________________
૧છે
માણસ માત્રનો મૂળ સ્વ-ભાવ સત-શુભ હોવાથી એને સત્ય-શુભ ગમે છે. પણ અભ્યાસ કહો, સંસ્કાર કહો કે ટેવ-આદત કહો એની તાલીમના અભાવે આ ચેતન તત્ત્વ સુષુપ્ત છે, નિષ્ક્રિય છે, કાર્યરત નથી. એટલે શરીરની અંદર પડેલું એ ચેતન બુઝાયેલ રાખના ઢગલા નીચે તણખો પડ્યો હોય એમ પડી રહે છે. એને કોઈ પ્રબળ શુભ નિમિત્ત મળે તો એ તણખો વધુ પ્રકાશવાન બને. મન એનાથી પ્રભાવિત બનીને સત્કાર્યમાં ક્રિયાશીલ બને અને સત્કાર્ય પરિણમે.
જે સંસ્કાર છે તેને વશ બનીને મન પ્રવૃત્તિમાં ઈન્દ્રિયોને ક્રિયાશીલ કરે છે. અભ્યાસની તાલીમ મળી છે, વધુ પ્રમાણમાં પેલા દુર્ગણોની-દોષોની એટલે પરિણામે અસત્કાર્ય વધુ થાય છે. નિમિત્ત મળતાં આપણામાં રહેલી રાગદ્વેષ વેરઝેર કે ભય લાલચની હીનવૃત્તિઓ પેલી ટેવને કારણે તરત જ કાર્યરત બનવા તત્પર બની જાય છે. એ વખતે આપણામાં રહેલું પેલું “રૂક જાવ' શુભ-ચેતન-તત્ત્વ કદાચ ચેતવે પણ ખરું. અવાજ આવે આમ વંદ્વયુદ્ધ તો ચાલે છે. પણ એની સામે આ અશુભઅસવૃત્તિનો જોરદાર હલ્લો એ અવાજને દબાવી દે છે. અને એનું કારણ કેવળ શરીર સુખથી જ મન ટેવાયેલું છે. અને શરીરસુખ માટે એટલે કે આહાર-કામસંગ્રહ અને સલામતી કે રક્ષણની સામગ્રી-સાધનોની કોઈ મર્યાદા રાખવા જેવો સંયમ મન રાખી શકવાને ટેવાયેલું નહિ હોવાથી એ બધું અમર્યાદિત પ્રમાણમાં વધારવાનો જ પુરુષાર્થ થાય છે. શરીર એ સાધન છે. એનું પોષણ, રક્ષણ, સંવર્ધન થવું જોઈએ. અને એ પૂરતું ઉપયોગી હોય એ બધી સાધનસામગ્રી મેળવવી જોઈએ. પણ ઉપયોગના હેતુથી નહિ, ઉપભોગ અને તે પણ અમર્યાદિત અને નિરંકુશપણે મેળવવાને તે પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ તાલીમમાંથી સત્કાર્ય કે સત્સમાજનું નિર્માણ ક્યાંથી થાય ? સંસારના ચાલુ વ્યવહારમાંથી જ આ તાલીમ માણસને મળે છે. એટલે એને માટે જુદી શાળાની જરૂર નથી પડતી.
આ કંકયુદ્ધ વ્યક્તિમાં અને સમાજમાં સતત ચાલ્યા કરે છે. સભાનપણે કે અભાનપણે, પણ ચાલ્યા જ કરે છે. દુર્યોધને સભાનપણે આ અનુભવ કર્યો હતો. માટે તો એણે કહ્યું કે, “ધર્મ શું છે એ હું જાણું છું. પણ તે આચરી શકતો નથી. અને અધર્મ શું છે એ પણ હું જાણું છું. પરંતુ તે છોડી શકતો નથી.”
આ દુર્યોધનવૃત્તિ ઓછેવત્તે અંશે માણસમાં રહેલી છે. વ્યક્તિ એ સમાજનું અંગ હોવાથી વ્યક્તિ જે કંઈ કરે તેની અસર સમાજ ઉપર થાય છે. અને સમાજમાં જે બને છે તેની અસર વ્યક્તિને પણ થાય છે. આમ સ્વ અને પર અથવા વ્યક્તિ અને સમાજ પરસ્પર સંકળાયેલાં છે. અને પરસ્પરથી પ્રભાવિત પણ છે. એથી
અનુભવની આંખે
