________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંધ-હસ્તિ-ન્યાયનું જૈન અને બૌદ્ધદ્રષ્ટિએ નિરૂપણ
(લેખક–પ્રેફેસર યંતીલાલ ભાઇશંકર દવે એમ. એ.) આપણા સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ઉપમાયુક્ત દષ્ટાંતો કે-જગત નાશવાન છે ત્યારે બીજો તેને એમ કહેતે અથવા કહેવતોને “ન્યાય’ શબ્દથી ઓળખવામાં કે જગતનો નાશ થતે જ નથી. આવે છે. જેમકે ક્રિઈ ઘટના અથવા બનાવ એકા- તેમને આ કછ કેટલાક બાદ્ધ ભિક્ષુઓએ એક અકસ્માત રૂપે થયો હોય તે આપણે કાકતા- સાંભળે અને જેતવનમાં આવી અને એના માલીયન્યાયે તે બનાવ બન્યું એમ કહીએ છીએ. ચાર આપ્યા. કાગડાનું બેસવું અને તાડનું પડવું એમાં વૈજ્ઞાનિક બુદ્ધ ભગવાન બોલ્યાઃ “હે ભિક્ષુઓ, બહુ જૂના કાર્યકારણને સંબંધ નથી. એ કેવળ આકસ્મિક સમયમાં આ શ્રાવસ્તી નગરીમાં એક રાજા થઈ ઘટના છે. આવા તે અનેક “ ન્યાયે” સાહિત્યમાં ગયો. તેણે પોતાની નગરીમાંના તમામ જન્માંધ પ્રચલિત છે. હું ધારું છું કે ચાલીસ પચાસ ન્યાયે લેકેને ભેગા કર્યા, અને તેમને હાથી બતાવવા માટે તે પ્રચલિત થઈ ચૂકેલા છે. આવા બીજા બે ન્યાયને હુકમ કર્યો. આ જન્માંધેની વચમાં હાથી લાવવામાં ઉલેખ કરીને પ્રસ્તુત વિષય પર આવીશું. એક તે આવ્યો. જે આંધળાને જે અવયવ હાથમાં આવ્યો છે દેહલીદીપક ન્યાય. ઉંબરા પર દીવો મૂકી હોય તે પ્રમાણે હાથી હશે એમ તે અધિળો સમજવા લાગ્યા. તે બને બાજુએ આવેલા ઓરડામાં અજવાળું
બધા આંધળાઓએ હાથીને સ્પર્શ કરી લીધે આવે. ટૂંકામાં બન્ને પક્ષે ઉપયોગી વાતનું આ એટલે રાજાએ પૂછ્યું: “કેમ પ્રજ્ઞાચક્ષુઓ! તમે ઉદાહરણ લે છે. અને છેલ્લે ઘુણાક્ષરન્યાય, લાકઃ હાથી જે છે ? ” ડામાં જીવાત પડે ત્યારે અંદર કાણું પડે છે. ઘણી
બધા જન્માંધાએ એકી સાથે ઉત્તર આપે વાર તે કઈ વિચિત્ર કોતરકામ જેવું બની જાય છે
“ હા, મહારાજ” રાજાએ પૂછ્યું: “હે પ્રજ્ઞાચક્ષછે અથવા અક્ષરો જાણે કોતર્યા હોય એવું લાગે છે. -
ઓ! હાથીને આકાર કેવો છે તે જરા કહેશે?” ટૂંકામાં એક કાર્ય કરતાં બીજું અણધાલ બના જે આંધળાએ કેવળ હાથીનું ડોકું પકડીને જોયું જાય તેનું આ ઉદાહરણ છે. હવે આપણે ઓધળા હતું તે આંધળે આગળ આવ્યો અને બોલ્યો, અને હાથીનું દષ્ટાંત લઈએ.
મહારાજ ! હાથી કે છે એ જ તમારે સાંભળવું જેમ ઇસુબ્રત ધર્મોપદેશ કરતી વખતે રૂપકોનો છે ને? પાણીનો ઘડે જ જોઈ લ્યો, મહારાજ !” અને વાર્તા(parable)ને ઉપયોગ વારંવાર એટલામાં બીજો આંધળો કે જેના હાથમાં કાન આ કરતા તેમ તેના પુરગામી ભગવાન બુદ્ધ પણ સુવાતો હતો તે આગળ ધસી આવ્યા અને બે, “મહાઅને રૂપકે ધારા ધર્મોપદેશ આપતા. આ એક રાજ ! તે જુઠ્ઠો છે ! હાથી તે સૂપડા જેવો છે.” ઉપદેશ બૌદ્ધ ધાર્મિક સાહિત્યના તિથિ સુત્ત- ત્યારે બીજા આંધળાઓ જે જરા દૂર ઊભા હતા તે ઉદાન વગ ૬ માં સંગ્રહાયેલું જોવામાં આવે છે. ધસી આવ્યા અને બોલવા લાગ્યા 'મહારાજ, તેમનું કથાનક નીચે પ્રમાણે છે –
કહેવું અર્થ રહિત છે! તેઓ ગમે તેમ બકે છે. ખરૂં એક વખત શ્રાવસ્તીમાં જુદા જુદા સંપ્ર- પૂછે તે હાથી થાંભલા જે અથવા ઝાડના થડ દાયના શ્રમણે અને બ્રાહ્મણો એકત્ર થઈ પોતપોતાના જેવું જ છે ! ” મંતવ્ય માટે ખૂબ ખેંચતાણ કરીને લડી પડતા આ પ્રમાણે આંધળાઓ અને હાથીનું દષ્ટાંત હતા. કઈ કહેતો કે, આત્મા નિત્ય છે; ત્યારે બીજો આપને બુધ્ધ સમજાવ્યું કે-જેમ હાથીનું સર્વાગી તેને એમ કહેતો કે આત્મા અનિત્ય છે. કોઈ કહેતે સ્વરૂપ અમુક એક નિશ્ચયવાળું હોવા છતાં અધૂરી
( ૧૪૦ )
For Private And Personal Use Only
