________________
૧૮
વિચારનો અને કાર્યનો પ્રચાર-પ્રચાર થઈ એક સામૂહિક વાતાવરણ બનતું જાય છે. દેશ, કાળ, પરિસ્થિતિ પ્રમાણે એનો પ્રભાવ પડતો હોય છે. સામાન્ય રીતે સમધારણ તો કોઈ વખત અસત્યનું અધર્મનું પલ્લું નીચે નમે તો કોક વખત સત્યનું ધર્મનું પલ્લું નમે. સત્યધર્મનું પલ્લું નમે તે યુગને સત્યુગ અને અસત્ય અથવા અધર્મનું પલ્લું નમે તે યુગને કલિયુગ કહી શકાય.
અધર્મનું પલ્લું વધારે પડતું નમે, એ સત્યધર્મને જ જોખમ થાય તેવું હોય ત્યારે એ વાતાવરણ જ, એ પરિસ્થિતિ જ સત્યાર્થી મનુષ્યને પકવે છે. કારણ મૂળ સત્તા કે શક્તિ તે મૂળ ધર્મની જ છે. ત્રણે કાળમાં સત્ય શાશ્વત છે. તેનું પ્રાગટ્ય સત્યાર્થી (સ્ત્રી-પુરુષ ગમે તે હોઈ શકે) મનુષ્ય દ્વારા થાય છે. એટલે જ કહ્યું છે કે, ધર્મ ધાર્મિકો (ધાર્મિક વ્યક્તિ) વિના ટકતો નથી.' આને આપણે અવતારી કોટિના પુરુષો કહીએ છીએ.
જ
અહીં સમજવાનું એ છે કે, અવતારી પુરુષો કોઈ નવું સત્ય આપતા નથી. સત્ય તો છે તે જ છે. હતું, છે, અને રહેવાનું છે. તે ત્રણે કાળમાં એક જ છે, પણ અવતારી પુરુષોનું અવતાર કાર્ય એ ગણાય છે કે, યુગને અનુરૂપ દેશ, કાળ અને પરિસ્થિતિની જરૂરિયાત મુજબ એ સત્યને વ્યવહારમાં પ્રયોજે છે. જ્યાં જ્યાં સત્ય શુભ છે ત્યાં ત્યાં તેને જગાડે સક્રિય કરે, સમૂહમાં કામે લગાડીને કાર્યમાં પરિણમે. પરિણામે અધર્મનો પ્રભાવ દૂર થાય, ધર્મનો પ્રભાવ પ્રસ્થાપિત બને.
મતલબ વ્યક્તિમાં રહેલી ચેતનાનો સામાજિક ચેતના સાથે અનુબંધ જોડીને કાર્યાન્વિત કરવાનું કામ તો કરવાનું રહે જ. આપોઆપ સ્વયંસંચાલિત એ થતું નથી. આવું કામ કરનારનું નામ ગમે તે હોઈ શકે. દરેકની પરિભાષા, સાધન, અને માધ્યમમાં પણ દેશ કાળ પરિસ્થિતિ મુજબ વિવિધતા રહેવાની સત્ય અથવા ધર્મનું મૂળ તત્ત્વ એકજ હશે.
પત્રલખેકની છેલ્લી એક વાત.
આપણે ક્યાં છીએ ? એવો પ્રશ્ન છે. એનો સીધો સાદો જવાબ તો એ છે કે, આપણે દીવા નીચે ઊભા છીએ. દીવા નીચે તો અંધારું જ હોય ને ? અવતારી પુરુષ ધરતી પર રહીને જ પ્રકાશ ફેલાવે છે. સૂર્યની જેમ આકાશમાં રહીને નહિ. આપણે એ પ્રકાશવાન પુરુષની છાયા નીચે હોવાથી એ પ્રકાશમાં જેટલું મહાપુરુષ જોઈ શકે છે એટલું આપણે જોઈ શકતા નથી. અને તેથી જ અવતારી પુરુષની વિદાય પછી એક પ્રકારનો જાણે શૂન્યાવકાશ-ગેપ-ઊભો થાય છે. અવતારકાર્ય પૂરું થયા પછી, એ મહાપુરુષની હાજરીમાં પણ આવો ગેપ પડતો જોવા મળે છે.
અનુભવની આંખે
