Book Title: Shakahar Jain Darshan ke Pariprekshya me
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009474/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkAhAra jaina darzana ke pariprekSya meM DaoN. hukamacanda bhArilla Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra vandanA jo moha mAyA mAna matsara, madana mardana vIra haiN| jo vipula vighnoM meM bhI, dhyAna dhAraNa dhIra haiN| jo taraNa-tAraNa, bhava-nivAraNa, bhava jaladhi ke tIra haiN| ve vaMdanIya jineza, tIrthaMkara svayaM mahAvIra haiN| jo rAga-dveSa vikAra varjita, lIna Atama dhyaanmeN| jinake virAT vizAla nirmala, acala kevalajJAna meN| yugapad vizada sakalArtha jhalakeM, dhvanita ho vyAkhyAna meN| ve varddhamAna mahAna jina, vicareM hamAre dhyAna meN| jinakA parama pAvana carita, jalanidhi samAna apAra hai| jinake guNoM ke kathana meM, gaNadhara na pAvai pAra hai| basa vItarAga-vijJAna hI, jinake kathana kA sAra hai| una sarvadarzI sanmatI ko, vaMdanA zata bAra hai| jinake vimala upadeza meM sabake udaya kI bAta hai| samabhAva samatAbhAva jinakA, jagata meM vikhyAta hai| jisane batAyA jagata ko, pratyeka kaNa svAdhIna hai| karttA na dhartA koI hai, aNu-aNu svayaM meM lIna hai| Atama bane paramAtamA, ho zAnti sAre deza meN| hai dezanA sarvodayI, mahAvIra ke sandeza meM / / - DaoN. hukamacanda bhArilla Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkAhAra : jainadarzana ke pariprekSya meM pena akhila bhAratIya cuvA pApamo lekhaka : DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca. DI., DI. - liTa. zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 prakAzaka : akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 phona : 0141-2707458, 2705581 E-mail: ptstjaipur@yahoo.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 2 lAkha 41 hajAra 200 hindI : prathama bAIsa saMskaraNa (28 mArca 1991 se adyatana) teisavA~ saMskaraNa ( 25 disambara, 2009) 2 hajAra : 2 lAkha 43 hajAra 200 41 hajAra gujarAtI : sAta saMskaraNa (agasta 92 se adyatana) 16 hajAra marAThI : cAra saMskaraNa (20 disambara 92 se 15 agasta 2006) aMgrejI : do saMskaraNa 10 hajAra (2 akTUbara 92 se 26 janavarI 94) mahAyoga : 3 lAkha 10 hajAra 200 mUlya : tIna rupaye mudraka : prinTa 'o' laiNDa, bAIsa godAma, jayapura Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya ( teisavA~ saMskaraNa) 'zAkAhAra : jainadarzana ke pariprekSya meM' kA yaha teisavA~ saMskaraNa prakAzita karate hue hama atyanta gaurava kA anubhava kara rahe haiN| hindI meM aba taka bAIsa saMskaraNoM ke mAdhyama se 2 lAkha 41 hajAra 200 pratiyA~, gujarAtI meM sAta saMskaraNoM ke mAdhyama se 41 hajAra, marAThI meM cAra saMskaraNoM ke mAdhyama se 16 hajAra tathA aMgrejI meM do saMskaraNa ke mAdhyama se 10 hajAra - isaprakAra cAroM bhASAoM meM kula 3 lAkha 08 hajAra 200 pratiyoM kI bikrI apane Apa meM gauravapUrNa hai| varSa 1991 meM jainasamAja kI pramukha sAmAjika saMsthAoM ne usa varSa ko zAkAhAra varSa ke rUpa meM ghoSita kara aneka kAryakramoM kA saMcAlana kiyA thA / akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana ne bhI 'zAkAhAra ratha' kA pravartana kara deza bhara meM zAkAhAra kA alakha jagAyA aura zAkAhAra - zrAvakAcAra varSa manAyA / 'zAkAhAra ratha' ke pravartana hetu pracAra-prasAra kI dRSTi se phaiDarezana ke padAdhikAriyoM ne DaoN. hukamacandajI bhArilla se vizeSa anugrahapUrvaka prastuta kRti kA nirmANa karAyA; phalataH taba se Ajataka isa laghu kRti ke mAdhyama se zAkAhAra kA jana-jana meM pracAra-prasAra ho rahA hai| prastuta prakAzana hetu DaoN. bhArillajI kA jitanA upakAra mAnA jAe kama hai| unhoMne atyanta sarala va sarasa zailI meM 74 kRtiyoM kA sRjana kara use sastI daroM para sAmAnya jana ko upalabdha karAyA hai| ve dIrghajIvI hoM tathA lekhana va pravacanoM ke mAdhyama se samAja ko dizA dete raheM, aisI kAmanA hai / sAtha hI prakAzana vibhAga ke prabhArI zrI akhila baMsala ko dhanyavAda denA cAheMge, jinhoMne prakAzana kA dAyitva bakhUbI nibhAyA hai / Apa sabhI isa kRti ke mAdhyama se svayaM ke jIvana ko sadAcArI aura zAkAhArI banAkara, banAye rakhakara ananta sukha evaM zAnti prApta kareM - aisI pavitra bhAvanA hai / - paramAtmaprakAza bhArilla mahAmaMtrI, akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane vAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI jayantIlAla ratanalAlajI jaina, naugAmA 2. zrI mAnikacanda jaina, eDa paina vAle, malAr3a mumbaI 3. zrI bAbUlAla subhASacandajI jaina, amAna 4. zrI satyendrajI jaina, dillI jabalapura 5. zrI sukamAla kumArajI jaina, dillI 6. zrI abhinandanakumArajI jaina, rAMcI, 7. zrI mAnikavandajI baMsala, kezorAyapATana 8. zrImatI dhanavaMtI bhagavatIlAlajI saMghavI, indaura 9. paM. zrI suzIlakumArajI jaina, rAdhogar3havAle 10. zrImatI zakuntalAdevI chAjer3a, vijayanagara 11. zrImatI aMjanAdevI kAsalIvAla, kolakAtA 12. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gauhATI kula rAzi 300.00 251.00 251.00 251.00 251.00 251.00 250.00 201.00 200.00 200.00 200.00 101.00 2,707.00 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaakaahaar| | jainadarzana ke pariprekSya meM digambara jaina samAja kI sabhI sAmAjika saMsthAoM ne milakara isa varSa ( 1961 I.) ko zAkAhAra varSa ke rUpa meM ghoSita kiyA hai| samAja ke isa zubha saMkalpa meM akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana ne bhI sakriya sahayoga karane kA nizcaya kiyA hai| ___ jaina samAja mUlata: zAkAhArI samAja hI hai, para kAla ke prabhAva se isameM bhI kucha zithilatA AnA Arambha ho gaI hai| yadi jaina samAja samaya rahate nahIM cetA to yaha bImArI aura bhI adhika phaila sakatI hai| ata: samaya rahate isa ghAtaka bImArI kA ilAja kiyA jAnA caahie| yadyapi yaha satya hai ki isa ghAtaka bImArI kI chUta jainasamAja meM laga rahI hai, para abhI sthiti aisI nahIM hai ki hama apanA samagra dhyAna isa ora hI kendrita kara deM, para jaina zrAvaka zrAvakAcAra se tejI se virakta hote jA rahe haiM; ata: yaha atyanta Avazyaka ho gayA hai ki unheM zrAvakAcAra se paricita karAyA jAya, zrAvakAcAra ko jIvana meM apanAne ke lie prerita kiyA jaay| isa bAta ko dhyAna meM rakhakara yuvA phaiDarezana ne isa varSako zAkAhAra zrAvakAcAra varSa ke rUpa meM manAne kA nirNaya liyA hai| Avazyaka taiyArI ke lie paryApta samaya mila jAve - isa bAta ko dhyAna meM mahAvIra jayantI 1661 I. se mahAvIra jayantI 1962 I. taka kA samaya zAkAhAra zrAvakAcAra varSa ke lie sunizcita kiyA gayA hai| jaina samAja ne samAja ke kalyANa ke lie samaya-samaya para jo bhI kAryakrama sunizcita kiye, akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana evaM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zAkAhAra usakI sahayogI saMsthAoM ne una sabhI meM apanI pUrI zakti lagAkara sakriya sahayoga kiyA hai| zAkAhAra aura zrAvakAcAra ke pracAra-prasAra meM bhI yuvA phaiDarezana apanI bhUmikA kA nirvAha karanA cAhatA hai| sahI dizA meM sakriya yuvakoM kA sahayoga karanA sabhI samajhadAra logoM kA naitika dAyitva hai| yahI kAraNa hai ki paNDita ToDaramala smAraka TrasTa ne use saba prakAra se sahayoga karane kA nizcaya kiyA hai| anya saMsthAoM se bhI vinamra anurodha hai ki ve bhI isa dizA meM sakriya hoN| zAkahAra ke saMbaMdha meM jaba bhI koI carcA calatI hai yA kucha likhA jAtA hai yA posTara Adi prakAzita kiye jAte haiM to unameM zAkAhAra ko sAga-bhAjI Adi ke rUpa meM hI batAyA jAtA hai, dikhAyA jAtA haiN| sAga-sabjI meM bhI gAjara, mUlI Adi jamIkaMda va baiMgana, gobhI Adi abhakSya sabjiyA~ hI dikhAI jAtI haiM, batAI jAtI haiM; jabaki inheM jaina zrAvakAcAra meM abhakSya kahA gayA hai| jainasamAja meM zAkAhAra kA pracAra karate samaya hameM isa bAta kA vizeSa dhyAna rakhanA hogA ki kahIM anajAne meM aisA na ho jAve ki hama zAkAhAra kA pracAra karane nikaleM aura hamAre dvArA abhakSya padArthoM ke khAne kA pracAra ho jaay| ata: zAkAhAra ko usake vyApaka arthoM meM dekhanA hogA, pracArita karanA hogaa| gehU~ cAvala Adi anAja; Ama, amarUda, seva, saMtarA Adi phala aura lokI Adi sAtvika bhakSya sabjiyA~ bhI zAkAhAra meM AtI haiN| zAkAhAra ke rUpa meM inheM hI pradarzita kiyA jAnA caahie| gAjara, mUlI Adi sAga haiM yA nahIM' - isa vivAda meM ulajhanA hameM abhISTa nahIM hai| isakAraNa zAkAhAra ke sAtha zrAvakAcAra zabda jor3anA Avazyaka lgaa| bhale hI ve sAga hoM, para zrAvakoM dvArA khAne yogya nahIM haiM; ataH abhakSya haiN| unakA pracAra hameM abhISTa nahIM hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 jainadarzana ke pariprekSya meM ] zrAvakAcAra ke anukUla zAkAhAra kA pracAra hI hameM abhISTa hai; yahI kAraNa hai ki hamane isa varSa kA nAma zAkAhAra zrAvakAcAra varSa rakhA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki zAkAhAra zabda meM mAMsAhAra kA niSedha to ho jAtA hai, para madirApAna kA niSedha nahIM hotA hai / madirApAna bhI eka aisI burAI hai ki jisameM ananta jIvoM kA ghAta to hotA hI hai; nazAkAraka hone se madirA viveka ko naSTa karatI hai, buddhi meM bhrama paidA karatI hai, svAsthya ko kharAba karatI hai aura pArivArika sukha zAnti ko samApta kara detI hai / ataH mAMsAhAra ke samAna hI madirApAna kA niSedha bhI Avazyaka hai / Aja kI duniyA meM madirA ke samAna hI mana ko mohita karanevAle, jIvana ko barbAda kara denevAle aura bhI aneka nazIle padArtha cala nikale haiM; una sabhI se samAja ko bacAnA atyanta Avazyaka hai| zrAvakAcAra meM mAMsAhAra ke niSedha ke sAtha-sAtha madirApAna kA bhI niSedha hotA hai, isakAraNa bhI zAkAhAra ke sAtha zrAvakAcAra zabda jor3A gayA hai| inake atirikta sthUla rUpa se pAMca pApoM kA tyAga aura jainiyoM ke mUla cihna rAtribhojana tyAga evaM pAnI chAnakara kAma meM lene ko bhI isameM zAmila kiyA gayA hai| isaprakAra yaha zAkAhAra zrAvakAcAra varSa nAma sArthaka ho jAtA hai| hA~, ukta saMdarbha meM eka prazna yaha bhI uThAyA jA sakatA hai ki zrAvakAcAra meM zAkAhAra to A hI jAtA hai; ataH akelA zrAvakAcAra varSa nAma rakhane meM kyA hAni hai ? hA~, hAni to kucha nahIM; para zAkAhAra zabda Aja vizva kA prasiddha zabda hai aura zrAvakAcAra zabda se sabhI jaina bhI pUrNata: paricita nahIM haiM; ataH zAkAhAra zabda ko rakhanA atyanta Avazyaka hai| dUsarI bAta yaha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ zAkAhAra bhI hai ki hama sampUrNa samAja ke sAtha kaMdhe se kaMdhA milAkara calanA cAhate haiN| ata: usake dvArA nizcita kie gaye zabda ko usI rUpa meM rakhanA hameM abhISTa hai| E hamArA pracAra kSetra jainetara samAja nahIM; mukhyataH jainasamAja hai / usakA bahubhAMga abhI bhI pUrNata: zAkAhArI hai, para usameM rAtribhojana tyAga, pAnI chAnakara kAma meM lene aura kaMdamUla na khAne ke saMdarbha meM zithilatA avazya A gaI hai| ataH inake pAlana kI preraNA ko zAmila kie binA sArA zrama nirarthaka hI ho jAne kI saMbhAvanA thii| isakAraNa atyanta gaharAI se vicAra-vimarza karane ke uparAnta hI yaha sunizcita kiyA gayA hai ki isa varSa ko hama zAkAhAra zrAvakAcAra varSa ke rUpa meM hI sambodhita kreN| jo mAMsAhAra se ekadama dUra haiM, usa jaina samAja ke samakSa mAMsAhAra