Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
दार्शनिक शिरोमणि सूरिपुरन्दर श्री हरिभद्राचार्यवर्य विरचिता -
सर्वज्ञ सिद्धि
No
Gree
वृत्ति विभूषिता
वृत्तिकार :शास्त्र विशारद. कविरत्ना SSचार्यवर्य श्री विजयामृतसूरीश्वर जिन्महाराजः,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वृद्धि-नेमि-अमृत-ग्रन्थमाला, प्रन्थाङ्कः ५१ to+0000000000000000000000000000000000000
१४४४ ग्रन्थसूत्रणसूत्रधारसूरिपुरन्दर-विरहाङ्कित याकिनीमहत्तरासूनु
श्री हरिभद्रसूरिवर-विरचिता
सर्वज्ञ सि द्धिः
40000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
साच तपागच्छाधिपति- सर्वतन्त्रस्वतन्त्र - शासनसम्राट - सूरिचक्रचक्रवर्ति-तीर्थोद्धारक-भट्टारकाचार्यमहाराजश्री विजयनेमिमरीश्वरमहाराजपट्टालङ्कार - शास्त्रविशारद - कविरत्न-पीयूष पाणि-पूज्यपादाचार्य महाराज श्रीविजयामृतमूरिवर- विर-3 चितया 'सर्वहिता'ऽऽख्यया व्याख्यया गुर्जरभावानुवादेन
च समलकृता.
भावानुवादक :मुनि हेमचन्द्रविजय : (व्या. आ.)
000000000000000000000000000000080606068
卐
__- प्रकाशिका :श्री जनसाहित्यवर्धक सभा
शिरपुर. (पश्चिम-खानदेश) संवत् २०२० ]
[चैत्री पूर्णिमा
+000000000000000000000000000000000000000868
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशक :शाह चंपालाल देवचंद श्री जैनसाहित्यवर्मक सभा शिरपुर (पश्चिम-खानदेश)
: प्राप्तिस्थान :
.....0000.... (१) श्री अमृतसूरीश्वरजी ज्ञानमंदिर
दोलतनगर, बोरीवली (पूर्व) मुबइ नं. ६६. N.B.
(२) श्री सरस्वती जैन पुस्तक भंडार
हाथीखाना, रतनपोळ, अमदावाद.
(३) मास्तर जसवंतलाल गिरधरलाल ....दोशीवाडानी पोळ, अमदावाद.
मूल्यम् :रू. ४-..
.
मुद्रक :शाह गीरधरलाल फुलचंद साधना मुद्रणालय दाणापीठ, भावनगर.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
विष या नु क्रम
... 33 थी १०६
विषयः पुशवयन ...
वनशन ... अशीय निवन . ... श्रीहरिभद्रसूरिस्तवनाष्टकम् श्रीविजयामृतसूरिस्तवनाष्टकम् ગુર્જર ભાવાનુવાદ सर्वज्ञसिद्धिः सर्वज्ञताप्रतिषेधपूर्वपक्षः सर्वज्ञताप्रतिषेधपूर्वपक्षखण्डनम् आगमगोचरातिक्रान्तत्वखण्डनम् उपमानगोचरातिक्रान्तत्वखण्डनम् अर्थापत्तिगोचरातिक्रान्तत्वखण्डनम् 'प्रमाणपञ्चकव्यतिरेकप्रयुज्याभावस्यैव मानता' इत्यस्य खण्डनम् 'विवक्षया च वक्तृत्वम्' इत्यस्य खण्डनम् ग्रन्थोक्तार्थनिगमनम् प्रशस्तिः
१२९
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ܘܘ ܘܘܘܘ
सिद्धान्ताम्बुधिचन्द्राय, सर्वशास्त्रार्थवेदिने ।
नमोsस्तु श्रीमते तस्मै, श्रीहरिभद्रसूरये ॥ १ ॥
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજ્યપાદ શાસનસમ્રાટું બાલબ્રહ્મચારી આચાર્ય દેવેશ
શ્રીમદ્ વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ
dicbb1tb hea : 1413
સૂરિપદ : ૧૯૬૪ ભાવનગર
જન્મ : વિ. સં. ૧૯૨૯ મહુવા
સ્વર્ગવાસ : ૨૦૦૫ મહુવા
ગાજે જેનો જગતભરમાં બ્રહ્મચર્ય પ્રભાવ, જેણે કાર્યો બહુ વિધ કર્યા જે તપાગચ્છરાજ; જ્ઞાતા મેટા સ્વપરમતના તીર્થ ઉદ્ધારકારી, શ્રીમનેમિ-મગુરુચરણે વન્દના હા અમારી.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩૦૭ :
©e : 00 00 ॥ नमो नभियनमियाणं परमगुरुवीधरागाणं ॥
श्री गौतमस्वामिने नमः । గళగంగ 77777 હું પુરે વચન గంగంగంగంగంటే
મ રિપૂરદર શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજના જીવનથી અને * અક્ષરદેહથી જેનદાર્શનિક વિદ્વાને સુપરિચિત છે.
છેજેઓશ્રીની કેટલીક વાત સાંભળતાં અને સંભળાવતાં જેને ગૌરવ અનુભવે છે એટલું જ નહિ પણ એક પ્રકારની ખૂમારીને પણ અનુભવ કરે છે. તેઓશ્રીને રચેલ આ સર્વજ્ઞસિદ્ધ' નામને ગ્રન્થ છે.
