Atmanand Prakash Pustak 024 Ank 10

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

૨૭૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. તે સમયોગી તર્ક કરીને કાર્યમાં છએ છીએ. એ બધું બુદ્ધિનું જ કાર્ય છે. ઉદાહરણ તરીકે આપણે રાત્રિએ શરપુર્ણિમાને ચંદ્ર જે, એ થયું સામાન્ય જ્ઞાન, અને પછી તરતજ વિચાર પરંપરા ચાલે છે. જેમકે ગતવર્ષમાં થયેલ ચંદ્ર દર્શનનું સ્મરણ, તે વખતે સાથે રહેલ મિત્ર મંડળીનું જ્ઞાન, તે સાથે શરપુર્ણિમા સંબંધી ચાલતી લોક કથાઓનો વિચાર ચંદ્રમાં દેખાતા કલંકનો વિચાર, તેની સત્યતા કેટલા અંશમાં છે, તેને વિચાર તે ઉપર શાસ્ત્રોમાં અને પુરાણે વિગેરેમાં આપેલી કથાઓના વિચાર એ પ્રમાણે એક વસ્તુના જ્ઞાન માત્રથી વિચાર માળાઓની પરંપરા ચાલી નીકળે છે. તે એક બુદ્ધિનો પ્રથમ ઉપકાર છે. આ રીતે આપણને બુદ્ધિના માહાસ્યથી થતો ઉપકાર જેમાં બુદ્ધિ બળ ઓછું હોય તેવાઓ તે વિચારમાળાને સામાન્ય અનુભવમાં આવતા સામાન્ય વિચારમાં જ ગણી કાઢી તેનાથી થતા લાભથી બેદરકાર રહે છે અને કેટલાકોની વિચારમાળા વચમાંજ તુટી જાય છે, એ એક ક્ષુદ્ર બુદ્ધિનું લક્ષણ છે.
પણ જેઓમાં વિશિષ્ટ કેળવાયેલી બુદ્ધિ હોય છે, તેઓ બુદ્ધિના માહાસ્યથી થતી વિચારમાળાને નવનવું રૂપ આપી જનસમાજને આનંદ અને બોધ મળે તેવા નવા રૂપમાં ગોઠવે છે. નવીન તર્કોને ઉભવ કરે, નવી નવી કલ્પનાઓને જે અને તેથી પણ જેમ બને તેમ ઉત્કૃષ્ટ વિચારમાળાને પ્રવર્તાવી શકે છે. જેઓ પિતાની ઉત્કૃષ્ટ વિચારમાળાનાં પ્રતાપે નવું નવું ક૯પી નવી અને અનોખી રીતે જગત સમક્ષ જાહેર કરી શકે છે તે વિદ્વાનો અને કવિ તરીકે જગતમાં પ્રસિદ્ધિ મેળવે છે. એ પણ એક બુદ્ધિનો સામાન્ય ઉપકાર છે.
આપણે જ્યારે જ્યારે કોઈપણ પદાર્થનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીએ છીએ, ત્યારે થોડા અથવા વધુ પ્રમાણમાં બુદ્ધિની ઉત્કૃષ્ટતા તથા અપકૃષ્ટતાના આધારે વિચાર માળા તો ચાલવાની જ, પણ એટલાથી જ બુદ્ધિને ઉપકાર અટકતો નથી, પણ બુદ્ધિનો વિશેષ ઉપકાર તો તેની તર્કશક્તિદ્વારા થાય છે. બુદ્ધિની–તર્કશક્તિનું સામાન્ય સ્વરૂપ એ છે કે આપણને કેઈપણ સામાન્ય વા વિશેષ વસ્તુના દર્શનથી ચાલતી વિચારમાળાઓમાંથી પૂર્વના વિચાર અને ઉત્તરના વિચાર એ બેની વચ્ચેનું સાહચર્ય અને સાદશ્ય દ્વારા પૂર્વ અને ઉત્તરના વિચાર સંકલનાને ગુંથીને શંખલાબદ્ધ પદ્ધતિથી જનસમાજને યાતો સ્વયં પોતાને ઉપયેગી થઈ પડે એવી અસર કારક રીતે મુકી શકીએ તેજ બુદ્ધિનો સદુપયોગ કર્યો કહેવાય. એમાં પૂર્વના વિચારથી થતું જ્ઞાન, અને ઉત્તરનાં વિચારથી થયેલ જ્ઞાન એ બે જ્ઞાનનાં સમન્વય કરનારૂં અને સાહચર્યવાળું ત્રીજું જ્ઞાન જે પ્રયજન સરે તેવું તારવી કાઢવું એજ તેને ખરે ઉપકારક છે.
જેમ એક ખરો-સત્યનિષ્ઠ ન્યાયાધીશ એક ગુન્હેગાર વ્યક્તિની પૂર્વની અને ઉત્તર પરિસ્થિતિ ઉભયનો વિચાર કરી ગુનહેગાર વ્યકિતને તરતને માટે કેવા