Atmanand Prakash Pustak 033 Ank 04

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

| ૮૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. હેકલે સમય અને આકાશનાં વિષયાશ્રિત અસ્તિત્વને સ્વીકાર કર્યો છે. આમ છતાં સમય અને આકાશની ગણત્રી કેટલીક વાર નથી પણ કરી. સમય અને આકાશ સંબંધી વિચારો વ્યક્ત કરતાં તેમણે “ The Riddle of the Universe” ( વિશ્વની સમશ્યા)માં જણાવ્યું છે કે –
“કેરે સમય અને આકાશની અનુક્રમે જ્ઞાનનાં આંતર અને બાહ્ય આદિ સ્વરૂપ તરીકે ગણના કર્યાથી, આ મહત્વને પ્રશ્ન હજુ પણ વિવાદગ્રસ્ત બન્યા છે. કેટલાક તત્ત્વજ્ઞાનીઓને કેન્દ્રનું મંતવ્ય જ્ઞાનના વિશુદ્ધ આદર્શ સિદ્ધાન્તના પ્રારંભરૂપ લાગે છે. આથી સમય અને આકાશની સત્ય વસ્તુઓ તરીકે ગણનાને વિચાર એક કેરે મૂકાય છે. કેન્ટને નિર્ણય પ્રાયઃ એકપક્ષીય હોવાથી દેવપૂર્ણ છે. સમય અને આકાશ અનુભવસિદ્ધ સત્ય વસ્તુઓ છે એમ કેન્ટ કહે છે. સમય અને આકાશનું અસ્તિત્વ માયાવાદ કે એક પ્રકારની સર્વોચ્ચ કલ્પના છે એમ પણ કેન્દ્ર કેટલીક વાર કહે છે. સમય અને આકાશનાં વિષયાશ્રિત અસ્તિત્વનું અતિશયોક્તિ યુક્ત મંતવ્ય હાલનાં અદ્વૈતવાદને અનુરૂપ નથી.”
સમય અને આકાશના સંબંધમાં આધુનિક વિજ્ઞાન આટલું જ કહી શકે છે. સમય અને આકાશ અનુભવસિદ્ધ સત્ય વસ્તુઓ છે અથવા તે તેમનાં અસ્તિત્વની માન્યતા એક સર્વોત્કૃષ્ટ કલ્પના છે એવાં અનુમાનથી આગળ જઈને હેકલ આ સંબંધમાં કંઈ વિશેષ પ્રકાશ પાડી શકે તેમ નથી એમ સ્પષ્ટ જણ ય છે.
ગતિનાં આદિ કારણને પ્રશ્ન, વિશ્વની સમશ્યાઓના પ્રશ્નમાં બીજે નંબરે આવે છે. ગતિ એ દ્રવ્યને અંતભૂત અને મૂળ ગુણ છે એમ કેટલાક માને છે. આ માન્યતા કેટલેક અંશે દોષપૂર્ણ છે. ગતિ એ ભૌતિક દ્રવ્યને એક ગુણ છે. વિશુદ્ધ આત્માને તે ગુણ નથી. સંસારી આત્માઓમાં જ ગતિ-શક્તિ હોય છે. આથી સંસારી જી સ્થલાન્તર કરી શકે છે. સંસારીઓની ગતિ-શક્તિ ઈછાબળ ઉપર નિર્ભર રહે છે. ઈચ્છા એ બળ છે એમાં કંઈ શક નથી. છે. આફ્રેડ ઝેલ વેલેસે પોતાનાં એક પુસ્તકમાં ઈચ્છાબળ વિષે મનનીય વિચારો રજુ કર્યા છે. ડો. વોલેસના એ વિચારો નીચે પ્રમાણે છે –
“ આપણે બે વિભિન્ન બળથી સુપરિચિત છીએ. ગુરૂત્વાકર્ષણ, ઉષ્ણુતા, વિધતુ, પ્રતિરોધ ક્રિયા આદિ નિસર્ગિક બળને પ્રથમ પ્રકારનાં બળમાં સમા