Atmanand Prakash Pustak 051 Ank 05

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 7

નેમિનાથ મોટા કે રથનેમિ.
હું આ વિષય આગળ લંબાવું તે પૂર્વે એ નેધીશ કે આ સોયની ૩૬ મી કડીમાં રથનેમિની માતા શિવા છે એવો ઉલ્લેખ છે. આ રહી એ પંકિતઃ
“ સ્વામી સહોદર માત શિવાના જાયા ૩૮ મી કડીમાં રથનેમિને કેવલી-પર્યાય ૪૯૯ વર્ષને કહ્યો છે, નહિં કે ૫૦૦ ને.
કેઈકે “કાઉસગ્ગથકી રે રહનેમી, રાજુલ નિહાળી” થી શરૂ થતી રહનેમિની સઝાય રચી છે. એમાં “ટેક” તરીકે અર્થાત આંકણી તરીકે “દેવરિયા મુનિવર ધ્યાનમાં રહે ” એવી પંકિત છે. આમ અહીં “દેવરિયા” એ જે પ્રયોગ છે તે પણ એને પ્રચલિત અર્થે વિચારતાં તે એમ જ સૂચવે છે કે નેમિનાથ રથનેમિ કરતાં મોટા છે.
ઉપર્યુક્ત આંકણીવાળી એક સઝાય રૂપવિજયે રચી છે એટલે એ પણ આ વાતનું સમર્થન કરે છે. આ ઉપવિજય વિકમતી ૧૯ મી સદીમાં વિ. સં. ૧૮૬૧-૧૯૦૦ માં થયેલા વિજય હાય એમ લાગે છે.
ખુશાલવિજયના શિષ્ય ઉત્તમચંદે વિ. સં. ૧૮૭૫ માં રથનેમિની જે સઝાય રચી છે તેમાં રાજીમતી નેમિને “દેવરજી' કહીને સંબોધે છે એટલું જ નહિ પણ પોતે એના મોટા ભાઈની પત્ની છે અને તેથી જનની જેવી છે એમ પણ કહે છે. પ્રસ્તુત પંક્તિ નીચે મુજબ છે –
ગુરુ બંધવની નારી તે જનની હારી.” આમ આ ગુજરાતી સઝા તો નેમિનાથ રથનેમિના સગા ભાઈ અને તે પણ આ રથનેમિથી મેટા હોવાનું વિધાન કરે છે. એટલે આ જાતની પરંપરા કયારથી અને શાને લઈને ઊભી થઈ તે તપાસાવું ઘટે.
આ સંબંધમાં ઉત્તરજ્જયણ(અ, ૨૨)ની પાઈય ટીકા હું જોઈ ગયો તેમજ ઉપાધ્યાય કીતિરાજે રચેલું કનેમિનાથે મહાકાવ્ય જેઈ ગયે પણ એમાં તે નેમિનાથ અને રથનેમિ એ બેમાં મોટા કોણ એ બાબત ઉપર પ્રકાશ પાડનારું વિધાન જણાયું નહિ, પરંતુ કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિકૃત ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર (પર્વ ૮, સર્ગ ૯) માં આ વિષે નીચે મુજબની હકીકત જોવાય છે કે જેમાં રથનેમિને નેમિનાથના અનુજ-લઘુબંધુ તરીકે ઓળખાવાયા છે. આને લગતાં પઘો નીચે મુજબ છે:
“દત નેમિનુનો નથમિ મનાતુ:
जज्ञे राजीमतीं पश्यन्निन्द्रियाणां वशंवदः ॥ २५८ ॥
૧ આને પ્રારંભ નીચે મુજબ છે. “ કાઉસ્સગ ધ્યાને મુનિ રહોમી નામે ” ૨ જુઓ જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ (પૃ. ૬૭૮). કે આ વિક્રમની અગિયારમી સદીમાં થઈ ગયેલા “વાદિવેતાલ' શાન્તિસૂરિની રચના છે.
૪ આના રચના-વર્ષ તરીકે જિનરત્નકેશ( ખંડ ૧, પૃ. ૨૧૭)માં વિ. સં. ૧૪૯૫ ને ઉલેખ છે. પણ એ ભ્રાન્ત જણાય છે, કેમકે આ સાલ તે આની એક હાથપથીના અંતમાં અને તે પણ બાજુએ નોંધાએલી છે.