Atmanand Prakash Pustak 033 Ank 04

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 7

ઉનાના નામ
સત્ય જ્ઞાનનું રહસ્ય. (સૃષ્ટિકતૃત્વવાદ) (પ્રકરણ બીજું)
ને [ ગતાંક પૃષ્ઠ ૬૨ થી શરૂ ] ચેતનાનાં સ્વરૂપનું સમાધાન ભૌતિક પદાર્થોથી શક્ય નથી એમ આધુનિક વિજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ સ્પષ્ટ રીતે કહી શકાય. ભૌતિક પદાર્થોનાં કાર્યના સંબંધમાં કેટલાક વૈજ્ઞાનિક અતિશયોક્તિ કરતા હોવા છતાં એ ચેતનાનાં સ્વરૂપ સંબંધી તેમનાથી ભૌતિક પદાર્થોની દ્રષ્ટિએ સમાધાન નથી થઈ શકતું એ ખાસ વિચારણુય થઈ પડે છે. સમય અને આકાશના સંબંધમાં પણ આધુનિક વૈજ્ઞાનિકોનું જ્ઞાન નહિ જેવું હોવાથી ચેતના અને ભૌતિક દ્રવ્ય વિષચક પ્રશનોને લગતી તેમની અનેક મુશ્કેલીઓમાં ઓર વધારે થાય છે. હર્બર્ટ સ્પેન્સર જેવા ઇંગ્લંડના એક મહામાં મહાન તત્વને પણ સમય અને આકાશના સ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન થઈ શકયું નથી એ ઘણું જ આશ્ચર્યકારી છે. તેમણે “ First Principles ' નામે ગ્રંથમાં સમય અને આકાશ સંબંધી જનતાને સંપૂર્ણ અજ્ઞાન હોવાનું જાહેર કર્યું છે. સમય અને આકાશ એ કઈ વસ્તુ કે અવસ્તુ છે, તેમનું અસ્તિત્વ છે કે અનસ્તિત્વ છે અને તેમનામાં વસ્તુ કે અવસ્તુના ગુણો છે કે નહિ એ સર્વ કલ્પનાતીત છે એ સ્પષ્ટ મત પણ વ્યક્ત કર્યો છે.
મહાન જર્મન ફીત્સુફ કેન્ટે સમય અને આકાશની જ્ઞાનનાં આદિ સ્વરૂપરૂપે ગણના કરી હતી. કેન્ટનાં આ મંતવ્યથી હર્બર્ટ સ્પેન્સરને લેશ પણ સંતોષ થયે નહિ. આથી જ તેણે સમય અને આકાશ સંબંધી પિતાનાં મતવ્યને પુરસ્કાર કરતાં જણાવ્યું છે કે --
“કેન્ટનું મંતવ્ય વિચારથી પર થઈ પડે છે. સમય અને આકાશ સત્ય વસ્તુઓ છે, સમય અને આકાશને અસ્તિત્વ છે એમ માની શકાય નહિ. સમય અને આકાશના ખ્યાલથી એ બન્નેનું વિષયાશ્રિત અસ્તિત્વ છે એવા મતની પરિણતિ કદાચ થાય. ખરી વાત એ છે કે-સમય અને આકાશ બને ચિત્તથી પર છે. બંનેનું અસ્તિત્વ ચિત્તની બહાર છે, ચિત્તની અંદર નથી. ચિત્તનાં અનસ્તિત્વને વિચાર કદાચ શકય છે. આકાશ અને સમયનુ અનસ્તિત્વ કપનાતીત છે. ”