________________
૩૫ (૩) પ્રતિકાર, ભ્રષ્ટના અન્યાય કે અનિષ્ટનો કરવાનો હોઈ, તેમાં નિમિત્ત બનનાર વ્યક્તિ પ્રત્યે દ્વેષ તિરસ્કાર કે ધિક્કાર ન હોય. માત્ર તે વ્યક્તિ પ્રતિષ્ઠિત બની ગૌરવભેર ફરી શકે નહિ, અને તેનો ભ્રષ્ટાચાર ખુલ્લો પડી સમાજમાં તેના ટેકેદારો હોય તે પણ સમજે અને તેને ટેકો આપવાનું બંધ કરે તો પછી તે વ્યક્તિ એકલી ટકી ન શકે. અને થયેલી ભૂલ સુધારી લેવાની તેને ફરજ પડે. આવી સ્થિતિ નિર્માણ કરવાની હોય છે.
(૪) તપ, પ્રાર્થના અને મૌન આ પ્રયોગમાં ઉપયોગી બને છે.
બલિદાન વિના તો સિદ્ધિ મળતી નથી. આવા પ્રયોગમાં હેતુ મર્યાદિત હોવાથી જાતનું બલિદાન તો આપવાનું હોતું નથી. પણ લોહીમાંસ તો સૂકવવા પડે. ઉપવાસરૂપી તપ અનિવાર્ય બને તો તેવું તપ. અનિષ્ટમાં નિમિત્ત બનનાર સહુને સબુદ્ધિ મળે તેવી પ્રાર્થના, અને આવી શુદ્ધિકરણની પ્રક્રિયા શરૂ થવા સાથે જ અશુદ્ધિ-મેલ બહાર આવે જ. અને તે પણ સામે પ્રત્યાઘાતમાં પોતાની કક્ષા મુજબ ખોટાં સાધનોથી પ્રતિકાર કરે જ. પણ તેની સામેય મૌન રહેવું. અનિષ્ટનો પ્રતિકાર પણ પ્રત્યાઘાતો – કષ્ટ સહન કરવો પડે તો તે ભોગવવું.
(૫) આટલું થતાં સમાજનાં શુભબળો જે અત્યાર સુધી ઉદાસીન કે નિષ્ક્રિય હતાં તે સળવળે છે. જાગે છે. સક્રિય બને છે. દરેક ક્ષેત્રમાં આવાં શુભબળો હોય છે. સામાજિક, નૈતિક, ધાર્મિક, કે રાજકીય એમ જ્યાં જ્યાં શુભ પડ્યું છે તે આ પ્રશ્ન પર એકાગ્ર બને છે. પ્રત્યક્ષ પરોક્ષ તેમનું સંકલન થાય છે. અને પછી અનુબંધ જોડાઈ જાય કે તરત કાર્ય સફળ થાય છે.
ભ્રષ્ટ આચરણ કરનારમાં પણ શુભ તો પડ્યું જ હોય છે. પરિસ્થિતિવશ તે ચાલતો હોય છે. ચારે બાજુ ધન અને સત્તાની આ ધીમી દોડમાં તે પણ ઝુકાવે છે. પરંતુ પરિસ્થિતિ બદલાતાં તેનામાં રહેલું શુભ જોર-કરે છે, બહાર આવે છે. અને સફળતામાં સહકાર આપે છે. પરિણામે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
(૬) આમાં જેટલી અધૂરપ કે કચાશ તેટલા પ્રમાણમાં વિલંબ કે ફળ પ્રાપ્તિમાં ઓછપ.
(૭) શુભ ચારે ક્ષેત્રોમાં છે તે પૈકી રાજકીય, ધાર્મિક અને નૈતિક ક્ષેત્રનાં શુભ કરતાં સામાજિક એટલે કે પ્રજાકીય ક્ષેત્રમાં પડેલાં – શુભમાં સળવળાટ વહેલો થાય છે. એવો અમારો અનુભવ છે. તેનાં કારણમાં એમ જણાય છે કે પ્રજામાં સામાન્ય માણસો જ વધુ છે. જે સત્તા કે ધનની દોડમાં પડ્યા નથી, શ્રમપ્રધાન અને પાપથી ડરીને ચાલનારાં તેમ જ રોટલો રળીને સંતોષ રાખનારાં છે. તેમનું શુભ
અનુભવની આંખે
