Atmanand Prakash Pustak 032 Ank 08

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 6

૧૭૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. પ્રત્યક્ષ ઉત્પત્તિ નથી જ થઈ એ મી. મલેકનાં ઉપરોકત કથનને સાર છે. સૃષ્ટિ કેઈ પ્રભુએ ઉત્પન્ન નથી કરી એમ આ નિશ્ચયયુક્ત થનથી કઈ ઈશ્વરકતૃત્વવાદી પણ કદાચ માની લે. કોઈની સૃષ્ટિ–ઉત્પત્તિની ઈચ્છા કે પ્રયત્નથી સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન નથી થઈ એ તેને પ્રત્યય પણ થાય. સૃષ્ટિકતૃત્વમાં પ્રભુને કોઈ ચોક્કસ હેતુ નથી એવી ખાત્રી પણ કદાચ થાય; આમ છતાં કુદરતમાં જે વ્યવસ્થા આદિ પ્રવર્તે છે તેનું શું કારણ ? એ સંબંધી શંકા ઉદ્ભવે એ સાહજિક છે. એ વ્યવસ્થા કઈ શક્તિ કે નિયામકને કારણે છે એવો વિચાર સ્કુરે છે. અચેતન વસ્તુઓમાં વ્યવસ્થિતતાનું અસ્તિત્વ શા કારણે છે ? એ પ્રશ્ન ખાસ કરીને ઉપસ્થિત થાય છે. સૃષ્ટિ અમુક નિયમને જ આધીન કેમ છે અને તેનો વિકાસ અમુક જ રીતે કેમ થાય છે એવી શંકાને સ્થાન મળે છે. સૃષ્ટિ–કતૃત્વવાદના સંબંધમાં ઈશ્વરે સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ કરી એવી માન્યતાને લેપ થયા પછી આ રીતે જે વિવિધ પ્રશ્નો અને આશંકાઓ ઉપસ્થિત થાય છે તેનું યોગ્ય સમાધાન સર્વથા ઈષ્ટ છે.
કુદરતના અનેક કાર્યોમાં નિયમિતતા કેમ પ્રવર્તે છે, એ નિયમિતતાનું ખાસકારણ શું છે? એ પ્રશ્ન સીથી પ્રથમ ઉદ્ભવે છે. કુદરતની નિયમિતતા અને વ્યવસ્થા આકસ્મિક છે એ ઘણું તત્ત્વજ્ઞાનીઓનો સ્પષ્ટ મત છે. આ મત એવો છે કે બુદ્ધિથી વિચાર કરતાં તેથી ચિત્તનું સમાધાન થઈ શકતું નથી. સુષ્ટિ કેઈ કર્તાની ઈચ્છાથી ભલે ઉત્પન્ન ન થઈ હોય પણ તેનું અસ્તિત્વ આકસ્મિક રીતે નહિ જ થયું હોય એ વાત નિર્વિવાદ છે. આકસ્મિક ઘટનાઓ એ સામાન્ય રીતે અપવાદ રૂપ છે. આકસ્મિક ઘટનાઓથી કોઈ સામાન્ય નિયમ સ્થાપી શકાય નહિ. કુદરતના વિવિધ નિયમનું વ્યવસ્થિત કાર્ય કઈ રીતે આકસ્મિક છે એમ કહી શકાય નહિ. કુદરતની નિયમિતતા આદિ આકસ્મિક હોવાનું કઈ રીતે પૂરવાર થઈ શકતું નથી. કુદરતની ઘટનાઓ આકરિમક હોય તે એ ઘટનાઓની પુનરૂકિત અશક્યવત્ થઈ પડે. તાત્પર્ય એ કે વસ્તુઓના આકસ્મિક અસ્તિત્વનો સિદ્ધાન્ત શુદ્ધિની કલ્પના માત્ર છે એ સિદ્ધાન્તને સર્વસામાન્ય નિયમ તરીકે સ્વીકાર કરી શકાય નહિ, વસ્તુએનાં વિવિધ સ્વરૂપોનાં કારણની દૃષ્ટિએ એ સિદ્ધાન્ત કદાચ ઉપયુકત થઈ પડે પણ અવિચળ અને સાર્વત્રિક નિયમ તરીકે એ સિદ્ધાન્ત કોઈ રીતે સ્વીકાર્ય થઈ શકતો નથી. આકસ્મિક ઘટનાઓ ગમે તેટલી બને, એ ઘટનાઓ મહત્વની હોય છતાં એ ઘટનાઓથી કઈ વસ્તુનો ઉન્નતિકારક વિકાસ થઈ