________________
૧૪ ત્રીજું બળ તે સામાજિક બળ. લોકોનું ટોળું નહિ, પણ વ્યવસ્થિત, શિસ્તબદ્ધ, સંગઠિત અને ઘડાયેલો સમાજ. આ થયું પૂરક બળ.
આધ્યાત્મિક એવું માર્ગદર્શક બળ, નૈતિક એવું પ્રેરક બળ અને સામાજિક એવું પૂરક બળ પોતપોતાનું કર્તવ્ય, પોતપોતાના સ્થાને રહીને, પોતપોતાની મર્યાદાઓ સાચવીને બરાબર બજાવે તો પછી ચોથા બળ તરીકે રાજ્યસત્તાની જરૂર જ ન પડે.
પણ આજે સ્થિતિ એ છે કે, આ પ્રથમનાં ત્રણે બળો એકાંગી બન્યાં છે. સાચી દિશામાં સક્રિય નથી. ત્રણે વચ્ચે કોઈ સંલન નથી. અનુબંધ નથી. એમની પાસે સમાજજીવનની સમસ્યાઓનો સાચો ઉકેલ કરવાનો કોઈ જ કાર્યક્રમ નથી. તે ત્રણે બળો જ્યાં છે ત્યાં ઊભાં છે. નિષ્ક્રિય છે, ગતિહીન છે, સ્થગિત છે.
પરિણામે એક માત્ર પગલાં ભરે છે રાજ્યસત્તા. જેને અંગ્રેજીમાં એક્શન પ્રોગ્રામ કહેવામાં આવે છે તે “પગલાં કાર્યક્રમ” માત્ર રાજ્યસત્તા પાસે છે. જે સમાજના તમામ વ્યવહારોને સ્પર્શ કરે છે. હસ્તક્ષેપથી નિયંત્રિત કરે છે. સમાજ સર્વાંશે સત્તાને આધીન હોય એમ જોવા મળે છે.
સમાજને ચાલવા માટે એને ગતિમાન રાખીને સ્વચ્છ રાખવા માટે અનિવાર્ય હોય તો જ અને સહુથી છેલ્લે જેનો ઉપયોગ સમાજને કરવાનો હતો, તે રાજ્યસત્તા સહુ પ્રથમ નંબરે આવી ગઈ. સમાજ એના વડે જ ચાલવાનો પ્રયાસ કરે છે. સાવ ઊંધું થયું. ચાલવાની શક્તિ જ નથી તે માથું જમીન પર છે. સમાજ શીર્ષાસનથી ચાલવાનો પ્રયાસ કરે છે. પરિણામે તે સ્થગિત અને બંધિયાર બનીને સડવા માંડ્યો છે.
અધ્યાત્મશક્તિ પરલોક કલ્યાણની વાત ભલે કરે પણ આ લોકના કલ્યાણની પ્રત્યક્ષ નજર સામે પડેલી સમસ્યાઓને અગ્રતા આપીને સક્રિયપણે કામ કરતી થાય. લોકજાગૃતિ અને લોકચેતનાનું કામ એ અધ્યાત્મ જ છે એમ સમજે.
એ જ રીતે નૈતિક શક્તિ, રાહતની સેવા પ્રવૃત્તિ ભલે કરે પણ સમાજ પરિવર્તન સાચી દિશામાં થતું રહે અને એમાં બાધાજનક અસામાજિક તત્ત્વો હોય તેને દૂર કરવા લોકો સંગઠિત થાય અને તેમનું સંગઠન સ્વાર્થી ન બનતાં નૈતિક રહે તે માટે પ્રેરણારૂપ કામ કરે. સેવાનું રાહતકામ સમાજ પરિવર્તનમાં પલટાવું જોઈએ. એ જ સાચી સેવા છે એમ સમજે.
અને લોકો પોતાના પ્રશ્નોના ઉકેલ માટે રાજ્યને જરૂરી સત્તા ભલે આપે પણ રાજ્યસત્તાને આધીન ન બને. પોતે પોતાનામાં પડેલી શક્તિને ઓળખ, જાગે,
અનુભવની આંખે
