Atmanand Prakash Pustak 047 Ank 03

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 5

દેવગિરિ.
પર
વિક્રમની તેરમી સદી પછીના ભાગમાં આ નગરની જાહોજલાલી જેમ જેમ વધતી ગઈ તેમ તેમ અનેક દૂર દૂર સ્થળના લોકે પણ ત્યાં વ્યાપારાદિ અર્થે આવતા તેમજ વસતા હતા. આમાં જેને પણ ઘણા હતા, અને તેમણે જૈન શાસનની ઘણું સુંદર પ્રભાવના કરી હતી. તેથી જેન સાહિત્યમાં ઘણે સ્થળે તે ધર્માત્માઓના નામ ઝળકે છે. આમાંનાં કેટલાક પ્રસંગે નીચે મુજબ છે –
૧. આના અનુસંધાનમાં દેવગિરિને રાજકીય ઈતિહાસ ટૂંકમાં જાણવો જરૂરી છે. આ દેવગિરિના પ્રારંભના રાજયકર્તાઓ યાદવ( જાદવ ) વંશના હતા. દેવગિરિના હિંદુસામ્રાજયના છેવટના રાજાઓ મહાદેવ અને રામદેવના સમયમાં હેમાદ્રિ નામને મુખ્ય મંત્રી હતા, કે જે ઘણે મેટે વિદ્વાન, રાજયકારભારમાં ચતુર અને કટ્ટર બ્રાહ્મણ હતો. આ હેમાદિને નામે અનેક ગ્રંથ ચડેલા છે. તેમાં ચતુર્વચિંતામણિ નામને સૌથી મોટો પ્રચંડ સંસ્કૃત ગ્રંથ છે. વ્રતખંડ, દાનખ, તીર્થખંડ અને મેક્ષખંડ એવા ચાર મુખ્ય વિભાગો અને પાંચમે પરિશેષ ખંડ છે. આ ગ્રંથમાં હેમાદ્રિની પણ વારંવાર પ્રશંસા આવતી હોવાથી સંશોધકોનું માનવું છે કે આ હેમાદ્રિની નહીં, પણ બીજા કોઈ વિદ્વાનની કૃતિ હોવી જોઈએ અને હેમાદ્રિની દેખરેખ નીચે તૈયાર થઈ હશે. આ ગ્રંથને વ્રતખંડ રયલ એસિઆટિક સાયટી( કલકત્તા)ની બિલિએથિકા ઇંડિકામાં પ્રગટ થશે છે. વ્રતખંડના પ્રારંભના ભાગમાં યાદવવંશના પ્રારંભથી ઠેઠ મહાદેવ રાજા સુધીની સંક્ષિપ્ત તથા વિરતૃત બે વંશાવલીઓ આપેલી છે. પણ તે કલકત્તાની આવૃત્તિમાં છપાયેલી નથી. કેટલીક હસ્તલિખિત પ્રતિઓમાં પણ મળતી નથી. પણ ભાંડારકરે તે ઘણું મહેનતે શોધી કાઢેલી હસ્તલિખિત પ્રતિઓમાંથી ઉઠરીને પિતાના
ક્ષના પ્રાચીન ઇતિહાસ નામના પુસ્તકમાં પરિશિષ્ટ (પૂરણિકા) રૂપે આપી છે. મુખ્યત્વે આ પ્રશસ્તિઓ, તથા ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીએ Indian Antiquary, Volume 12 (g.૧૧.)માં ભાષાંતર સાથે પ્રગટ કરેલા તામ્રપટ્ટ ઉપર કોતરેલા યાદવરાજા સંબંધી દાનપ, કેટલાક શિલાલે, સેમેશ્વરકૃત કીર્તિકામુદી (નિર્ણયસાગર પ્રકાશિત, સર્ગ-૪.), તેમજ બીજા કેટલાક આધારનું સમર્થન લઈને દેવગિરિના યાદવવંશનું વિસ્તૃત વર્ણન ભાંડારકરે વવશ્વના પ્રાચીન રુતિદાસ નામના મરાઠી પુરતમાં કર્યું છે. આખ્યાયિકા પ્રમાણે યાદવોમાં એક સુબાહુ નામનો સાર્વભૌમ રાજા દ્વારકામાં રાજ્ય કરતા હતા. તેણે પિતાના એક દઢપ્રહારી નામના પુત્રને દક્ષિણનું રાજ્ય વહેંચી આપ્યું હતું. દઢપ્રહારીને પુત્ર સેઉણચંદ્ર થયો કે જેના નામથી સેઉણુદેશ એવું દક્ષિણના એક ભાગનું નામ પડયું હતું. (આમાં આજના ખાનદેશને માટે ભાગ તથા બીજે કેટલેક ભાગ સમાઈ જાય છે.)
પહેલા તો આ રાજવંશની રાજધાની જુદા સ્થળે હતી. પણ પાછળથી આ વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ભિલ્લમ રાજાએ સં. ૧૨૪૪ આસપાસ દેવગિરિ નગર વસાવીને ત્યાં રાજધાની કરી હતી. વ્રતખંડમાં લખ્યું છે કે
स दण्डकामण्डलमण्डयित्रीमकम्पसम्पत्प्रभवैविलासैः ।
વળ પુરે લેવાને બદારાણાસંસાવિતથિરારિ I ૩૧ / મહાદેવના પ્રસાદથી જેણે દિવ્યશક્તિ પ્રાપ્ત કરી છે એવા તેણે (ભિલમે) અચલ સંપત્તિથી થયેલા વિલાસ વડે દંડકાદેશ( પ્રાચીન દંડકારણ્ય)ને ભાવતી દેવગિરિ નામની નગરી વસાવી. ”