niSedhapUrvaka zAkAhAra ke rUpa meM AlU, baiMgana, mUlI, gAjara Adi khAne kA upadeza denA hameM ekadama aTapaTA lagatA hai| mAMsAhAra ke niSedha ke sAtha-sAtha abhakSya padArthoM ko khAne kA niSedha bhI hameM abhISTa hai| akele zAkAhAra zabda se hamArA ukta abhiprAya pUrNata: vyakta nahIM hotA thA / ata: hamane zAkAhAra ke sAtha zrAvakAcAra zabda jor3anA Avazyaka samajhA hai| dhyAna rahe ki hamane zAkAhAra ke pracAra ko gauNa nahIM kiyA hai, vaha to mukhya hai hI; para sAtha meM zrAvakAcAra ko bhI zAmila kara liyA hai| kucha loga yaha prazna bhI upasthita karate haiM, zuddha zAkAhArI samAja ke samakSa mAMsAhAra ke tyAga kI carcA karanA ucita pratIta nahIM hotA ? isaprakAra kA prazna upasthita karanevAloM se hamArA eka vinamra nivedana hai ki kyA zrAvakAcAra ke saMdarbha meM jainAcAryoM ne madya-mAMsamadhu ke tyAga kI carcA nahIM kI hai ? puruSArthasiddhayupAya aura Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ke pariprekSya meM ] ha ratnakaraNDa zrAvakAcAra jaise suprasiddha zrAvakAcAra graMthoM meM bhI vistAra se mAMsAdi bhakSaNa ke doSa batAye gaye haiM aura unake tyAga kI preraNA dI gaI hai| dhyAna dene yogya bAta to yaha hai ki mAMsAdi ke tyAga kI carcA samyagdarzana aura samyagjJAna kI carcA ke uparAnta samyakcAritra ke prakaraNa meM huI hai| ahiMsAvrata ke saMdarbha meM carcA karate hue AcArya amRtacandra puruSArthasiddhyupAya nAmaka grantha meM bahuta vistAra se aneka yuktiyA~ prastuta karate hue mAMsAhAra kA niSedha karate haiN| vahA~ kacce mAMsa, pakAye hue mAMsa, svayaMmRta pazu ke mAMsa, mArakara prApta hue mAMsa, zAkAhArI pazu ke mAMsa, mAMsAhArI pazu ke mAMsa Adi ke sevana kA vistAra se niSedha kiyA gayA hai| ukta prakaraNa para prakAza DAlane vAle puruSArthasiddhyupAya ke katipaya chanda mUlataH isaprakAra haiM "na vinA prANivighAtAnmAMsasyotpattiriSyate yasmAt / mAMsaM bhajatastastamAt prasaratyanivAritA hiMsA // 65 // yadapi kila bhavati mAMsaM svayameva mRtasya mahiSavRSabhAdeH / tatrApi bhavati hiMsA tadAzritanigotanirmathanAt // 66 // AmAsvapi pakvAsvapi vipacmAnAsu mAMsapezISu / sAtatyenotpAdastajjAtInAM nigotAnAm // 67 // AmAM vA pakvAM vA khAdati yaH spRzati va pizitapezIm / sa nihanti satatanicitaM piNDaM bahujIvakoTInAm // 68 // prANiyoM ke ghAta ke binA mAMsa kI utpatti nahIM hotii| isalie mAMsabhakSI puruSa ke dvArA hiMsA anivArya hai / yadyapi yaha satya hai ki svayaMmRta baila aura bhaiMse se bhI mAMsa prApta ho sakatA hai, para usameM bhI nirantara usI jAti ke anantAnanta jIva utpanna hote rahate haiM, unake manthana se - ghAta se hiMsA hotI hai| jo kaccI, pakI huI kisI bhI prakAra Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zAkAhAra kI mAMsapezI khAtA hai, use chUtA bhI hai; vaha aneka jAti ke jIva samUha ke piNDa kA ghAta karatA hai|" isakA tAtparya yaha to nahIM ki AcArya amRtacandra aura samantabhadra ke pAThaka aura zrotA hamAre pAThakoM aura zrotAoM se bhI hIna stara ke rahe hoMge ? nizcita rUpa se usa samaya kA samAja Aja ke samAja kI apekSA adhika sAtvika, sadAcArI aura nirAmiSa hogaa| phira bhI unhoMne mAMsAhAra kA vistAra se niSedha kiyaa| vastutaH bAta yaha hai ki jaba zrAvakAcAra kA varNana hogA to usameM madya-mAMsa-madhu kA niSedha hogA hii| hamAre paramapUjya AcAryoM ne apane zrAvakAcAra saMbaMdhI graMthoM meM vistAra se isakI carcA kI hai| yahI kAraNa hai ki Aja hamArA samAja zuddha zAkAhArI hai| ___ Aja bhI isakI carcA utanI hI Avazyaka hai ki jitanI usa samaya thI; kyoMki samAja meM mAMsAhAra aura madyapAna ke viruddha vAtAvaraNa banAye rakhanA atyanta Avazyaka hai| ___bhale hI sIdhe mAMsAhAra kA upayoga hamArI samAja meM pracalita na ho, para bahuta se trasa jIvoM kA ghAta to jAne-anajAne hama saba se hotA hI rahatA hai| ata: mAMsAhAra aura madyapAna ke niSedha kI carcA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| jaina paribhASA ke anusAra trasa jIvoM ke zarIra ke aMza kA nAma hI mAMsa hai| do indriya se lekara paMcendriya taka ke jIva trasa kahalAte haiN| mAMsa kI utpatti na kevala trasa jIvoM ke ghAta se hotI hai, apitu mAMsa meM nirantara hI ananta trasa jIva utpanna hote rahate haiN| ata: mAMsa khAne meM na kevala usa eka trasa jIva kI hiMsA kA doSa hai, jisako mArA gayA hai; apitu una ananta trasa jIvoM kI hiMsA kA aparAdha bhI hai, jo usameM nirantara utpanna hote rahate haiN| aneka bImAriyoM kA ghara to mAMsAhAra hai hii| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ke pariprekSya meM | 11 kucha loga kahate hai ki zakti prApta karanA ho to mAMsAhAra karanA hI hogA; kyoMki mAMsa zakti kA bhaMDAra hai| ghAsa - pattI khAnevAloM ko zakti kahA~ se prApta hogI ? unase hama kahanA cAhate haiM ki mAMsAhArI loga zAkAhArI pazuoM kAhI mAMsa khAte haiM, mAMsAhAriyoM kA nahIM / kutte aura zera kA mAMsa kauna khAtA hai ? kaTane ko to becArI zuddha zAkAhArI gAya-bakarI hI haiN| jina pazuoM ke mAMsa ko Apa zakti kA bhaMDAra mAna baiThe haiM, una pazuoM meM vaha zakti kahA~ se AI hai; yaha bhI vicAra kiyA hai kabhI ? bhAI / zAkAhArI pazu jitane zaktizAlI hote haiM, utane mAMsAhArI nahIM / zAkAhArI hAthI ke samAna zakti kisameM hai ? bhale hI zera chalabala se use mAra DAle, para zakti meM vaha hAthI ko kabhI prApta nahIM kara sktaa| hAthI kA paira bhI usake Upara par3a jAve to vaha cakanAcUra ho jAyegA; para vaha hAthI para savAra bhI ho jAve to hAthI kA kucha bhI bigar3ane vAlA nahIM hai / zAkAhArI ghor3A Aja bhI zakti kA pratIka hai| mazInoM kI kSamatA ko Aja bhI azvazakti ( hArsapAvara ) se nApA jAtA hai| zAkAhArI pazu sAmAjika prANI haiM; ve milakara jhuNDoM meM rahate haiM, mAMsAhArI jhuNDoM meM nahIM rhte| eka kutte ko dekhakara dUsarA kuttA bhauMkatA hI hai| zAkAhArI pazuoM ke samAna manuSya bhI sAmAjika prANI hai, use milajula kara hI rahanA hai, milajula kara rahane meM hI saMpUrNa mAnava jAti kA bhalA hai| mAMsAhArI zeroM kI nasleM samApta hotI jA rahI hai, unakI nasloM kI surakSA karanI par3a rahI hai; para zAkAhArI pazu hajAroM kI saMkhyA meM mAre jAne para bhI samApta nahIM ho paate| zAkAhAriyoM meM jabaradasta jIvana zakti hotI hai / manuSya ke dAMtoM aura AMtoM kI racanA zAkAhArI prANiyoM ke samAna Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zAkAhAra hai, mAMsAhAriyoM ke samAna nhiiN| manuSya prakRti se zAkAhArI hI hai| manuSya svabhAva se dayAlu prakRti kA prANI hai| yadi use svayaM mAra kara mAMsa khAnA par3e to 10 pratizata loga bhI mAMsAhArI nahIM rheNge| jo mAMsa khAte haiM, yadi unheM ve bUcar3akhAne dikhA diye jAyeM, jinameM nirdayatApUrvaka pazuoM ko kATA jAtA hai to ve jIvanabhara mAMsa chuyeMge bhI nhiiN| mAMsa ke vRhada udyogoM ne mAMsAhAra ko bar3hAvA diyA hai| yadi TI.vI. para katlakhAne ke dRzya dikhAe jAveM to mAMsa kI bikrI AdhI bhI na rhe| mAMsAhArI pazu dina meM ArAma karate haiM aura rAta meM khAnA khojate haiM, zikAra karate haiM; para zAkAhArI dina meM khAte haiM aura rAta meM ArAma karate haiN| jaba zAkAhArI pazuoM ke bhI sahaja hI rAtribhojana kA tyAga hotA hai to phira manuSya kA rAtri meM bhojana karanA kahA~ taka ucita hai ? prazna - Ajakala to zAkAhArI pazu bhI rAta ko khAne lage haiM, hamane aneka gAyoM ko rAtri meM khAte dekhA hai| uttara- hA~, khAne lage haiM, avazya khAne lage haiM; manuSyoM kI saMgati meM jo par3a gaye haiN| manuSyoM ne unheM bhI vikRta kara diyA hai| jaba kisI pAlatU pazu ko Apa dina meM bhojana deM hI nahIM, rAta meM hI deM; to becArA kyA karegA ? kisI vanavihArI svataMtra zAkAhArI pazu ko rAtri meM bhojana karate dekhA ho to batAie? ___ bhAI, manuSya aura zAkAhArI pazu prakRti se divAhArI hI hote haiN| ata: jainadharma kA rAtribhojana tyAga kA upadeza prakRti ke anukUla evaM pUrNa vaijJAnika hai| rAtribhojana tyAga ke viruddha eka tarka yaha bhI prastuta kiyA jAtA hai ki do bhojanoM ke bIca jitanA antara rahanA cAhie, dina ke bhojana meM vaha nahIM miltaa| prAtaH 6-10 baje khAyA aura zAma ko phira 4-5 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jainadarzana ke pariprekSya meM | 13 je khA liyaa| isaprakAra prAtaH se sAyaM ke bhojana meM mAtra 7 ghaMTe kA hI antara rahA aura zAma se prAtaH ke bhojana meM 17 ghaMTe kA antara par3a jAtA hai| isa tarka ke uttara meM hama Apase pUchate haiM Be " ApakI moTara rAtri ko kitanA paiTrola khAtI hai ?" " bilakula nhiiN| " "kyoM ?" " kyoMki vaha rAta meM calatI hI nahIM hai, gaireja meM rakhI rahatI hai| gaireja meM rakhI moTara peTrola nahIM khaatii|" "bhAI, yahI to hama kahanA cAhate haiM ki jaba AdamI calatA hai, zrama karatA hai; taba use bhojana caahie| jaba vaha ArAma karatA hai, taba use utanA bhojana nahIM cAhie; jitanA ke kArya ke samaya / bhAI, Apako ArAma cAhie; Apake zarIra ko ArAma cAhie, ApakI A~khoM ko ArAma cAhie; isIprakAra ApakI AMtoM ko bhI ArAma cAhie / yadi unheM paryApta ArAma na deMge to ve kabataka kAma kareMgI ? Akhira mazIna ko bhI to ArAma cAhie hI / ataH rAtribhojana prakRti ke viruddha hI hai| DaoNkTara loga kahate haiM - sone ke cAra ghaMTe pUrva bhojana kara lenA caahie| jaba Apa rAta ko 10 baje khAnA khAeMge to soeMge kaba ?" rAtribhojana tyAga ke samAna pAnI chAnakara pInA bhI vijJAnasammata hI hai; pAnI kI zuddhatA para jitanA Aja dhyAna diyA jAtA hai, utanA kabhI nahIM diyA gayA / aMtaH Aja kA yuga to hamAre isa siddhAnta ke pUrNata: anukUla hai| svastha jIvana ke lie svaccha pAnI Avazyaka hI hai| - isaprakAra hama dekhate haiM ki jainAcAra evaM jaina vicAra prakRti ke anukUla haiM, pUrNata: vaijJAnika haiM; AvazyakatA unheM sahI evaM sazakta rUpa meM prastuta karane hI hai / - Ajakala aMDoM ko zAkAhArI batAkara logoM ko bhraSTa kiyA jA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |zAkAhAra rahA hai| isa pracAra ke zikAra kucha jaina yuvaka bhI ho rahe haiN| ata: hama sabakI yaha sAmUhika jimmedArI hai ki isa saMdarbha meM samAja ko jAgRta kreN| zAkAhAra to vanaspati se utpanna khAdya ko hI kahA jAtA hai, para. aMDe na to anAja ke samAna kisI kheta meM hI paidA hote haiM aura na sAgasabjI aura phaloM ke samAna kisI bela yA vRkSa para hI phalate haiM, ve to spaSTataH hI sainIpaMcendriya murgiyoM kI saMtAna haiN| yaha to hama saba jAnate hI haiM ki dvIndviya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM ke zarIra kA aMza hI mAMsa hai; ata: aMDe se utpanna khAdya padArthoM kA sevana spaSTarUpa se mAMsAhAra hI hai| isa para kucha loga kahate haiM ki dUdha bhI to gAya-bakarI ke zarIra kA hI aMza hai; para dUdha aura aMDe meM jamIna-AsamAna kA antara hai| dUdha ke nikalane se gAya-bakarI ke jIvana ko koI hAni nahIM pahu~catI; jabaki aMDe ke sevana se aMDe meM vidyamAna jIva kA sarvanAza hI ho jAtA hai| yadi dUdha dene vAlI gAya-bakarI kA dUdha samaya para na nikale to use takalIpha hotI hai| dUdha pilAnevAlI mAtAoM ko yadi kAraNavaza apane baccoM ko dUdha pilAne kA avasara prApta na ho to unheM bukhAra taka A jAtA hai, unheM apane hAtha se dUdha nikAlanA par3atA hai| isa para yadi koI kahe ki bhale hI dUdha nikAlane se gAya ko takalIpha na hotI ho, ArAma hI kyoM na milatA ho; para usake dUdha para usake bachar3e kA adhikAra hai, Apa use kaise le sakate haiM ? kyA yaha gAya aura bachar3e ke sAtha anyAya nahIM hai ? ___hA~, ise eka dRSTi se anyAya to kaha sakate haiM; para isameM vaisI hiMsA to kadApi nahIM, jaisI ki mAMsAhAra meM hotI hai| gaharAI se vicAra kareM to ise anyAya kahanA bhI ucita pratIta nahIM hotA; kyoMki gAya kA dUdha lene ke badale meM gAya aura bachar3e ke bhojana-pAnI, rahane evaM anya sabhI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ke pariprekSya meM ! 