મૂળ માત્ર આ ગ્રન્થ આ પૂર્વે બે વખત મુદ્રિત થયેલ છે. એક સ્વતંત્ર પ્રતાકારે અને બીજે શ્રી હરિભદ્રસૂરિ પ્રન્થ • સંગ્રહાન્તર્ગત પ્રતાકારે. આ ગ્રન્થનું કલેવર નાનું છે, પણ તેમાં ભરેલું સત્વ અપૂર્વ, વિશિષ્ટ અને મહાન છે. આ ગ્રન્થમાં જે વિષયનું નિરૂપણ કરેલું છે તે વિષય “સર્વજ્ઞસિદ્ધ એવા ગ્રન્થને અભિધાનથી સ્પષ્ટ જણાય છે. અર્થાત્ આ ગ્રન્થમાં સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ કરવામાં આવી છે. સર્વજ્ઞ અંગેના મંતવ્ય ત્રણ વિભાગમાં વહેંચાએલા છે. ૧, સર્વજ્ઞને સ્વીકારતા નથી. ૨, સર્વજ્ઞ અર્થ વિશેષજ્ઞ કરે છે. ૩, સર્વજ્ઞનો અર્થ સંપૂર્ણ જ્ઞાતા કરે છે. તે ત્રણેના વિચારો આ પ્રમાણે છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. સર્વજ્ઞના અપલાપ કરનારા :
સજ્ઞ નથી એવું માનનારા મુખ્યત્વે ચાર્વા કે। અને મીમાંસકે છે. જેઓ અજ્ઞાની છે અને સજ્ઞ છે કે નથી એવુ કાઇ પણ પ્રકારનું જ્ઞાન જેઓને નથી તેએ અગે તા કાંઇ પણ કહેવાપણુ જ નથી. પણ જેએ વિચારણાના ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ્યા છે, તક અને દલીલેાથી જેએ વાત કરે છે, તેઓ જ્યારે સદ્ન નથી એમ કહે છે ત્યારે તેમનું મંતવ્ય સમજવું ખાસ જરૂરી થઇ પડે છે. ચાર્વાકે કેવળ–પ્રત્યક્ષ જણાય તેના જ સ્વીકાર કરે છે, સર્વાંગ કાઇ પ્રત્યક્ષથી જાણી શકાય એવા નથી એટલે તેએ સનના અપલાપ કરે છે, ચાર્વાકાનું કથન તદ્દન વાહીયાત હૈાવા છતાં દરેક દાનિકે તેના ઉલ્લેખ કર્યો વગર રહેતાં નથી. સૂક્ષ્મ વિચારધારામાં આગળ વધવા માટે ચાર્વાકાની વિચારણા પૂ ભૂમિકારૂપે સુન્દર ભાગ ભજવે છે. કેવળ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી વિશ્વતંત્રમાં એક ડગલું પણ ભરી શકાતું નથી એ હકીકત છે, એટલે ચાર્વાકે કેવળ ભૌતિકવાદી બનીને દૂર ખસી જાય છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાય તેા ચાકાને માટે સચોટ શબ્દોમાં કહે છે કે
सम्मतिर्विमतिर्वाऽपि, चार्वाकस्य न मृग्यते । परलोकात्ममोक्षेषु, यस्य मुह्यति शेमुषी ॥ १ ॥
અમારી વાતમાં ચાર્વાક સમ્મત છે કે વિમત એના અમે કાંઈ પણ વિચાર જ કરતાં નથી, કારણ કે જેની બુદ્ધિ પરલેાક, આત્મા, મેાક્ષ વગેરેમાં મૂંઝાય છે. એ મૂળભૂત તત્ત્વા છે કે નહિં ? એને પણ જે વિચાર નથી કરી શકતે! તેની વાત પણ શી કરવી! એટલે ચાર્વાક સજ્ઞ નથી એમ કહે તેથી તે વચનની કાંઈપણ કિંમત નથી.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
મીમાંસકે એવા આડે રસ્તે ચડી ગયા છે કે તેઓ જે રીતે સર્વજ્ઞ નથી એવું પ્રતિપાદન કરે છે તે ખૂબ જ ગૂંચવણભરેલું અને બુદ્ધિની કેવળ વિડંબના કરનારું છે. વે-કહે એ જ સર્વસ્વ, ઈશ્વર જેવી કઈ વ્યક્તિ છે જ નહિં, જે કાંઈ છે તે વેદ જ છે. માનવ માત્ર સદેષ છે. એ સર્વથા દેષમુક્ત બને એ શક્ય જ નથી, તેથી વેદ જે અનાદિ સિદ્ધ છે તેને અનુસરવું તેના અર્થો ઋષિ-મુનિઓ સમજાવે એ પ્રમાણે માન્ય રાખવા તેમાં શંકા-કુશંકા કરીને ડેળાણ કરવું નહિં, એવા ડેળાણ કરનારથી વેદને વિવંસ થાય છે, વેદના વિધ્વસ સમાન વિશ્વમાં અન્ય કોઈ પાપ નથી. વેદના સત્ય અર્થ કરવા માટે વિવિધ પ્રકારના નિયમે-નિયમનની એટલી બધી મીમાંસા આ દશને કરી છે કે જે વિચારતાં એમ લાગે કે આ તે કેવી શબ્દ બ્રહ્મની માયાજાળ છે, એ માયાજાળમાં મુંઝાઈ ગયેલું શબ્દ બ્રહ્મ પિતે મુક્ત વિહાર કરી શકતું નથી. સર્વજ્ઞ અને તેની પરંપરાથી વંચિત રહેલા મીમાંસકે વેદના અર્થ અંગે અનેક શાખા-પ્રતિશાખામાં વહેંચાઈને અંદર અંદર ખૂબ વિવાદમાં પડી ગયા, પરિણામ એ આવ્યું કે એ દર્શનકાળના પ્રવાહમાં આગળ વધવા છતાં અનેક પ્રકારના અનર્થકારિ અનુષ્ઠાને જન્મ આપતું ગયું. અજ્ઞાન અને મેહને વશ વેદના વિશુદ્ધ અર્થો બદલાવીને હિંસામય અને વાસનામય અર્થો મીમાંસાદર્શનના અધિનાયકે એ તે તે અનુયાયિવર્ગમાં ખૂબ પ્રસારિત કર્યા, વેદને નામે અને ઋષિઓને નામે ભદ્ર વર્ગ એ ઉભાગ ઉપર આંખ મીંચીને દેડે જતો હતો અને દુર્ગત થતો હતો, અતિશય કડક શબ્દમાં આ દશનની ટૂંકી આચના કરતાં કલિકાલસર્વજ્ઞ કહે છે કે
वरं वराकश्चार्वाको, योऽसौप्रकट नास्तिकः । वेदोक्ति तापसच्छद्म-छन्नं रक्षो न जैमिनिः ।।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે પાપાચરણનું પક્ષપાતી મીમાંસાદર્શન સર્વનો અપલાપ કરે એમાં કોઈ અદ્દભુત નથી. ૨. સર્વજ્ઞ એટલે વિશેષજ્ઞ એમ માનનારા:
સાંખ્યદર્શનમાં સર્વજ્ઞ અંગે સ્પષ્ટ વિચાર કરવામાં નથી આબે, પણ તેની પ્રક્રિયા જોતાં તે દર્શન આ વિષયમાં અલિપ્ત રહેવાનું વિશેષ વલણ દાખવે છે. આત્મા ચિતન્ય સ્વરૂપ છે એમ આ દર્શન માને છે, છતાં તેનું ચૈતન્ય સ્વયં કાર્યક્ષમ અંશ માત્ર પણ નથી, બુદ્ધિના પ્રતિબિંબે માત્ર એ ઝીલે છે, જ્ઞાનની બધી પ્રક્રિયા, પ્રકૃતિ અને તેના પરિવારને અધીન છે, અને એ બધું જડ છે, ઈશ્વરને સ્વીકાર આ દર્શન કરતું નથી. આ દર્શનની એકબાજુ જેવું ગદર્શન ઈશ્વરનો સ્વીકાર કરે છે ને ઈશ્વર સર્વજ્ઞ છે એમ કહે છે. તેમાં પણ ચેતનને અંગે તે સાંખ્ય જેવી જ વિચારણા છે. અર્થાત સાંખ્ય અને રોગ એ બે દર્શને સર્વજ્ઞ મીમાંસામાં એક પ્રકારનું ઔદાસીન્ય દાખવે છે.
બૌદ્ધદર્શન સર્વાને સ્વીકાર કરે છે પણ તેનું દર્શન સર્વને વિશેષજ્ઞ સ્વરૂપે સમજાવે છે. સર્વ શબ્દથી તેને ઈષ્ટ અને તાત્વિક અર્થ અભિપ્રેત છે. માટે જ તે દર્શનમાં કહેવાયું છે કે
सर्व पश्यतु वा मा वा, तत्त्वमर्थ तु पश्यतु ।
कीट सङ्ख्यापरिज्ञानं, तस्य नः कोपयुज्यते ।। આ શ્લેક માટે પ્રસંગ આ પ્રમાણે સંભળાય છે કેએક સમય બુદ્ધ ચાલ્યા જતાં હતાં, અને અનાજનું ગાડું જતું હતું, બુદ્ધને કેઈએ પૂછ્યું કે આ ગાડામાં કેટલા જીવે છે? ત્યારે બુદ્ધ ઉપર પ્રમાણે જરી ઉગ્રતા પૂર્વક ઉત્તર આપે– બધું જાણે કે ન જાણે, પણ તવ પદાર્થને જાણે, આમાં
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
,,
કેટલા કીડાં છે તે જાણવાને શે ઉપગ છે. આમ જીવડા ગણ્યા કરવાથી શું લાભ ! કે વિચિત્ર આ ઉત્તર છે, આ ઉત્તર જ બુદ્ધની એક વિલક્ષણ પ્રકૃતિને પરિચય કરાવવા સાથે તેઓ સર્વજ્ઞ ન હતાં, તેની પ્રતીતિ કરાવે છે. વિશ્વનું સંપૂર્ણ ત્રિકાલાબાધ્ય સ્વરૂપ જે આત્મા નથી જાણતે તે ઈષ્ટ-તત્ત્વઅર્થને પણ યથાર્થ જાણી શકતો નથી. જગતમાં તે તે ઈષ્ટતત્વ અર્થોને જાણનારા અને જણાવનારા જે છે તેઓ પણ સર્વજ્ઞના કથનાનુસાર જ સર્વ જણાવે છે. અર્થનું વિશુદ્ધ સ્વરૂપ સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ સર્વના ઋણી બન્યા વગર જાણી શકાતું નથી.
