Atmanand Prakash Pustak 024 Ank 10

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 7

બુદ્ધ-માહાભ્ય.
૨૬૯
(®જિ
. SE બુદ્ધિ-માહાભ્ય. છછછછછછછછછછછછ)
-- -- $ જ ગતમાં દષ્ટિગોચર થતા સર્વ પ્રકારનાં જીવન્ત પ્રાણીઓમાં યદિ સર્વોત્તમ છેપ્રાણુ હોય તો તે મનુષ્ય છે. ચતુર્વિધ ગતિઓમાં પણ સ્વર્ગાપવર્ગનાં
અધિકાર સંપાદન કરવામાં નિપુણતાવાળી ગતિ તે મનુષ્યગતિજ છે. ચેતન અને અચેતન યાવતીય પદાર્થો પર સત્તા ધરાવી શકે તેવી શક્તિ સંપન્ન પ્રાણી તે મનુષ્યજ છે. આ લેકની તથા પરલોકની યાવતીય વિભૂતિઓનું ભકતૃત્વ પણ મનુષ્યજ મેળવી શકે છે. એવી વિશિષ્ટ શક્તિ મનુષ્યમાં શાથી છે? અન્ય પ્રાણીઓ કરતાં શું વિશેષ તત્વ છે, તેને પ્રત્યુત્તર માત્ર એ જ છે કે, બુદ્ધિ તત્ત્વ -અન્ય જીવન્ત યાવતીય પ્રાણીઓ કરતાં મનુષ્યમાં વિશેષ છે. અને તેનાજ માહામ્યવડે મનુષ્યની મહત્તા છે, માટે આ લેખમાં બનતા પ્રયને બુદ્ધિ માહાભ્યનું વર્ણન કરવામાં આવશે. પ્રથમમાં બુદ્ધિ તત્ત્વ મનુષ્ય જીવન ઉપર કેવી રીતે ઉપકાર કરે છે તેનું વર્ણન કરવામાં આવશે. આગળ ઉપર તેના ગુણો શોધી કાઢવાની શકિત, તેને નવું રૂપ આપવાની શક્તિ તેને જવાની શક્તિ વિગેરેનું વર્ણન સવિસ્તર કરવામાં આવશે.
બુદ્ધિના સ્વરૂપમાં તો ઘણું વિવાદ છે—કેઈ તેને આત્માનો ગુણ માને છે. બુદ્ધિ, ઉપલબ્ધિ, અને જ્ઞાનને પયોય વાચક શબ્દો માને છે. કેટલાક તે તત્વની ઉત્પત્તિ મહત્ત્વથી માને છે. અને આત્માથી ભિન્ન સ્વીકાર કરે છે અને કેટલાક તેને અંત:કરણના ધર્મ રૂપે સકારે છે. અને ઘણાએ તેને આત્માથી ભિન્નભિન્ન પણ માને છે. પણ બુદ્ધિ તત્વની સર્વોપરિતા વિષે અને તેના માહામ્ય વિષે તે વિવાદ જ નથી અને આપણે કાંઈ તેના સ્વરૂપનો નિર્ણય કરવો નથી. પણ તેના માહાત્મ્યની ઉપયોગી ચર્ચાજ આ લેખમાં કરવાની છે, કારણકે તેની ઉપકારિતા, ગુણે શોધવાની શક્તિ, નવું રૂપ આપવાની શક્તિ, અને જકશક્તિ એ બધા વિષની પૃથક્ પૃથક્ ચર્ચા જનસમાજને અતીવ લાભદાયક થાય અને તે દ્વારા પિતાની બુદ્ધિની સ્થિતિનું ભાન કરી આગળ ઉપર તેના વિકાસને લાભ લઈ શકે તે હેતુથી જ આ લેખમાળા આરંભી છે—
બુદ્ધિની ઉપકારિતા. જ્યારે આપણને કોઈ પણ વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે, ત્યારે તેને માટે તે જ્ઞાન સંબંધી સમીપની તથા સાહચર્ય વસ્તુનું સ્મરણ અને વિચાર સ્ફરે છે અને પછી