15 prakAra kI surakSA kI vyavasthA kI jAtI hai| yadi gAya se dUdha prApta na kiyA jAya to usake bhojana-pAnI kI vyavasthA bhI kauna karegA ? gAya kI bAta to ThIka, para bachar3e ke sAtha to anyAya hai hI; kyoMki usakA adhikAra to chInA hI gayA hai / aisI bAta bhI nahIM hai, eka to usake badale meM use anya upayukta sAdya sAmagrI khilAI jAtI hai, dUsare gAya ko pauSTika AhAra dekara atirikta dugdha utpAdana kiyA jAtA hai| usa atirikta dUdha ko sajjana loga prApta karate haiM, bachar3e kA hissA to bachar3e ko prApta hotA hI hai| yadi vaha gAya jaMgala meM rahatI aura ghAsa - pattI para hI nirbhara rahatI to usake ekAdha kilo dUdha hI hotA; para jaba hama use khalI Adi pauSTika padArtha khilAte haiM to vahI gAya cAra pA~ca kilo dUdha detI hai| bachar3e ko to usakA ekAdha kilo dUdha mila hI jAtA hai, atirikta dUdha hI sajjana loga prApta karate haiN| isaprakAra yaha to ekaprakAra se AdAna-pradAna hai, isameM anyAya bhI kahA~ haiM ? yadi isaprakAra anyAya kI kalpanA kareMge to phira isaprakAra kA AdAna-pradAna to manuSya jAti meM bhI paraspara hotA hI hai, hama dUsaroM ko ucita pArizramika dekara unakI sevAyeM prApta karate hI haiN| kisI bekAra vyakti ko ucita pArizramika dekara rojagAra dene ko to loka meM paropakAra kahA jAtA hai; zoSaNa nahIM, anyAya bhI nahIM / isIprakAra gAya aura bachar3e kI sarvaprakAra se ucita sevA ke badale meM dUdha prApta karane ko bhI paraspara upakAra ke artha meM hI dekhA jAnA cAhie, anyAya yA zoSaNa ke artha meM nhiiN| bhAratIya saMskRti meM gAya ko to mA~ jaisA sammAna prApta hai| ataH aMDe kI tulanA dUdha se karanA asaMgata to hai hI, ajJAna kA sUcaka bhI hai| isa para bhI yadi koI kahe ki jisaprakAraM dUdha na nikale to gAya ko Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 [ zAkAhAra takalIpha ho sakatI hai yA dUdha ke badale meM hama gAya ko cArA-pAnI dete haiM; usIprakAra murgI kA aMDA denA bhI use sukhakara hI hotA hai tathA aMDA lene ke badale hama usakA pAlana-poSaNa bhI karate hI haiN| ata: dUdha va aMDA samAna hI hue| unakA yaha kahanA bhI ucita nahIM hai; kyoMki jisaprakAra aMDA murgI kI saMtAna hai, usaprakAra dUdha gAya kI saMtAna nahIM hai / ata: saca to yaha hai ki aMDA dUdha ke samAna nahIM, gAya ke bachar3e ke samAna hai| ataH aMDA khAnA bachar3e ko khAne jaisA hI hai| isa para kucha loga kahate haiM ki zAkAhArI aMDe se bacce kA janma nahIM ho sakatA; ataH vaha dUdha ke samAna ajIva hI hai, para yaha bAta ekadama galata hai; kyoMki vaha murgI ke prajanana aMgoM kA utpAdana hai; ataH azuci to hai hI sAtha hI utpanna hone ke bAda bhI baDhatA hai, sar3atA nahIM hai; ataH sajIva bhI hai, bhale hI pUrNatA ko prApta hone kI kSamatA usameM na ho, para use ajIva kisI bhI sthiti meM nahIM mAnA jA sakatA hai| dUsarI bAta yaha bhI to hai ki usakA nAma aMDA hai, vaha aMDAkAra hai, aMDe ke hI rUpa-raMga kA hai; usake khAne meM aMDe kA hI saMkalpa hai| yadi kisI ke kahane se use ajIva bhI mAna liyA jAya, taba bhI usake sevana meM aMDe kA hI saMkalpa hone se mAMsAhAra kA pUrA-pUrA doSa hai| hamAre yahA~ to ATe ke murge ke vadha kA phala bhI naraka- nigoda batAyA hai; phira isa sAkSAt aMDe kA sevana kaise ucita mAnA jA sakatA hai ? aMDA khAne meM jo saMkoca abhI hamArI vRtti meM hai, eka bAra ajIva zAkAhArI aMDe ke nAma para usa saMkoca ke samApta ho jAne para phira kauna dhyAna rakhatA hai ki jisa aMDe kA sevana hama kara rahe haiM, vaha sajIva hai yA ajIva ? aMDe ko zAkAhArI batAnA aMDe ke vyApAriyoM kA SaDyaMtra hai, jisake zikAra zAkAhArI loga ho rahe haiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ke pariprekSya meM 17 ___ eka TUthapesTa kampanI kI bikrI kucha varSoM se sthira hokara raha gaI thI; aneka prayatna karane para bhI, bharapUra pracAra-prasAra karane para bhI bar3hatI hI na thii| ataH purAne selsa mainejara ko haTAkara naye selsa mainajara kI niyukti kI gii| usane dekhA ki jina taka pahu~canA cAhie thA, una sabhI taka yaha TUthapesTa pahuMca cukA hai; ataH aba naye bAjAra kI to koI guMjAiza hai nhiiN| ata: usane TUthapesTa kA mu~ha savAyA kara diyaa| pariNAma yaha nikalA ki TUthapesTa kI bikrI savAI ho gaI; kyoMki logoM dvArA TUthapesTa ke dabAne para jitanA mAla pahale nikalatA thA, bar3A mu~ha ho jAne para usase savAyA nikalane lgaa| ata: jo pekeTa eka mAha meM samApta hotA thA, vaha 24 dina meM hI samApta hone lgaa| ise Apa selsa mainejara kI hoziyArI yA cAlAkI jo kucha bhI kahanA cAheM, kaheM; para TUthapesTa kI bikrI to baDha hI gii| __isIprakAra jaba aMDe ke vyApAriyoM ne dekhA ki aMDe hama sabhI mAMsAhAriyoM taka to pahu~cA hI cuke haiM; ata: aba aMDoM kI aura adhika bikrI baDhanA saMbhava nahIM hai| aba nayA bAjAra khojane ke lie zAkAhAriyoM meM ghusapaiTha karanA caahie| yaha to ve acchI taraha jAnate hI the ki zAkAhArI apane khAnapAna aura vrata-niyamoM meM bahuta kaTTara hote haiM; ata: aMDA khAne ke lAbha batA-batAkara unheM lubhAyA nahIM jA sktaa| hA~, yadi