વિષમકાળની કુટિલતાને કારણે કેટલાક આધુનિક આયાવર્તના વિદ્વાનો પણ વિશેષજ્ઞને સર્વજ્ઞ માનવા તરફના આગ્રહવાળા થયા છે. પશ્ચિમના વિજ્ઞાનને પરવશ પડેલા કેટલાક દશ્યમાન વિશ્વથી વિશેષ કાંઈ નથી એવી માન્યતા ધરાવે છે. એવી અસર તળે આવેલા અનેકમાંના એક પંડિત સુખલાલજી પણ છે, તેઓ આ વિષયમાં અનેક યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ રજૂ કરીને–એ પ્રતિપાદન કરે છે કે વિશેષજ્ઞથી ભિન્ન પ્રકારના સર્વજ્ઞની સંભાવના જ નથી. આ અંગે જુદા જુદા લેખ લખીને તેમણે ઘણું ખેડાણ કર્યું છે. “દર્શન અને ચિંતનમાં આ સર્વ છે. આપાતરમણીય જણાતાં એમનાં એ તર્કો ખરેખર કુતર્કો છે એવું આ વિષયના નિષ્ણાતોને સ્પષ્ટ જણાય છે, તેમાં પણ જ્યારે સર્વજ્ઞનું યથાર્થ સબળ પ્રતિપાદન કરનારા શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ જેવા સમર્થ આચાર્યોને નામે તેઓ પોતાની વાત પુષ્ટ કરવાનું દુ:સાહસ કરે છે ત્યારે તે તેમના પ્રત્યે-તેમનાં બુદ્ધિના સારા વિકાસને કારણે ખેંચાએલાઓને પણ અભાવ જાગે છે. જેઓને આ વિષયમાં ઊંડું ઊતરવું નથી ને એમ ને એમ વાત કરવી છે તેઓ ગમે તે માને કે મનાવે તેનું કાંઈ પણ મૂલ્ય નથી.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ જેઓ આ વિષયમાં ગંભીર વિચાર કરવાની ઈચ્છાવાળા છે તેઓ જે સ્વસ્થતાપૂર્વક આ “સર્વજ્ઞસિદ્ધિ” ગ્રન્થનું મનન કરે તે તેમના અનેક ભામે હે દૂર થઈ જાય એ નિર્વિવાદ છે. બાકી તે અન્ય થાંભલા સાથે અથડાય ને તેને ઈજા થાય તેમાં થાંભલાને શો વાંક ! ઉદયનાચાર્ય પણ એમ જ કહે છે કે
'नह्येष स्थाणोरपराधो, यदेनमन्धो न पश्यति' ચીબરી અને ચામાચીડીયાની સભામાં ઘૂવડ વાત કરે કે સૂર્ય જેવું કાંઈ નથી. સૂર્યને માનનારા મૂર્ખ છે–તેના જેવું જ આ સર્વજ્ઞ નથી-એ કથન છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થના પ્રારંભમાં જ આચાર્યશ્રી આ વાત જણાવે છે કે-સર્વજ્ઞનું અજ્ઞાન-સર્વને અસ્વીકાર એ પણ સામાન્યથી મેહ છે–અજ્ઞાન છે. પણ સર્વજ્ઞ નથી જ એ આગ્રહ તે મહામેહ છે એમ સજજનેનું માનવું છે.
सर्वज्ञाप्रतिपत्तिर्यम्मोहः सामान्यतोऽपि हि । નાવામિનારતુ, મામોસઃ સતાં મત: રૂ વિશેષજ્ઞને સર્વજ્ઞ માનવા એ પણ એક મેહ જ છે, એ પ્રમાણે માનવાથી સર્વનું કેઈ અનુગતસ્વરૂપ-લક્ષણ સ્થિર થઈ શકતું નથી, વિશેષજ્ઞ તરતમતાથી દરેક થઈ શકે છે એટલે તે બધા સર્વજ્ઞ બની જાય, અને એ ઈષાપત્તિ કરીને સ્વીકારી લેવામાં આવે તે સર્વજ્ઞનો અ૫લાપ કરનારા કરતાં આવું માનનારામાં કાંઇ પણ વિશેષ અંતર રહેતું નથી. ૩. સંપૂર્ણ જ્ઞાતાને સર્વજ્ઞ માનનારા :
તૈયાયિક અને વૈશેષિક સંપૂર્ણ જ્ઞાતાને સર્વ સ્વરૂપે માન્ય રાખે છે, પણ તેઓ એવા સર્વજ્ઞ એક ઈશ્વર જ છે, અને તે અનાદિ સિદ્ધ છે, બાકી જીવાત્માઓ સર્વજ્ઞ થઈ શકતા નથી,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ તે બને દશને પણ એક યા બીજી રીતે સર્વજ્ઞની સાચી વિચારણાથી દૂર રહ્યા છે. એ દર્શનની માન્યતા અનુસાર વિચિત્ર તે એ છે કે જ્યારે જીવ મુક્ત બને છે ત્યારે જ્ઞાનશૂન્ય બની જાય છે. મુક્તાત્મા અને પત્થરની શિલા એ બેમાં કાંઈ પણ ફેર એ દર્શનના મંતવ્ય પ્રમાણે રહેતો નથી. નિષધીય ચરિતમાં શ્રી હર્ષ આ દર્શનની ઉપરોક્ત હકીકતને પૂર્વપક્ષપણે ઉપહાસ કરતાં કહે છે કે–
મુ : શિસ્ત્રાવાય, શાસ્ત્રમૂરે સતવાનું ! गोतमं तमवेक्ष्यैव, यथा वित्थ तथैव सः ॥ १७-७५ ॥ શિલાસ્વરૂપ મુક્તિને માટે પ્રાણીઓને જેણે શાસ્ત્ર કહ્યું તે ગેતમને તમે જોઈને જે જાણે છે તે જ તે છે. “ગ” એટલે પશુ ને તેનાં “તમ” એટલે શ્રેષ્ઠ, અર્થાત્ તે ગૌતમખરેખર પશુ શ્રેષ્ઠ જ છે.
શબ્દ પ્રમાણુની વિશદ વિચારણા કરનારા આ બને દર્શને પણ સર્વજ્ઞની વિચારણામાં ભૂલા પડી ગયા છે.
