________________
(૧૬
ફરતા અસત્યને સત્ય માની લે છે અને છૂપી રીતે રહેલા ખરા સત્યને તે ઓળખી શકતો નથી,
વિવેકના અભાવમાં અહિંસા હિંસાનું રૂપ લઈ લે છે અને વિવેકના સભાવમાં હિંસા પણ અહિંસાની સીમામાં આવી જાય છે. તીણ હથિયારોથી ઓપરેશન કરતો ડોકટર પ્રત્યક્ષરૂપે વાઢકાપ કરતા હોવા છતાં જેમ તેનો ઈરાદ શુદ્ધ છે તેની જેમ અહિંસા કે હિંસા એ તત્ત્વથી બાહ્ય વસ્તુ નથી. એ તે અંતરની શુદ્ધ અને અશુદ્ધ બે મનોવૃત્તિઓ છે. બહારતો ક્રિયા કે હલનચલનનું સમાન જ રૂપ હોય છે, પરંતુ અંદર અધિકારીભેદથી વિભિન્ન સ્વરૂપે એ પ્રતિબિંબિત થાય છે.
એકને માટે જે અશુભ અને અપ્રિય છે તે બીજાને માટે શુભ કે પ્રિય હોઈ શકે છે. શ્રીગૌતમસ્વામી માટે ભગવાન પ્રિય હતા, તે જ ભગવાન ગશાળા માટે પ્રતિસ્પધી અને દંષ્ય હતા. .
આ રીતે વિચારતાં એ સપષ્ટ થાય છે કે કર્મ બંધનના બીજ બે જ છે. રાગ અને પ. આ રાગ-દ્વેષ જ ખરેખર હિંસા છે અને તે જ સંસારના મૂલ છે.
બાહહિંસાના મૂળમાં જે રાગ-દ્વેષ ન હોય તે હિંસા પણ અહિંસા છે. અને બાહ્ય અહિંસાના મૂળમાં જે રાગ-દ્વેષ છે તે અહિંસા પણ હિંસા જ છે.
જૈનદર્શન વિવેક હીન-અબૂઝ અને મિથાદષ્ટિ વ્યક્તિની અહિંસાને હિંસાજ માને છે અને તેના સત્યને પણ અસત્ય. કારણકે અહિંસાની આધારભૂમીરૂપ સમ્યમ્ જ્ઞાન(વિવેક)નો તેને અભાવ છે.
વળી અહિંસાનું આ ચિંતન જ્યાં સુધી સમ્યજ્ઞાનના પ્રકાશમાં ગતિશીલ રહયું, ત્યાં સુધી તે એ જૈન ધર્મને ગૌરવપ્રદાન કરતું રહ્યું–તેને યશસ્વી બનાવતું રહ્યું, પરંતુ જ્યારથી તેના ઉપર અજ્ઞાનની કાળી છાયા પડી, જ્યારથી તે સૂક્ષ્મ ચિંતનમાંથી ખસીને સ્થૂળ ચિંતનમાં પરિણમી, ત્યારથી અહિસાનું સમગ્રરૂપ જ વિકૃત થઈ ગયું. જૈન સમાજનો હાસ પણ અહિંસાના બેટા ચિંતનને કારણેજ થયો છે-એમ કહીએ તો ખોટું નથી.' | દાર્શનિક ચિંતનના અભાવમાં અહિંસાનો સ્થૂલ આચાર જડ થઈ ગયો. આપણે આજે અહિંસાના નામે સંપૂર્ણપણે ગતિહીન અને મતિહીન એવા અહિંસાના શબને માથા ઉપર ઉઠાવી રહ્યા છીએ. આ પ્રાણહીન અહિંસા પણ હિંસા જ છે. “કેઈને સુધારવાને બહાને કે ધર્મને નામે કઠવાશ જન્માવી તેને પ્રશસ્તરૂપ આપવું'-આ રીત સદંતર ખોટી છે.