aMDe ko zAkAhArI batAyA jAya to avazya saphalatA mila sakatI hai, zAkAhAriyoM meM ghusapaiTha kI jA sakatI hai| basa,unhoMne bar3e hI jora-zora se yaha pracAra karanA AraMbha kara diyA ki aMDe do prakAra ke hote haiM - zAkAhArI aura maaNsaahaarii| ___ yaha unakI hoziyArI kaheM yA cAlAkI, para ve apanI cAla meM saphala ho gaye lagate haiM; kyoMki bahuta se zAkAhArI isa duSpracAra ke zikAra ho rahe haiN| abhI sthiti utanI bhayAvaha nahIM huI ki kucha kiyA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 | zAkAhAra hI na jA sake, para yadi hama abhI se sAvadhAna nahIM hue to kucha dinoM meM hama usa sthiti meM pahu~ca jAveMge ki jaba kucha karanA saMbhava hI na rhegaa| ___ ata: zAkAhArI aMDe ke duSpracAra se zAkAhAriyoM ko bacAnA hama sabakA prAthamika kartavya hai| kahIM aisA na ho ki eka ora hama choTIchoTI bAtoM ko lekara lar3ate-jhagar3ate raheM aura dUsarI ora hamArI AgAmI pIr3hiyA~ pUrNata: saMskArahIna, tattvajJAnahIna aura sadAcArahIna ho jaoNya ? yadi aisA huA to itihAsa hameM kabhI kSamA nahIM kregaa| ___madya aura mAMsa ke sAtha jainadarzana meM madhu ke tyAga kA bhI upadeza diyA gayA hai| madhu madhumakkhiyoM kA mala hai, usake vinAza se utpanna hotA hai aura isameM nirantara aMsakhya jIva utpanna hote rahate haiN| ata: yaha bhI khAne yogya nahIM hai| __jainAhAra vijJAna kA mUla AdhAra ahiMsA hai| sarvaprathama to hameM aisA hI AhAra grahaNa karanA cAhie, jo pUrNataH ahiMsaka ho| yadi pUrNata: ahiMsaka AhAra se jIvana saMbhava na ho yA hamase isakA pAlana saMbhava na ho to jisameM kama se kama hiMsA ho - aise AhAra se kAma calAnA caahie| ___ AhAra ke lie sainI paMcendriya jIvoM ke ghAta kA to savAla hI nahIM uThatA, sabhI trasajIvoM kI hiMsA se bhI pUrI taraha bacanA caahie| sthAvara jIvoM ke vinAza se bhI yathAsAdhya bacanA Avazyaka hai| ina saba bAtoM ko dhyAna meM rakhakara hI jainAhAra sunizcita kiyA gayA hai| ___ sarvaprathama to gehU~, cAvala Adi anAja aura canA Adi dAloM evaM tilahana Adi ke upayoga kA upadeza diyA gayA hai; kyoMki ye pUrNata: ahiMsaka AhAra hai| sthAvara jIvoM meM vizeSakara vanaspatikAyika jIvoM ke zarIra kA hI AhAra meM upayoga hotA hai| anAja, tilahana aura dAleM tabhI utpanna hotI haiM, jaba unakA paudhA svayaM apanI Ayu Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ke pariprekSya meM / 16 pUrNakara sUkha jAtA hai| yadi hare-bhare paudhoM ko kATa diyA jAya to anAja bhI sahI rUpa meM paidA nahIM hogA / ataH usakA kheta meM hI khar3e-khar3e hI sUkha jAnA Avazyaka hai| ataH anAja, dAleM va tilahana pUrNata: ahiMsaka AhAra haiN| yadyapi gehU~ Adi pUrNata: ajIva hai; tathApi unako bone para ve ugate haiM, para cAvala unase bhI zreSTha hai; kyoMki chilakA alaga ho jAne se bone para ugate bhI nahIM haiN| yahI kAraNa hai ki unakA upayoga bhagavAna kI pUjana meM bhI kiyA jAtA hai| jIva-jantuoM se rahita binA ghunA anAja, cAvala, dAleM evaM tilahana hI sarvottama zAkAhAra haiN| inhIM meM mevA - sUkhe phaloM (DrAIphrUTsa ) ko bhI samajhanA caahie| isake bAda vRkSa kI DAlI para hI pake hue aura paka kara svayaM gire hue phaloM kA krama AtA hai; kyoMki unake grahaNa meM bhI kisI bhI jIva-jantu ko koI pIr3A nahIM pahu~catI hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki phala to gehU~ Adi ke samAna hI nirApada haiM, inheM usake bAda ke krama meM kyoM rakhA hai| pake hue phala sarasa hone se gIle hote haiN| ata: unameM trasa jIvoM ke zIghra utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai| yahI kAraNa hai ki unheM anAja ke samAna nirApada AhAra svIkAra nahIM kiyA gayA hai| isake bAda sAgabhAjI kA nambara AtA hai; kyoMki sAga-bhAjI to nizcitarUpa se harI hI hotI hai / use sacitta avasthA meM hI per3a-paudhoM se tor3A jAtA hai| apratiSThita vanaspati hone se bhale hI unameM jIva na hoM, para unake tor3ane se usa per3a yA paudhe ko pIr3A to pahu~catI hI hai| per3a-paudhoM kI jar3a, jise kandamUla kahate haiM, khAne kA pUrNata: niSedha hai; kyoMki jar3amUla ke samApta ho jAne para to per3a-paudhe kA sarvanAza anivArya hai / kandamUla sAdhAraNa vanaspati hone se usameM ananta jIva Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zAkAhAra bhI rahate haiN| isakAraNa bhI unake khAne kA niSedha hai| __ jainAcAra meM pA~ca prakAra ke abhakSya batAye gaye haiM - trasaghAtamUlaka, bahudhAtamUlaka, nazAkAraka, anupasevya evaM anisstt| jinameM trasajIvoM kA ghAta hotA hai, aise mAMsAdi trasaghAtamUlaka abhakSya haiN| jinameM bahuta se sthAvara jIvoM kA ghAta hotA hai, aise jamIkanda Adi bahudhAtamUlaka abhakSya haiN| jo nazA utpanna karate haiM, aise madyAdi padArtha nazAkAraka abhakSya haiN| jinakA sevana lokaninda hai, jo bhale puruSoM ke dvArA khAne yogya nahIM haiM; aise lAra, mala, mUtrAdi anupasevya abhakSya haiM aura jo svAsthya ke lie hAnikAraka hoM, ve aniSTa abhakSya haiM; jaise madhumeha kI bImArI vAloM ko cInI Adi mIThe pdaarth| ukta abhakSyoM ke vargIkaraNa se jainAhAra kI vaijJAnikatA spaSTa hotI hai aura yaha spaSTa hotA hai ki jainAhAra ahiMsAmUlaka hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki aniSTa abhakSya meM hiMsA aura ahiMsA kA kyA saMbaMdha hai; kyoMki madhumeha vAle ko jisameM raMcamAtra bhI hiMsA nahIM hai, aise mIThe padArtha bhI abhakSya hote haiN| __ jo padArtha svAsthya ke lie hAnikAraka hoM, una padArthoM kA sevana tIvrarAga binA saMbhava nahIM hai| yaha to sarvavidita hI hai ki jaina zAstroM meM rAgabhAva ko bhAvahiMsA kahA hai| ataH aniSTa nAmaka abhakSya meM