આમ વિશ્વમાં સર્વજ્ઞનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજનારા અને સમજાવનારા વિરલ છે–એ સત્ય છે. બહુમતિ સર્વજ્ઞને અપલાપ કરનારાની છે. પણ તેથી એ બહુમતિવાળાઓની માન્યતા સત્ય ને તથ્ય છે એમ માનવાની ભૂલ કરવા જેવું નથી. વિશ્વમાં એવી બહુમતિઓ તો ઘણું છે, પણ તેથી સુ તેને અનુસરતા નથી. ઉત્તસ રત્નને જાણનારા કેટલા! જાણુંને લેનારા કેટલાં! રત્નના પરીક્ષક વિરલ હેવા માત્રથી રત્ન શું રત્ન મટી જાય છે? શું રત્ન એ કાંઈ કાચ બની જાય છે? ના, રત્ન તો રત્ન જ રહે છે, એમ સર્વજ્ઞના જાણનારા વિરલ હોવા માત્રથી સર્વજ્ઞ–સાચા સર્વજ્ઞ સર્વજ્ઞ મટી જતાં નથી કે તેનું સ્વરૂપ ફરી જતું નથી,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જીવમાત્રમાં સ્વાભાવિક જ્ઞાન ગુણ છે, જીવ સાથે અનાદિથી જોડાએલી કામણ વગણું કર્મ સ્વરૂપે તેનાં જ્ઞાનગુણને આવરીને રહી છે. જીવ ઉપરથી જેમ જેમ એ વર્ગનું ખસે છે તેમ તેમ તેને જ્ઞાનગુણ વિકાસ પામતે જાય છે. કર્મ દૂર થવામાં તરતમતા દેખાય છે એટલે જીવેના જ્ઞાનમાં પણ તરતમતા દેખાય છે. જ્યારે જીવથી જ્ઞાનને આવરણ કરનારૂં કર્મ સંપૂર્ણ દૂર થઈ જાય છે ત્યારે તેને જ્ઞાનગુણ પણ સંપૂર્ણ પ્રકાશિત થાય છે. અંશ પણ આવરણ રહેતું નથી ત્યારે એવું કયું બાધક-- કારણ છે કે જે જીવને સર્વ પદાર્થો, સર્વ પર્યાને એકસાથે એકકાળે ન જણાવે?—જણાવે જ .
આ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ અંગેની મૂળભૂત વિચારણા જૈનદર્શનમાં સ્પષ્ટ છે. આ વિચારણાને વ્યવસ્થિત રીતે તર્કસંગત જૈનદર્શને કરી છે. આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરનારા ઘણું બળે છે, તેમાં પ્રસ્તુત “સર્વજ્ઞસિદ્ધિ' ગ્રન્થ વિશિષ્ટ અને ગહન છે.
૪. સર્વજ્ઞસિદ્ધ ? - આ ગ્રન્થના પ્રારંભમાં ૨૧ કલેકે છે, પછીથી ગદ્ય લખાણ છે. એ ગદ્ય લખાણને માટે ભાગ ગયા પછી-૨પ લે કે છે-વળી થોડું ગદ્ય છે ને પ્રાન્ત ૨૨ કલેકે છે, લેકે પ્રાસાદિક છે. ગદ્ય લખાણ અનેકાંત જયપતાકાને મળતું, પ્રાચીન ન્યાય પદ્ધતિનું, અપશબ્દમાં ઘણે અર્થ સમજાવનારૂં છે. એ કારણે ગદ્યનું કાઠિઓ પણ સ્પષ્ટ છે. પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં તેનાં નાના નાના ખંડ કરીને મુદ્રણ કર્યું છે તેથી પઠનપાઠનમાં સરલતા વધશે એ નિશ્ચિત છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ. સર્વાસિદ્ધિની ટીકા “સર્વહિતા :
આ “સર્વજ્ઞસિદ્ધિ” ગ્રન્થ તેમાં પ્રતિપાદન કરેલા વિષયને અંગે ખૂબ જ અગત્યનો હોવા છતાં પ્રાચીનતકશૈલિની કઠિનતાને કારણે તેનું અધ્યયન કરનારા વિરલ જ રહ્યા છે, તે માટે જે તેના ઉપર ટીકા કરવામાં આવે તો તેને ઉપગ વધે એ હકીકત છે.
જો કે આ ગ્રન્થરત્ન ઉપર સ્યાદ્વાદવિદ્યાવારિધિ સૂરિ સાર્વભૌમ શ્રી હરિભદ્રાચાર્ય મહારાજે જ પણ ટીકા રચી હેવાનું વિશેષરતુ સર્વશબ્રિટી સેલઃ આ “સ્વપજ્ઞ અનેકાન્ત જયપતાકા” વૃત્તિના ઉલ્લેખથી જણાય છે પણ હાલ તે દુર્ભાગ્યવશ તે ટીકા આપણું હાથમાં રહી નથી. પણ નામશેષ જ બનવા પામેલ છે. તેવી પરિસ્થિતિમાં આ મહત્વપૂર્ણ ગ્રન્થ સુગમ અને સુવાચ્ય બને તે માટે અમારા પ્રગુરુવર્ય શાસ્ત્રવિશારદ કવિરત્ન પીયૂષપાણિ આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ્ વિજયામૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીએ સારી જહેમત લઈ આ પ્રન્થની સર્વને હિત કરનારી એવા સાર્થક નામવાળી “સર્વહિતા” ટીકા રચી છે. આમાં સહેલાઈથી પ્રસ્થના રહસ્ય વાચકવર્ગ સમજી શકે તે રીતે ગ્રન્થના હાર્દને સ્કુટ કરવાને યથાશક્ય પ્રયત્ન કરેલ છે. વળી ગ્રન્થનું પઠન-પાઠન સરલ બને અને તેને વ્યાપક પ્રચાર થાય તે વસ્તુ પણ નજરમાં રાખેલ છે.
કેટલીક ટીકાએ અતિ વિસ્તારવાળી હોય છે, તેથી વાચક એ વાંચતાં કંટાળે અનુભવે છે. કેટલાક વાચકે તે તેમાં પ્રવૃત્ત જ થતાં નથી, વધુ પડતો વિસ્તાર વાચકને મૂળ ગ્રન્થથી દૂર દૂર લઈ જાય છે. અને એ ગ્રન્થના અભ્યાસને અંગે ઈષ્ટ ગણાયું નથી. આ સર્વ લક્ષ્યમાં રાખીને આ ટીકા પ્રસ્તુત ગ્રન્થ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેસાડવામાં ઉપયોગી બને એવી રચવામાં આવી છે. આ હકીકત વાચકને આ ગ્રન્થના વાચનથી સ્પષ્ટ સમજાશે.
સાધના અને આરાધના માટે સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ આવશ્યક છે. સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ સિવાય સાધના દુર્લભ, અને સાધના વગર સ્વસિદ્ધિ દુર્લભ. તેથી સહદય વાચક વર્ગ આ મહા ગ્રન્થને વાંચી વિચારી સર્વજ્ઞપ્રભુમાં દઢ શ્રદ્ધા બનવા સાથે સ્વ–પર કલ્યાણ સાધનાર બને એ જ અભિલાષા.
જૈન ઉપાશ્રય ) ભાયખલા-મુંબઇ ૨૦૧૯ દીપાવલી
૫૦ દુરન્ધરવિજ્ય ગણિ
સર્વજ્ઞાને અનુસર:
- આપણાથી વિશેષ જાણકારના મતને આપણે અનુસરીએ છીએ, અને જે નથી અનુસરતા તે ગેરલાભ થાય છે–અચૂક થાય છે. આ વાત સમજણ ધરાવતા સહુ કોઈ માને છે. તે પછી સર્વજ્ઞને અનુસરનારને કેટલો લાભ થાય અને નહિં અનુસરનારને કેટલે ગેરલાભ થાય ! એ સહેલાઈથી સમજાય એવું છે. લાભની ઈચ્છાવાળાએ સર્વના મતનું અનુસરણ કરવું હિતાવહ છે.
