________________
૩૮
કહેતી વખતે મનમાં સમજાતું હતું કે આ વાસ્તવિકતાનું સત્ય સાંભળવા કે સમજવાની હાલ એમની માનસિક સ્થિતિ નથી. સલામતી રક્ષણ કે વિશ્વાસની લાગણીનું સાવ ધોવાણ થઈ ગયું હોય અને ભયની ઘેરી લાગણી માં પર ચાડી ખાતી હોય એમ સ્પષ્ટ દેખાતું હતું.
આવા કરોડો સામાન્ય માણસોને મસ્જિદ મંદિરના સ્થળ વિષે કે તે અંગે ચાલતા વિખવાદ સાથે કશો સીધો સંબંધ નથી. એમના વ્યક્તિગત ધર્મને એ આજે પણ વિના રોકટોક પાળી શકે છે. ધર્મના ક્રિયાકાંડો કરી શકે છે. એના રોજિંદા વ્યવહારને કશો બાધ આવતો નથી. આ સામાન્ય માણસો તો આ વાસ્તવિક્તા સમજી શકે છે. સત્તાના રાજકારણમાં વોચ બેંકના ડાયરેક્ટરોના નચાવ્યા નાચવાનું બંધ કરીને તેમના હાથા ન બનવાની સમજ આપવાની અને એ સમજ પ્રમાણે વ્યવહાર કરવાની એમનામાં શક્તિ આવે તેવું કાર્ય કરવાની જરૂર છે.
તાજેતરમાં રાણપુર અને ધંધુકામાં તદ્દન નાનો સરખો આ દિશાનો પ્રયત્ન થયો તેના જાણવા મળેલા પ્રતિભાવો પ્રોત્સાહક છે. એમાં ભૂતકાળને યાદ તો કર્યો. ઈતિહાસ જાણવો જરૂરી ખરો, પણ પછી એને વાગોળવાની કે એમાં રાચવાની અને એ ભૂતકાળમાં જીવવાની જરૂર નથી. ઈતિહાસનો બોધપાઠ લઈ વર્તમાનમાં સુફળ લણવા માટે ઈતિહાસમાં નીંદામણ કરવા જેવું હોય તે નીંદીને અને બાકીનું ખાતર તરીકે વાપરીને વર્તમાનમાં સુખ અને શાંતિથી રહી શકીએ એમ કરવામાં જ ડહાપણ છે. બાકી તો ખૂનામરકીનું ગાંડપણ જ થશે.
કોઈકે લખ્યું છે તે થોડા વખત પહેલાં એક લેખમાં વાંચ્યું છે કે, ભારતમાં અનેક ભયંકર ઝંઝાવાતો આવ્યા, અનેક વખત આવ્યા. અને છતાં ભારતની પ્રજામાં કંઈક એવું છે કે તે હજુ પણ એક પ્રજા તરીકે અસ્તિત્વ ટકાવી શકી છે.
આ “કંઈક' એટલે અમારે મન એના સામાન્ય માણસોની કોઠાસૂઝ, હૈયા ઉકલત, વિરોધીને પણ સમાવી લેવાની સમાધાનવૃત્તિ, જુદાપણાને સહી લેવાની ઉદારતા. આ ગુણો એટલે કે ડહાપણ હોવાને લીધે જ ઉત્તરમાંથી આવેલા આર્યોને અને ત્યાર પછી આવેલી અનેક પ્રજાઓને અને તેમની સંસ્કૃતિઓને ભારતે સમાવી લીધી. ઝંઝાવાતોથી આ ગુણવૃત્તિ હલબલી જાય છે એ ખરું, પણ મૂળ ભારતીય પરંપરા પ્રણાલી અને એની સંસ્કૃતિનાં મૂળિયાંએ એવી ઊંડી જડ નાખી છે કે એ મૂળસોતાં ઊખેડી નાખી શકાય એમ નથી. વાવાઝોડું કે ઝંઝાવાત પસાર થઈ જાય કે પછી તે સ્થિર થવા લાગે છે. એને પાણી ખાતર અને અનુકૂળ હવામાન આપવાનું કામ સમાજના હિતચિંતકોનું છે. થાક્યા કે નિરાશ થયા વિના એમણે તો એ કામ કરવાનું ચાલુ રાખવું જ પડે. વિધવાત્સલ્ય : તા. ૧-૧-૧૯૯૩
અનુભવની આંખે