dravyahiMsA bhale hI na ho, para bhAvahiMsA to hai hii| eka dRSTi se dravyahiMsA bhI hai; kyoMki usameM bhale hI dUsare ke dravyaprANoM kA ghAta na hotA ho, para asvAsthyakara hone se apane dravya prANoM kA ghAta to hotA hI hai| pIr3A honA bhI ekadeza ghAta hI hai| zAkAhAra ke pracAra-prasAra ke saMdarbha meM bhI eka bAta vicAraNIya hai| zAkAhAra ke pakSa meM pracAra karate samaya kucha loga mAtra yahI bAta karate haiM ki zAkAhAra svAsthya ke lie anukUla hai, sastA hai; jabaki Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ke pariprekSya meM ] 21 mAMsAhAra aneka bImAriyoM kA ghara hai aura maMhagA bhI hai; para ve isa bAta para dhyAna hI nahIM dete ki vaha apavitra hai, anaitika hai, hiMsaka hai evaM anaMta duHkhoM kA kAraNa hai / isIprakAra kucha loga mAMsAhAra kI apavitratA va anaitikatA para to vajana dete haiM, para usase hone vAlI laukika hAniyoM para prakAza nahIM DAlate / janatA meM sabhI prakAra ke loga hote haiN| kucha loga to dharmabhIru ahiMsaka vRtti ke naitika loga hote haiM, jo apavitra aura hiMsA se utpanna padArthoM ko bhAvanA ke stara para hI asvIkAra kara dete haiN| isaprakAra ke loga unase honevAle laukika lAbha-hAni ke gaNita se prabhAvita nahIM hote| para kucha logoM kA dRSTikoNa ekadama bhautika hotA hai| ve hara bAta ko laukika va Arthika lAbha-hAni se AMkate haiM aura usI ke AdhAra para kisI nirNaya para pahu~cate haiN| aise logoM ko jabataka svAsthya saMbaMdhI lAbha-hAni va Arthika lAbha-hAni na batAI jAye, tabataka ve kisI nirNaya para nahIM pahu~ca pAte / jaba hameM sabhIprakAra ke logoM meM zAkAhAra kA pracAra karanA hai to saMtulita rUpa se donoM hI dRSTiyoM se pracAra-prasAra kiyA jAnA caahie| mAMsAhAra meM honevAlI Arthika evaM svAsthya saMbaMdhI hAni aura usake tyAga se honevAle lAbhoM kA digdarzana kiyA jAnA jitanA Avazyaka hai, utanA hI Avazyaka naitikatA evaM ahiMsA ke AdhAra para bhAvanAtmaka stara para mAMsAhAra se aruci karAnA bhI hai| donoM staroM para kiye gaye pracAra-prasAra se hI apekSita saphalatA prApta hogI / zAkAhAra aura zrAvakAcAra ke svarUpa, upayogitA aura AvazyakatA para vicAra karane ke uparAnta aba una paristhitiyoM para vicAra apekSita hai, jinake kAraNa mAMsAhAra ko protsAhana mila rahA hai aura zAkAhAra va zrAvakAcAra kI nirantara hAni ho rahI hai| una upAyoM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 [ zAkAhAra para bhI vicAra apekSita hai, jo zAkAhAra aura zrAvakAcAra ke pracAraprasAra kA mArga prazasta karate hoM / Aja bAjAra se taiyAra sAmagrI lAkara khAne-pIne kI pravRtti nirantara bar3ha rahI hai| mahilAoM ke kAryakSetra meM A jAne se isa pravRtti ko aura adhika protsAhana milA hai| aba koI ghara meM khAnA banAkara khAnA hI nahIM cAhatA hai, saba taiyAra khAne ke lie bAjAra kI ora hI daur3ate haiN| na kevala halavAiyoM kI dukAnoM yA sArvajanika bhojanAlayoM meM taiyAra bhojana kI ora, apitu Aja to taiyAra bhojya sAmagrI ke bar3e-bar3e udyoga khar3e ho rahe haiN| yaha saba pazcima kI nakala para ho rahA hai| - madhu isaprakAra kI sAmagrI ke sevana meM jAne-anajAne madya-mAMsakA sevana hotA rahatA hai| isIprakAra bAjAroM se taiyAra zrRMgAra sAmagrI meM bhI aise padArtha zAmila rahate haiM ki jinake utpAdana meM hiMsA to hotI hI hai, krUratA bhI hotI hai| jo loga pUrNataH zAkAhArI haiM, ahiMsaka haiM aura ahiMsaka evaM zAkAhArI bane rahanA cAhate haiM; ve bhI jAne-anajAne meM una vastuoM ko khAte-pIte rahate haiM, una zrRMgAra sAmagriyoM kA upayoga karate haiM, jinameM hiMsaka aura apavitra vastuoM kA samizraNa rahatA hai, prakArAntara se madya - mAMsa-madhu kA kisI na kisI rUpa meM upayoga kiyA jAtA hai| isaprakAra ve bhI mAMsAhAra meM sahabhAgI ho jAte haiN| yadi zAkAhArI samAja ko isaprakAra ke mAMsAhAra, madyapAna evaM hiMsaka zrRMgAra sAmagrI ke prayoga se bacAnA hai to hameM bAjAra meM aise utpAdana upalabdha karAne hoMge, jinameM mAMsa na ho, carbI na ho, aMDoM kA prayoga na huA ho, madya kA upayoga na huA ho, madhu kA upayoga na huA ho aura jo hiMsA se utpanna na hote hoM; kyoMki aba yaha to sambhava rahA nahIM ki kisI ko bAjAra meM upalabdha bhojya sAmagrI evaM zrRMgAra sAmagrI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana ke pariprekSya meM ] 23 prayoga se rokA jA ske| hA~, yadi hama una padArthoM ke sthAna para anya ahiMsaka padArtha usI kImata para yA usase bhI kama kImata para upalabdha karA sakeM to saphalatA avazya mila sakatI hai| isake lie udyogapatiyoM ko Age AnA hogaa| isa lar3AI ko aneka morcoM para lar3anA hogaa| udyogapati ahiMsaka khAdya sAmagrI evaM zrRMgAra sAmagrI taiyAra kareM, sAdhu-santa evaM prabhAvazAlI pravaktA vidvAna isake lie samAja kA mAnasa taiyAra kareM, cikitsaka loga bhI logoM ko yaha batAveM ki svAsthya ke lie zAkAhAra hI zreSTha AhAra hai| jitanA prabhAva eka cikitsaka DAla sakatA hai, utanA kisI sAdhu-santa yA pravaktA vidvAna kA nahIM hotA hai; kyoMki logoM ko jIvana aura svAsthya kI jitanI cintA rahatI hai, utanI dharma-karma kI nahIM, naitikatA kI bhI nahIM / anusandhAnakartAoM kA bhI eka kartavya hai ki ve bhojyasAmagrI ke isaprakAra ke phAmUrle taiyAra kareM ki jinameM kharca kama ho aura svAsthya ke anukUla viTAmina Adi sabhI padArtha usameM A jAveM / isaprakAra ke phAmUla ke AdhAra para udyogapati khAdya sAmagrI taiyAra kareM, sAdhu-saMta janamAnasa taiyAra kareM, vidvAna loga sAhitya taiyAra kareM aura kAryakarttA use jana-jana taka pahu~cAyeM; taba kahIM jAkara kucha saphalatA hAtha lgegii| yaha kisI eka vyakti kA