તા. ૨૦-૧૦–૧૯૫૮
--પં. શ્રી ધુરન્ધરવિજયજી ગણિ. -
( ‘ઉન્મેષમાંથી)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
శాంగశిశిశిశిశిరించిందని
છે આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વર-જીવનદર્શન
દાર્શનિક શિરોમણિ મહાન તિર્ધર આચાર્ય પુરક્ટર શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના પવિત્ર નામથી ભાગ્યે જ કેઈ જેન અજાણ્યો હશે ! તેમનું જીવન અને કવન અનેક વિશિષ્ટતાઓથી સભર છે. આ દિવ્યદષ્ટિસંપન્ન મહાપુરુષે વિવિધ વિષયક ઉચ્ચતમ ગ્રન્થનું સર્જન કરી જેન વામને સુસમૃદ્ધ બનાવેલ છે. તેમની સાહિત્યસેવા અવિસ્મરણીય છે. હાલ તેમનું જે સાહિત્ય ઉપલબ્ધ થાય છે તે પણ જીવનપર્યન્ત ચિન્તન માટે અને સર્વવિધ શાસ્ત્રીય જ્ઞાન મેળવવા માટે પર્યાપ્ત છે. તેમની ગ્રન્થરચનાશક્તિ ગંભીર અને પ્રાસાદિક છે.
પ્રબન્ધ કષ”, “ગણધર સાર્ધશતક” અને “પ્રભાવક ચરિત્ર” વગેરે ગ્રન્થ દ્વારા તેઓને જીવન વૃત્તાન્ત અત્યારે આ પ્રમાણે ઉપલબ્ધ થાય છે. આમ તે શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજીના નામના આઠથી નવ જૈન આચાર્ય દેવે થઈ ગયાનું ઇતિહાસ જણાવે છે તેમાં “વિનીમહેત્તરારૂ નુ' તરીકે સુપ્રસિદ્ધ આચાર્ય દેવ સૌથી પ્રાચીન છે. તેમણે ચૌદસે ચુમ્માલિશ ગ્રન્થોની રચના કરી છે. અને પ્રસ્તુત “સર્વશક્તિ' ગ્રન્થરત્નના પણ તેઓ પ્રણેતા છે. તેમને જન્મ તથા સ્વર્ગવાસને ચેકકસ સમય હાલ મળતું નથી. પણ તેમના સત્તા સમય માટે વિદ્વાનના આ રીતે ત્રણ મત પ્રવર્તે છે. કેટલાંક વિક્રમને છઠ્ઠો સૈકે, કેટલાંક આઠમા
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ને
નવમા સૈકાને મધ્યકાળ તથા કેટલાક વિદ્વાને દશમ સૈકો જણાવે છે. પણ ત્રણે મતમાં અનેક પ્રમાણેથી છઠ્ઠા સૈકામાં તેઓ થયા હોવાનું પ્રમાણભૂત ગણાય છે. આચાર્ય મ. શ્રી મેરૂતુંગસૂરીશ્વરજી મ.એ “વિચારશ્રેણિ પ્રકરણમાં આ રીતે ઉલ્લેખ કર્યો છે
" पंचसए पणसीए, विक्कमकालाउ झत्ति अथमिओ।
हरिभद्दसूरिसूरो, निव्वुओ दिसउ सिवसुक्खं ॥" વિકમકાળથી ૫૮૫ વર્ષે જે જલદીથી અસ્ત પામ્યા તે હરિભદ્રસૂરિ સૂર્ય–અમને શિવસુખ આપ
આ જ ઉલ્લેખ આચાર્ય પ્રદ્યુમ્નસૂરિ મ. એ વિચારસાર પ્રકરણમાં કરેલ છે. શ્રી સમયસુંદરગણિ મ. આ. શ્રી કુલમંડનસૂરિ મ. તથા ઉપા. શ્રી ધર્મસાગરગણિ મ. વગેરેએ સ્વકૃત ગ્રન્થમાં ઉપર્યુક્ત ઉલેખનું અનુસરણ કર્યું છે. તેમ છતાં અન્ય મતનું સમર્થન કરનાર પણ અનેક ઉલ્લેખે મળે છે તેથી આ વિષય વિશેષ વિચારણીય તે છે જ.
તેમણે નિજજન્મથી ચિત્રકૂટ-ચિત્તોડનગરને વિભૂષિત કર્યું હતું. “કહાવલી કારના કથન પ્રમાણે તેમના પિતાનું નામ શંકર ભટ્ટ તથા માતાનું નામ ગંગા હતું. કહાવલી સિવાય અન્યત્ર તેમના નામને ઉલલેખ ક્યાંય મળતું નથી. તેઓ જ્ઞાતિએ બ્રાહ્મણ હતા અને ત્યાંના રાજા જિતશત્રુના રાજપુરોહિત હતા. પૂર્વના અજબ ક્ષોપશમથી અલપ સમયમાં તેઓ ચૌદવિદ્યાના પારગામી પ્રવર પંડિત બન્યા. પિતાની વિદ્યા ઉપર તેમને પૂર્ણ ભરોસે હતો. કેઈ પણ શાસ્ત્રને વિષય પોતાને ન આવડે એવું બને જ નહીં એમ તેઓ દઢપણે માનતા. તેથી જ તેઓએ “ચેનોક્ત નાવનુયે, તન્તવાસિતાનાશ્રયમ”
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
જેમનું કહેલું વચન ન સમજાય તેમના માટે શિષ્ય બનવું” એવી પ્રતિજ્ઞા સ્વીકારી હતી. આવી ભીષ્મપ્રતિજ્ઞાની પાછળ ભલે કઈ તેમની અભિમાની મનોવૃત્તિને કારણ માનવા તૈયાર થાય પણ વાસ્તવિક રીતે તો તેઓની સત્યતત્ત્વ જિજ્ઞાસાવૃત્તિને જ કારણ માનવું સમુચિત છે. ગર્વમૂલક જ જે આ પ્રતિજ્ઞા હોત તો એક સાધ્વીજીના મુખથી એક ગાથા સાંભળતાં તેને અર્થ ન સમજાવા માત્રથી તેમના શિષ્ય બનવાની તૈયારી કેમ જ સંભવી શકે
આવા હરિભદ્ર પંડિત એક સમય રાજદરબારથી પિતાને ઘેર જઈ રહ્યા હતાં. માર્ગમાં સાધ્વીજીનો ઉપાશ્રય આવ્યે. ઉપાશ્રયમાં શ્રી યાકિની નામના વૃદ્ધ સાધ્વીજી આવશ્યક નિર્યુક્તિને પાઠ કરતા હતા. તેમાં–
चक्किदुगं हरिपणगं, पणगं चक्कीण केसवो चक्की । ।
केसब चक्की केसव, दुचक्कि केसीय चक्की य ॥ આ ગાથા તેમણે સાંભળી, ઘણે વિચાર કરવા છતાં તેને અર્થ ન સમજાતાં ઉપાશ્રયમાં જઈ સાધ્વીજીને કહ્યું–માતાજી! આપ હરણાં ચિફ ચિફ એવું શું બોલ્યા. તેનો અર્થ આપ મને સમજાવે અને આપના શિષ્ય તરીકે સ્વીકારે. સાધ્વીજીએ કહ્યું. ભદ્ર! પુરૂષને શિષ્ય કરવાને તથા અર્થ શિખવવાને અમને અધિકાર નથી. માટે તમે અમારા ગુરુ મહારાજ પાસે જાવ તેઓ તમને અર્થ શિખવાડશે અને શિષ્ય પણ કરશે. ત્યાર પછી સત્ય પ્રતિજ્ઞ સરલપરિણમી શ્રી હરિભદ્ર પંડિત આચાર્ય મહારાજ શ્રી જિનભટસૂરીશ્વરજી મહારાજ પાસે જઈ સંયમ સ્વીકારી તેમના શિષ્ય બન્યાં. જિનદર્શનરૂપી પારસમણિને સ્પર્શ થતાં તેમને આત્મા સ્વાદુવાદના અવિહડ રંગથી રંગાઈ ગયે. કૃતજ્ઞશિરોમણિ આ મહાપુરૂષે જેમનાથી પિતાને
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સન્માગ મળે અને સદ્ધર્મ સાંપડ્યો તેની સ્મૃતિ પિતે રચેલા સઘળા ગ્રન્થમાં “ચાકિનીમદત્તર ધર્મસૂનુ' તરીકે કરેલ છે. જ્યારથી શુદ્ધ ધર્મ લાયે ત્યારથી જ પિતાને ખરે જન્મ માનતાં આ મહાપુરૂષે યાકિની સાધ્વીજીને માતા તરીકે સ્વીકારેલ છે. આમ એક જન્મદાત્રી જનની અને બીજી જેમના સંયોગથી પિતાને ધર્મબીજની પ્રાપ્તિ થઈ તે ધર્મમાતા એમ બે માતાને માની પિતાને “બ્રિગ' એવા નામને સાર્થક કર્યું.
સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી અલ્પ જ સમયમાં તેઓ જેનાગમના પરમશાતા બન્યા. સર્વ રીતે સુગ્ય જાણી ગુરુ મહારાજે સૂરિપદે પ્રતિષ્ઠિત કર્યા. તેઓએ આવશ્યકની શિષ્યહિતા ટીકાની પ્રશસ્તિમાં આચાર્ય શ્રી જિનભસૂરિ નિગદાનુસારી તથા આચાર્ય શ્રી જિનદત્તસૂરિ શિષ્ય તરીકે પિતાને નિર્દેશ કર્યો છે. વળી કેટલાંક સ્થાનમાં આચાર્ય જિનભસૂરિના શિષ્ય તરીકે પણ નિદેશ મળે છે. આ ઉભય નિદેશ યુક્તિ સંગત છે. કારણ કે આજ્ઞાકારીમાં પણ ગુરુત્વને વ્યવહાર પ્રસિદ્ધ છે. કેઈક સ્થાનમાં આચાર્ય જિનભદ્રસૂરિના શિષ્ય તરીકે ઉલ્લેખ કરેલ છે પણ તેને ખાસ પ્રમાણ મળતું નથી. ભટના સ્થાનમાં લેખક પ્રમાદથી ભદ્ર થયું હોવાનું સંભવે છે.
તેઓએ રચેલ વિશાળ ગ્રન્થરાશિ જતાં તેમણે પ્રથમ વયમાં જ સંયમને સ્વીકાર કર્યો હોવો જોઈએ.
તેમનાં બે ભાણેજ હંસ અને પરમહંસ તેમની પાસે સંયમી થયા હતા. તેઓ બન્નેએ શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કર્યો. પણ પ્રમાણુશાસ્ત્રને વિશેષ અભ્યાસ કરવા બૌદ્ધોની પાસે જવા ગુરુ મહારાજ પાસે અનુમતિ માંગી. આર્ષદ્રષ્ટા સૂરીશ્વરજીએ ત્યાં જવાની ના પાડી. તેમ છતાં તેઓ બને ત્યાં અભ્યાસાથે ગયા. ગુપ્તવેષે અભ્યાસ કર્યો. અમુક નિમિત્તથી આ જેન છે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ તેમ પ્રગટ થતાં તેઓ ત્યાંથી નાસી છૂટ્યાં. અને બધુ “સહસ
ધ” હતા. માર્ગમાં બૌદ્ધ રાજાના સૈન્યની સાથે યુદ્ધ કરતાં બને પંચત્વ પામ્યા. પિતાના બન્ને પ્રિય શિષ્ય બૌદ્ધો દ્વારા કાળધર્મ પામ્યાના સમાચાર જાણે શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મને અપાર દુઃખ થયું. બૌદ્ધો ઉપર ઘણા ક્રોધ ચડ્યો. તે વેર બદલે લેવા કૃતનિશ્ચયી બન્યા. તેમના ગુરુ મહારાજને આની ખબર પડતાં તેઓએ બે મુનિવરની સાથે “મુળસેળ માતા” ઈત્યાદિ ગાથા મેક્લી. ગાથા વાંચતાં તેઓના ક્રોધની શાન્તિ થઈ. પિતાને થઈ ગયેલા આવેશ માટે મનમાં ઘણે પશ્ચાત્તાપ થયે. તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા તેઓ ગ્રન્થ સજનમાં પ્રવૃત્ત થયા. ગુરુમહારાજે મેકલેલ Tળસેળ ઈત્યાદિ ગાથા ઉપર સંવેગ વૈરાગ્ય રસ નિધાન સમી “તમારૂ હીં પ્રાકૃત ભાષામય બનાવી.
અગાધ હતું તેનું શાસ્ત્રજ્ઞાન અને અનુપમ કર્યું તેઓએ શાસ્ત્રસજન.
અનેકાન્ત જયપતાકા, અષ્ટક પ્રકરણ, દિનશુદ્ધિ, ધર્મબિન્દુ, ધર્મસંગ્રહણ, ન્યાયવિનિશ્ચય, પંચાશક, ગદષ્ટિ સમુચ્ચય, વિશતિવિંશિકા, શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય, ષદર્શન સમુચ્ચય, ષોડશક વગેરે અનેક ઉચ્ચતમ ગ્રન્થ તથા અનુયાગદ્વાર, આવશ્યકસૂત્ર, એઘનિર્યુક્તિ, દશવૈકાલિક સૂત્ર, નન્દસૂત્ર, જીવાભિગમસૂત્ર, ચિત્યવંદનસૂત્ર (લલિતવિસ્તરા) વગેરે અનેક આગમ પ્રત્યે ઉપર તેઓએ ઘણું જ સુંદર વૃત્તિની રચના કરી છે.
આ રીતે તેઓએ ચૌદસે ચુમ્માલિશ પ્રકરણ–પ્રન્થ બનાવ્યા છે. કેટલાંક વિદ્વાનો ચૌદસે તથા કેટલાંક ચૌદસે ચાલીસ ગ્રન્થ બનાવ્યા હોવાનું જણાવે છે. પણ ચૌદસ સુધી તે સર્વે સંમત છે જ. તેથી વિશાળ પ્રત્યેની અપેક્ષાએ ચૌદસે તથા લઘુકાય ગ્રન્થોને પણ સામેલ કરતાં ચાલિસ કે ચુમ્માલિસની સંખ્યા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
થાય તે સંભવિત છે. વર્તમાનમાં તે ૧૪૪૪ ગ્રન્થના કર્તા તરીકેની જ પ્રસિદ્ધિ છે. આવા વિપુલ સંખ્યક ગ્રન્થ રાશિનું નિર્માણ કરી આ સૂરીશ્વરજીએ જૈન શાસન અને સાહિત્યની ઉજજવલ સેવા બજાવી છે. તેઓએ અનુપમ શલિથી રચેલ એકેક ગ્રન્થ પણ તેઓની અને ખી ગ્રન્થરચનાશક્તિનો પરિચય કરાવવા માટે પર્યાપ્ત છે. શિષ્ય યુગલના વિરહથી સંતપ્ત અને ભવવિરહને ઝંખતા આ સૂરીશ્વરજીએ સ્વનિર્મિત સર્વ કૃતિની પ્રશસ્તિમાં પ્રાયઃ વિરહ શબ્દની સુંદર ભેજના કરી છે. તેથી તેઓ “મવવિહારા' તરીકે પણ સાહિત્ય જગતમાં પ્રસિદ્ધ થયા છે.
