Atmanand Prakash Pustak 034 Ank 07

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 5

સમ્યમ્ જ્ઞાનની કુંચી.
૧૪૯ આત્મા પ્રકાશની માફક સ્થાનનું અવગાહન કરે છે. પ્રકાશથી સ્થાનાવગાહન થાય છે પણ તેથી અન્ય પ્રકાશને કઈ પણ પ્રકારની બાધા ઉત્પન્ન નથી થતી. સર્વ પ્રકાશે આ રીતે એક જ સ્થાનનું અવગાહન કરી શકે છે. આત્મનું પણ તેમજ સમજી લેવું. આત્મા પ્રકાશ કરતાં સૂક્ષ્મતર છે. આત્માથી સ્થાનાવગાહન અવશ્ય થાય છે પણ તે સ્થાનાવગાહન એવું છે જેથી બીજાઓને કશેયે અંતરાય નથી થતો. અસંખ્ય આત્માઓ જેમ એક જ બિંદુનું એક જ કાળે નિરીક્ષણ કરે છે એટલે કરી શકે છે તે જ પ્રમાણે એક જ સ્થાનમાં અસંખ્ય આત્માઓનું અસ્તિત્વ સંભવી શકે છે.
પરમાત્મા (જગતના કત)ની અનંતાના સંબંધમાં આપણે હવે વિચાર કરીએ. પરમાત્મા સર્વવ્યાપી છે એમ સામાન્ય રીતે મનાય છે. બ્રહ્મ સર્વ વ્યાપી છે એવું વેદાન્તનું સ્પષ્ટ મંતવ્ય છે. પરમાત્માવિષયક આ મંતવ્ય બુદ્ધિયુક્ત વિચારણુથી સત્ય નથી જણાતું. પરમાત્માને વ્યક્તિ કે તરવરૂપે માનીએ છતાંયે પરમાત્મા અનંત હોઈ શકે એ કલ્પનાતીત થઈ પડે છે. પરમાત્મા શરીરધારી મનુષ્ય હોય તે તે અનંત હોવાનું કઈ રીતે શક્ય નથી. પરમાત્માનું શરીર અનંત હોવાની માન્યતા ભ્રમમૂલક છે. તે એક પ્રકારની ઘેર પ્રસારણું છે. પરમાત્માનું શરીર અનંત માનનારને અવગાહન–સ્થાનના વિસ્તારને હેજ પણ ખ્યાલ ન હોય એ નિઃસંદેહ છે. પરમાત્માનાં તત્વરૂપે અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરતાં, એ તવ અનંત હોવાનું સર્વથા અસંભવિત છે એમ પ્રતીત થઈ શકે છે. કઈ પણ આધ્યાત્મિક દ્રવ્ય કેઈ કાળે સર્વ વ્યાપી ન બની શકે. આધ્યાત્મિક દ્રવ્યનું આ એક વિશિષ્ટ સ્વરૂપ છે. ચેતના એ આધ્યાત્મિક દ્રવ્ય છે. પ્રકૃતિ ભૌતિક દ્રવ્યને અનંત સ્થાના ગાહન નથી આપતી તે જ પ્રમાણે ચેતનાનું અવગાહન પણ પ્રકૃતિથી નિયંત્રિત બને છે. ચેતનારૂપી આધ્યાત્મિક દ્રવ્ય કોઈ કાળે અનંત નથી બની શકતું. ચેતનાનું આ ખરૂં સ્વરૂપ છે એમ વસ્તુસ્થિતિ ઉપરથી પ્રત્યક્ષ થાય છે. એ સ્વરૂપને યથાર્થ રીતે સ્વીકાર કરવો એ અધ્યાત્મવાદના અભ્યાસીએને હિતકર છે. બીજા મિથ્યા મંતવ્યથી ચિત્તમાં વિકૃતિ પરિણમે છે. આત્માનું વિમાગે ગમન થાય છે. માનસિક દ્રષ્ટિ-શક્તિમાં વકતા આવે છે.
પરમાત્માની અનંતતાના સંબંધમાં ચિત્તમાં ખૂબ પક્ષપાત હોય છતાંયે કેઈ મનુષ્ય પરમાત્માનાં સ્વરૂપ વિષે બુદ્ધિથી યથાયોગ્ય વિચાર કરે તે પરમાત્માની અનંતતાનું મંતવ્ય ભ્રમોત્પાદક છે એમ તેને લાગ્યા વિના નહિ