kAma nahIM hai, apitu sampUrNa samAja kA kArya hai| prasannatA kI bAta hai ki sampUrNa samAja ne isa kAma ko apane hAtha meM liyA hai, isake lie eka varSa kA samaya sunizcita kiyA hai; para yaha kArya eka varSa meM hone vAlA nahIM hai, isameM to jIvana lagAnA hogA, taba kahIM koI saphalatA milegii| eka varSa meM tIna mAha to bAta karatekarate hI nikala gaye haiN| isIlie to isakA samaya mahAvIra jayaMtI 1661 I. se mahAvIra jayaMtI 1962 I. taka nizcita kiyA hai| yaha eka varSa to vicAra-vimarza karane meM, yojanAyeM banAne meM, Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 [ zAkAhAra vAtAvaraNa banAne meM hI laga jaaegaa| ataH isa kAma ko kAla kI sImA meM bAMdhanA upayukta nahIM hai| kucha sabhAeM va bhASaNabAjI kara apane kartavya kI itizrI mAna lenA bhI upayukta nahIM hai / AzA hai samAja kA netRvarga ise gaMbhIratA se legA aura kucha dIrghakAlIna yojanAe~ banAegA / "samAja kyA karegA aura kyA kara pAvegA " - yaha to bhaviSya hI batAegA; para hamArA vyaktigata kartavya bhI hai ki hama svayaM pUrNata: zuddha zAkAhArI baneM, apane parivAra ko zAkAhArI banAveM; jo bhI vyakti Apake samparka meM Ate hoM, unheM zAkAhArI banAne kA prayAsa kreN| yaha to sunizcita hI hai ki zuddha sAtvika sadAcArI jIvana ke binA sukha zAnti prApta honA to dUra, sukha zAnti prApta karane kA upAya samajhane kI pAtratA bhI nahIM pakatI / ataH jo Atmika zAMnti prApta karanA cAhate haiM, AdhyAtmika zAnti prApta karanA cAhate haiM; prakArAntara se samyagdarzana - jJAna - cAritra kI prApti karanA cAhate haiM, AtmAnubhUti prApta karanA cAhate haiM; unheM bhI isa ora pUrA-pUrA dhyAna denA cAhie, unakA bhI jIvana sAtvika honA cAhie, sadAcArI honA caahie| 'yaha to jar3a kI kriyA hai' - yaha kahakara isakI upekSA karanA ucita nahIM hai| laukika sukha zAnti ke abhilASiyoM ko bhI zAkAhArI to honA hI hogA, anyathA unakA jIvana evaM parikara bhI vikRta hue binA nahIM rahegA / ataH yaha sunizcita hI hai ki laukika aura pAralaukika - donoM hI dRSTi se zAkAhArI - zrAvakAcArI honA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| sabhI bhavyajana zAkAhAra aura zrAvakAcAra ko apane jIvana meM apanAkara sukha-zAnti prApta kareM - isa maMgala bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.50 sodhinI TIkA 50.0047. tIrthakara bhagavAna DaoN. bhArilla ke mahattvapUrNa prakAzana 1.samayasAra : jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA 50.0039.maiM kauna hU~ 2. samayasAra anuzIlana bhAga-1 25.00 40. nimittopAdAna 3. samayasAra anuzIlana bhAga-2 20.0041. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 5.00 4.samayasAra anuzIlana bhAga-3 20.0042.maiM svayaM bhagavAna hU~ 4.00 5. samayasAra anuzIlana bhAga-4 20.0043. dhyAna kA svarUpa 4.00 6. samayasAra anuzIlana bhAga-5 25.0044.rIti-nIti 3.00 7.samayasAra kAsAra 30.0045. zAkAhAra 3.00 8.gAthA samayasAra 10.0046. bhagavAna RSabhadeva 4.00 9.pravacanasAra:jJAnaje 2.50 pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 35.0048.caitanya camatkAra 4.00 11. pravacanasAra anuzIlana bhAga-2 35.0049. golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 2.00 12. pravacanasAra anuzIlana bhAga-3 25.00 50. gommaTezvara bAhubalI 2.00 13. pravacanasAra kAsAra 20.0051. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra 2.00 14. niyamasAra anuzIlana bhAga-1 52. anekAnta aura syAdvAda 2.00 15. chahaDhAlA kA sAra 053. zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 5.00 16. mokSamArgaprakAzaka kAsAra 15.9054. bindu meM sindhu 2.50 17.47 zaktiyA~ aura 47 naya 55. jinavarasya nayacakrama 10.00 18. paMDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 20.005 pazcAttApakhaNDakAvya 7.00 19. paramabhAvaprakAzaka nayacakra 20.00/15. 57. bAraha bhAvanA evaM jinendra vaMdanA 2.00 20.cintana kI gaharAiyA~ 20.0 21. tIrthaMkara mahAvIra aura unakAsarvodaya tIrtha 15.00/58.kudakuMdazataka padyAnuvAda 1.00 22. dharma ke dazalakSaNa 59. zuddhAtmazataka padyAnuvAda 23. kramabaddhaparyAya 60.samayasAra padyAnuvAda 15.00 61. yogasAra padyAnuvAda 0.50 24. bikhare motI 16.00 62. samayasAra kalaza padyAnuvAda 3.00 25. satya kI khoja 20.00 26. adhyAtma navanIta 63. pravacanasAra padyAnuvAda 64. dravyasaMgraha padyAnuvAda 27. Apakucha bhI kaho 28. AtmA hI hai zaraNa 65. aSTapAhur3a padyAnuvAda 29. sukti-sudhA 66.arcanAjebI 18.0 30. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 15.00/67.kuMdakuMdazataka (arthasahita) 31. dRSTi kA viSaya 10.00/68. zuddhAtmazataka (artha sahita) 32. gAgara meM sAgara 7.00/69. bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 33. paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 8.00/70.bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 3.00 34. NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 10.00/71. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 4.00 4.00 35. rakSAbandhana aura dIpAvalI 5.00/72. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-2 36. AcArya kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama 5.00/73. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-3 4.00 5.00 37. yugapuruSa kAnajIsvAmI 5.00/74. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 38. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 15.00/75. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-2 6.00 2.50 15oo 12. 15.0 3.00 1.50 1.25 3.00 0 0 0 0 0 0 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkAhAra jaina darzana ke pariprekSya meM DaoN. hukamacanda bhArilla