________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
-
“સંસ્કૃતિ” માસિક જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ ના અંકમાં પ્રકટ થયેલ
“વસુદેવ હિંડી” માટે અભિપ્રાય.
વસુદેવ હિંડી એ જૈન સાહિત્યના આગમ સિવાયના કૃષ્ણના પિતા વસુદેવે સે વરસ પરિભ્રમણ કથાસાહિત્યમાં જૂનામાં જૂનો ગ્રંથ છે. વિક્રમના સાતમા કર્યું તેની કથા “વસુદેવહિંડો ' માં આપવામાં આવી સૈકાનીપૂર્વે એની રચના થયેલી છે અને આપણું છે. અત્યારે એના ૨૮ સંભક (વિભાગ) મળે છે. દેશના પ્રાચીન લેકકથાઓના સંગ્રહમાં એ ઘણું જેમાં ૧૯ મે અને ૨૦ મો સંભક ખૂટે છે અને અગત્યનું સ્થાન ભોગવે છે. પ્રાચીન હિંદની લેક છેલ્લે અપૂર્ણ છે. લંભકનો અર્થ સ્ત્રમ્ ઉપસ્થી કથાઓને સૌથી મહત્વને સંગ્રહ તે ગુણભૂત પ્રાપ્તિ એવો કરવામાં આવ્યા છે. વસુદેવને ૨૯
બહત્કથા” છે. એની રચના પૈસાચી ભાષામાં પત્નીઓની પ્રાપ્તિ થયાનું આ લંકામાં વર્ણન છે. થયેલી. એ ગ્રંથ અત્યારે મળતું નથી. પણ સંસ્કૃ- પાછળના એક લેખક આચાર્ય ધમસેનગણ મહારે તમાં એનાં “કથાસરિત્સાગર' અને “ બૃહત્કથા- સો વરસનાં પરિભ્રમણમાં વસુદેવને સો પત્નીઓની મંજરી” નામે બે કાશ્મીરા રૂપાંતરે અને “બહત્ય- પ્રાપ્તિ થાય એ રીતે આ નવા ૭૧ લંભક ઉમેર્યા થાલૅકસંગ્રહ’ નામે નેપાલી રૂપાંતર મળે છે. છે અને એ ૭૧ લંભકને મૂળ ગ્રંથના ૧૮ મા નેપાલી રૂપાંતર સાથે “વસુદેવ' હિંડી” ને સમગ્ર સંભના સંદર્ભ સાથે જોડી મધ્યમ ખંડની રચના રજુઆતમાં તેમજ ઝીણી વિગતેમાં પણ, ઘણું કરી છે. આ મધ્યમ ખંડ સિવાયના મૂળ ગ્રંથ (પૂર્વ સામ્ય છે. એટલે “વસુદેવહિંડી ” માં પણ ગુણા- ખંડ) ને . અધ્યાપક સાંડેસરાએ શ્રધેય અનુવાદ ઢથના સંગ્રહની કથાઓને જૈનધર્મને અનુકૂળ રીતે આવે છે અને ગુજરાતી વાચકો માટે હિંદની પ્રાકૃત ભાષામાં મૂકવાનો પ્રયત્ન થયો છે એ જોઈ જૂની લેકકથાઓને આસ્વાદ લેવાનું શકય કરી. શકાય છે. આધુનિક વિદ્વાનોને “બૃહત્કથા” નું આપ્યું છે. ગધેયતાલંભકમાંની કથાએ “અરેબિયન નેપાલી રૂપાંતર બહુ પ્રશંસાપાત્ર લાગ્યું છે. જર્મન નાઈટ્રસ' માંની સિંદબાદ ખલાસીની વાર્તા ઉપર વિદ્વાન આલ્સડેફે દર્શાવ્યું છે તેમ “વસુદેવ- અસર નીપજાવેલી ગણાય છે. એ ઉપરથી આ હિંડી ” અને “ બ્રહકથાકસંગ્રહ ” માં ગુણાઢયની કથામંથની અગત્યનું સૂચન મળશે. બૃહકથાનું સજીવ અને કાવ્યચમત્કૃતિવાળું પ્રતિબિંબ મૂળ પ્રાકૃત મંથની વાચના અને ભાષાની જોઈ શકાય છે. આ રીતે પ્રાકૃત ભાષાને આ ગ્રંથ મુશ્કેલીઓને કારણે ગુજરાતી અનુવાદ આપવાનું વસુદેવહિંડી ”-હિંદની પ્રાચીન લોકકથાઓના કામ સહેલું ન હતું, પણ અધ્યાપક સાંડેસરાએ અભ્યાસ માટે એક અનિવાર્ય અકિરગ્રંથ છે. ભારે હૈયે, ચોકસાઈ અને વિદ્વત્તાપૂર્વક સરળ સુવાય વસુદેવહિંડી ” એટલે વસુદેવનું પરિભ્રમણ અનુવાદ આપે છે, એ માટે એમને સૌ કોઈ કથા
પ્રેમી ધન્યવાદ આપશે. અધ્યાપક સાંડેસરા આપણે ગ્રંથનું મૂળ નામ “વસુદેવચરિત' હોય એમ પણ
બીજો એક લોકકથા સંગ્રહ “પંચતંત્ર' ગુજરાતીમાં એના જાના ઉલ્લેખ ઉપરથી સમજાય છે, ચરિતમાં તૈયાર કરી રહ્યા છે. તે હવે આચાર્ય હરિભદ્રત ચર ધાતુ છે જ એટલે ચાલવું અને પ્રાકૃત દિંર ‘સમરાઇમ્યક” અને ઉપર ઉલેખાયેલા “બૃહત્કથાએટલે પણ હીંદનું ચાલવું. સંભવ છે કે કેમાં ચોકસંગ્રહ’ નો અનુવાદ આપી પ્રાચીન કથા પરિભ્રમણકથાને માટે “હિંડી ' શબ્દ વધારે વ્યાપક ભંડાર ગુજરાતી વાચકને માટે ખુલ્લો મૂકી આપે હોય અને તેથી ‘વસુદેવહિંડી” નામ રૂઢ થયું હોય. એવી આશા રાખીએ.
For Private And Personal Use Only