અત્યંત દુઃખ અને દુર્ભાગ્યની વાત છે કે આટલા વિપુલ સંખ્યક ગ્રન્થરતનું નિર્માણ કર્યું હોવા છતાં આપણા હાથમાં હાલ તેઓના ૭૫ થી ૮૦ ગ્રન્થરને જ ઉપલબ્ધ થાય છે. છતાં જે મળે છે તે અપૂર્વ અર્થ ગાંભીર્યવાળા અને ગહન ચિંતનથી ભરપૂર છે. કેવળ જેન જ નહીં પણ જેનેતર દશનકારે પણ આ પરમાગી મહર્ષિના વચનને પ્રામાણિક્ષ્મણે માનવા તૈયાર થાય છે. આ રીતે અનુપમ શાસ્ત્રસજનની સાથે તેઓએ પરમ પવિત્ર શ્રી મડાનિશીથસૂત્રનો ઉદ્ધાર પણ કર્યો હતો.
આવા અપ્રતિમ પ્રતિભાશાળી સૂરીશ્વરજીનાં સકળદર્શન વિષયક સચોટ જ્ઞાન, અતુલ શાસ્ત્રસજન કૌશલ અને અનન્ય જિનમત શ્રદ્ધાન વગેરે ગુણગણથી આકર્ષાયેલા અનેક વિદ્વાન આચાર્યદેવ જેવા કે આ. શ્રી જિનેશ્વરસૂરીશ્વરજી મ. આ. શ્રી મુનિચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ., આ. શ્રી જિનદત્ત સુરીશ્વરજી મ, આ. શ્રી વાદિદેવસૂરિજી મ., આ. શ્રી મલયગિરિસૂરિજી મ , અને ઉપા. શ્રી યશોવિજયજી ગણિ વગેરે એ સ્વસ્વરચિત પ્રન્થમાં તેઓની વિદ્વત્તા અને શ્રાપસનાની ભૂરિ ભૂરિ પ્રશંસા કરેલ છે. આ બધા વિદ્વાનોએ તેઓના વિશાળ જ્ઞાન આગળ પિતાના અલ્પ જ્ઞાનને સિધુ આગળ બિન્દુ સમ લખ્યું છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્થ ટીકાકાર આ. શ્રી મલયગિરિસૂરિ મહારાજે તો ધર્મસંગ્રહણીની ટીકાને પ્રારંભ કરતાં પિતાની લઘુતા બતાવતાં ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે
हारिभद्रं वचः क्वेद-मतिगंभीरपेशलम् ।
વચાહું નથી, વરાશાશ્વતઝમ: II શ્રી હરિભદ્રાચાર્ય મહારાજનું અતિ ગંભીર અને સુંદર વચન ક્યાં! અને શાસ્ત્રમાં અલ્પ પરિશ્રમ કરનાર જડબુદ્ધિવાળે હું ક્યાં!
શ્રી ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા”ના કર્તા શ્રી સિદ્ધર્ષિ મહારાજને પણ આ સૂરીશ્વરજીએ “લલિતવિસ્તરા” નામની ચૈત્યવન્દન સૂત્રની વૃત્તિ બનાવી જૈન દર્શનમાં દઢશ્રદ્ધાવાળા બનાવ્યા હતા. એકવીશ વાર વાદમાં જિત્યા પછી બાવીશમી વખત વાદ કરવા આવેલા સિદ્ધષિને આ સૂરિદેવે લલિત વિસ્તરાથી જિત્યા હતા.
ચિત્યવાસીઓની સાથે પણ તેઓએ ઘણીવાર શાસ્ત્રાર્થ કરી તેઓને હરાવ્યા હતા અને તેઓના શિથિલાચાર સામે જબરજસ્ત ઝુંબેશ ઉપાડી તેઓને નામશેષ કરી મૂક્યા હતા.
આવા શાસનની મહાન પ્રભાવના કરનાર સમર્થ સૂરિદેવના જીવન પ્રસંગનું યત્ કિંચિત વર્ણન કરવા બે હાથ પ્રસારીને સાગરની વિશાળતા જણાવતા બાળકની જેમ આ અ૫ પ્રયાસ કર્યો છે. બાકી તે ક્યાં તેઓનું અદ્ભુત ચરિત્ર અને ક્યાં આ અલ્પતર બુદ્ધિ. “ મુક્ત વરિત તેષાં, એ.વરતા મતિઃ |
વંદન હો કેટિશ: શ્રી સૂરિદેવના પ્રવર પુણ્યાત્માને વડવા જૈન ઉપાશ્રય
મુનિ હેમચન્દ્રવિજય સં. ૨૦૨૦ જ્ઞાનપંચમી ભાવનગર
(વ્યાકરણાચાર્ય )
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
{ પ્રકાશકીય નિવેદન
શ્રી વૃદ્ધિ-નેમિ-અમૃત-ગ્રન્થમાળાના ૫૧મા ગ્રન્થ તરીકે શ્રી “સર્વસિદ્ધિ નામના ગ્રન્થરત્નને ટીકા સાથે પ્રકાશિત કરી વિદ્વાનના કરકમલમાં સાદર સમર્પિત કરતાં અમે અત્યંત આનંદ અનુભવીએ છીએ. આવા વિશિષ્ટ કેટિના ગ્રન્થને પ્રકાશિત કરવાનું ગૌરવ અમને પ્રાપ્ત થયું એને અમે અમારું અહેભાગ્ય સમજીએ છીએ. આ ગ્રન્થરત્નના કર્તા-ચૌદસ ચુમ્માલીશ ગ્રન્થના પ્રણેતા દાર્શનિકશિરોમણિ મહાવિદ્વાન આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ છે. જેઓને જેન આલમ ઉપર અનિર્વચનીય ઉપકાર છે. જેના મહાગ્રન્થ જૈનદર્શનરૂપી સાગરમાં સેતુ–પૂલ સમાન છે. જેઓના અદ્દભુત ગુણોનું સમરણ આજ પણ વિદ્વાનોના હૈયાને હર્ષથી ભરી દે છે. તેઓએ બનાવેલ આ અદ્ભુત ગ્રન્થ ઉપર શાસ્ત્ર વિશારદ કવિરત્ન પીયૂષપાણિ પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયામૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીએ “સર્વહિતા નામની સુંદર ટીકા કરી છે. ટીકાકાર પૂ. આચાર્ય દેવને જન્મ વિ. સં. ૧૯૫૨ માં સૌરાષ્ટ્રના સુપ્રસિદ્ધ બેટાદ ગામમાં થયે. ૧૯ વર્ષની ભરયુવાન વયે તેઓશ્રીએ સંવત્ ૧૯૭૧ માં શાસનસમ્રાસૂરિચકચકવતિ–બાલબ્રહ્મચારિ-તીર્થોદ્ધારક-જગદ્ગુરુ પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજાધિરાજ શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રી પાસે ભાગવતી દીક્ષા લીધી. પૂજ્યપાદ ગુરુ મહારાજશ્રીના આશીર્વાદ, કૃપા, દેખરેખ અને પોતાની ખંત વગેરેથી પાંચ વર્ષના ટૂંકા ગાળામાં તેઓશ્રીએ વ્યાકરણ, ન્યાય, સાહિત્ય, આગમ વગેરેને વિશદ તલસ્પર્શી અભ્યાસ કર્યો. નિસગિક કવિત્વ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
શક્તિથી પ્રારંભિક અવસ્થામાં જ સુંદર સ્તવને, સ્તુતિઓ, અનુવાદે, વૈરાગ્યશતક, દષ્ટાન્તાવલિ જેવા સુંદરસાહિત્યની રચના કરી. જે રચના આજ પણ અનેક ભવ્યાત્માઓને કંઠે રમી રહી છે. સંયમની નિર્મળ આરાધના અને યોગ્યતાને કારણે સં. ૧૯૮૫માં પૂજ્યપાદ ગુરુ મહારાજશ્રીએ તેઓશ્રીને પંન્યાસપદથી વિભૂષિત કર્યા. સંવત્ ૧૯૧ માં ઉપાધ્યાયપદ અને સંવત્ ૧૯૯૨ માં આચાર્યપદ જેવા મહાન પદનું પણ પ્રદાન પૂજ્યપાદ ગુરુ મહારાજશ્રીના વરદ હસ્તે થયું.
