈ છે. અને આજે પણ રચાય છે.
જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ’ (પૃ. ૧૦૮) માં કહ્યું છે કે ભક્તિમાર્ગનો ઉદય આ (સત્તરમા) શતકમાં વિશેષ થયા. વલ્લભી' સંપ્રદાયને પ્રવેશ ગુજરાતમાં થઈ પૂકયા હતા. ભક્તિની અસરથી એક વિશિષ્ટ સાહિત્ય આ શતકમાં જૈતેમાં ઉદ્ભવ્યું તે ‘પૂજા-સાહિત્ય’ છે.’આ સંબંધમાં વિશેષ વિચાર કરાય તે પૂર્વે પૂર્જા વિષે થાડુંક કહીશ :
પૂજાના બે પ્રકારો છે : દ્રવ્ય-પૂજા અને ભાવપૂજા. બાહ્ય વસ્તુને! આશ્રય લઈ આરાધ્યની કરાતી
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પૂજા પ્રકરણ—વિદ્યાવારિધિ ઉમાસ્વાતિએ આ કૃતિ રચ્યાનું કેટલાક કહે છે. એમાં ૧૮ પદ્યો સંસ્કૃતમાં પૂજા વિષે પ્રકાશ પાડે છે. આ કૃતિ પ્રકાશિત છે.
જિનપૂજા—ચૈત્યવંદન—આ વૈયાકરણ વિનયવિજય ગણિની રચના છે. આ બે સ્થળેથી છપાવાઈ છે.
નવ ’ગ પૂજા-શુભવિજયના શિષ્ય વીરવિજયે જિનપ્રતિમાને લક્ષીને દસ દોહરા રચ્યા છે. એ દ્વારા એમણે નિમ્નલિખિત નવ અંગેાની પૂજા અને તે તે અંગની પ્રાયઃ સહેતુકતા વિષે નિર્દેશ કર્યો છેઃ—
(૧) બ'ને ચરણના અંગૂઠા, (ર) એ ઘૂટણે, (૩) બે હાથના કાંડા, (૪) બંને ખાંધ, (૫) મસ્તક, (૬) લલાટ, (૭) ગળુ (૮) હૃદય અને (૯) નાભિ ડૂંટી).
આ કૃતિ અંગપૂળ સાથે સબંધ ધરાવે છે. એ “સજ્જન સન્મિત્ર” વગેરેમાં છપાઈ છે.
સૂર્યાભદેવની પૂજનવિધિ—રાય પસેણુઈજજ (રાજપ્રસેનકીય)માં સૂર્યાભદેવે જે પૂજનવિધિ કરી તે વિષે માહિતી અપાઈ છે. આ સંબંધમાં મે નિમ્ન
૧. આ સંબંધમાં હિરભક્તિરસામૃતસિન્ધુ”માં ક્ષાન્તિ વગેરે નવ વિગતા અપાઈ છે. “શ્રી પ્રતિક્રમણસૂત્ર પ્રòાધ–ટીકા (ભા. ૩, પૃ. ૩૨૬-૩૨૭)માં એ રજૂ કરાઈ છે.
ગુજરાતી જૈન ભક્તિસાહિત્ય : પૂજાએ અને પૂજનવિધ
For Private And Personal Use Only
૧૬
