________________
કારણે તે તે વસ્તુમાં ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓ ઉત્પન્ન થાય છે, એ બધી પર્યાયસ્વરૂપ છે. જીવાદિ દ્રવ્યોના સહભાવી જ્ઞાનાદિગુણો છે અને કમભાવે થનારા તે તે (દેવત્વાદિ) પર્યાયો છે. ભૂતકાળના પર્યાયોનું જે કારણ બન્યું છે અને ભવિષ્યના પર્યાયનું જે કારણ બનવાનું છે તેને તત્ત્વજ્ઞ પુરુષોએ દ્રવ્ય તરીકે વર્ણવ્યું છે. તે દ્રવ્ય, પુરુષાદિસ્વરૂપ સચેતન હોય છે અને કાઝસ્વરૂપ અચેતન હોય છે.
જે પૂર્વે સ્વર્ગાદિમાં ઈન્દ્રાદિરૂપે થઈને વર્તમાનમાં મનુષ્યરૂપે પરિણામને પામ્યો છે, તે ભૂતકાળના ઈન્દ્રાદિપર્યાયનું કારણ બનેલો હોવાથી તેને (તે મનુષ્યને) દ્રવ્યઈન્દ્ર (દ્રવ્યને આશ્રયીને ઈન્દ્ર વગેરે) કહેવાય છે. મંત્રીપદથી ભ્રષ્ટ થયેલાને જેમ મંત્રી કહેવાય છે, તેમ ભૂતકાળમાં ઈન્દ્રાદિ થઈને વર્તમાનમાં મનુષ્ય થયેલાને દ્રવ્યઈન્દ્ર વગેરે કહેવાય છે. તેમ જ વર્તમાનમાં જે મનુષ્ય છે અને ભવિષ્યમાં તે ઈન્દ્ર વગેરે થવાનો હોય તો તેને પણ દ્રવ્યઈન્દ્ર વગેરે કહેવાય છે. કારણ કે ભવિષ્યત્કાળના ઈન્દ્રાદિ પર્યાયનું તે કારણ બનવાનો છે. ભવિષ્યમાં જે રાજા થવાનો છે એવા વર્તમાનના રાજકુમારને જેમ રાજા કહેવાય છે, તેમ ભવિષ્યમાં થનારા ઈન્દ્રાદિપર્યાયને યોગ્ય એવા