જૈન શાસનના ઉજજ્વળ કાર્યો-ઉપધાન, પ્રતિષ્ઠા, સંઘ, દીક્ષા, પદપ્રદાન, ઉજમણાં, શાસ્ત્રાધ્યયન, અધ્યાપન આદિ તેઓશ્રીને શુભ હસ્તે દિનાનુદિન ચઢતી કળાએ થતા જ રહ્યા છે. દાલતનગરનો ભવ્ય ધાર્મિક ઈતિહાસ તેઓશ્રીને આભારી છેતેઓશ્રીની પુણ્યપ્રભાનું પરિણામ છે.
તેઓશ્રીને વિશાળ શિષ્ય પરિવાર આ પ્રમાણે છે:૧ પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રી વિજયરામસૂરિજી મહારાજ
૨ પૂજ્ય પંન્યાસજી શ્રી દેવવિજયજી ગણિવર્ય * ૩ પૂજ્ય પંન્યાસજી શ્રી પુણ્યવિજયજી ગણિવર્ય
૪ પૂજ્ય પંન્યાસજી શ્રી પરમપ્રભ વિજયજી ગણિવર્ય ૫ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી ખાંતિવિજયજી મહારાજ ૬ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી શશિપ્રવિજયજી મહારાજ ક ૭ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી સંયમવિજયજી મહારાજ
૮ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી પ્રવીણવિજયજી મહારાજ ( ૯ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી દાનવિજયજી મહારાજ | (આ નવ શિષ્ય તેઓશ્રીજીનાં પિતાનાં છે.)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક ૧ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી રાજપ્રવિજયજી મહારાજ પર ૨ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી વિનોદપ્રવિજયજી મહારાજ
૩ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી નિર્મળવિજયજી મહારાજ ૪ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી સદ્ગુણવિજયજી મહારાજ ૫ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી આનંદવિજયજી મહારાજ , (આ પાંચ શિષ્ય પૂ.પા. રામસૂરિજી મહારાજનાં છે.) ૧ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી હેમચંદ્રવિજયજી મહારાજ
(પૂ.પં. મ. શ્રી દેવવિજયજી ગણિવર્યના શિષ્ય) ૧ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજ
(પૂ. મુનિશ્રી હેમચન્દ્રવિજયજી મ.ના શિષ્ય) ૧ પૂજ્ય પંન્યાસજી શ્રી ધુરંધરવિજયજી ગણિવર્ય ૨ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી ભક્તિવિજયજી મહારાજ
(પૂ. પં. મ. શ્રી પુણ્યવિજયજી ગણિવર્યના શિષ્ય) ક ૧ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી ધર્મવિજયજી મહારાજ ૨ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી મને જ્ઞવિજયજી મહારાજ ૩ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી કુન્દકુન્દવિજયજી મહારાજ
(પૂ.પં. મ. શ્રી ધુરન્ધરવિજયજી ગણિવર્યના શિષ્ય) ૧ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી વિશાળવિજયજી મહારાજ ૨ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી માણેકવિજયજી મહારાજ
(પૂ. મુનિશ્રી ભક્તિવિજયજીના શિષ્ય) ૧ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી કરુણાવિજયજી મહારાજ ૨ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી રાજશેખરવિજયજી મહારાજ
(પૂ. મુનિશ્રી વિશાળવિજયજીના શિષ્ય)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
૧ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી મહેાયવિજયજી મહારાજ (પૂ. મુનિશ્રી કરુણાવિજયજીના શિષ્ય)
૧ પૂજ્ય મુનિશ્રી તત્ત્વપ્રભવિજયજી મહારાજ પૂજ્ય મુનિશ્રી ચૈતન્યવિજયજી મહારાજ
૨
૩
પૂજ્ય મુનિશ્રી કુંદનવિજયજી મહારાજ
(પૂ. પં. શ્રી પરમપ્રભવિજયજી ગણિવયના શિષ્યા)
૧ પૂજ્ય મુનિશ્રી નિરંજનવિજયજી મહારાજ
(પૂ. મુનિશ્રી ખાંતિવિજયજીના શિષ્ય)
૧ પૂજ્ય મુનિશ્રી ઉત્તમવિજયજી મહારાજ ૨ પૂજય મુનિશ્રી માનવિજયજી મહારાજ
(પૂ. મુનિશ્રી નિરંજનવિજયજીના શિષ્યા)
આમ સમળી શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદ્ઘિ પરિવાર ૩૨ ના છે. તેમાં ૬ ના ચિહ્નવાળા કાળધમ પામી ગયા છે. છવીસમાંથી અધ ઉપરાંત શિષ્યા વિદ્વાન અને ભવિષ્ણુ છે. તપ સંયમની વિશદ આરાધનામાં આગળ વધતા આ વિશિષ્ટ પરિવારથી પૂર્વ આચાર્ય મહારાજશ્રી ગજપરિવારથી પરિવરેલ ગજરાજની જેમ જૈનશાસનને શેાભાવી રહ્યા છે.
તેઓશ્રીની રચેલી સંસ્કૃત-ગુજરાતી કૃતિએ આ પ્રમાણે છે. ૧ સ્તવન ચાવિશી, ૨ સ્તુતિ ચાવિશી, ૩ વૈરાગ્યશતક, ૪ આત્મનિંદ્યાદ્વાત્રિંશિકા (અનુવાદ), ૫ દૃષ્ટાન્તાવલિ, ૬ ચૈત્યવંદન ચાવિશી, ૭ કલ્પલતાવતારિકા, ૮ સર્વજ્ઞસિદ્ધિ (સવહિતા—ટીકા), ૯ શ્રી શાંતિનાથ ચરિત (નૈષધીયપાદ પૂતિરૂપ-વિદ્વદ્વિનાદિની વૃત્તિ), ૧૦ સપ્ત સધાન મહાકાવ્ય (સરણિ–ટીકા) આ સિવાય સંખેાધ પ્રકરણ વૃત્તિ વગેરે કેટલાક વિશદ ગ્રન્થા અપ્રકાશિત છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
શિષ્યા વગેરેને અધ્યાપન કરાવવું, આગળ વધારવા વગેરેને તેઓશ્રીના અદમ્ય ઉત્સાહ અપૂર્વ છે. સ્વ-પર સમયના તેઓશ્રી વિશિષ્ટ જ્ઞાતા છે. શાસન પ્રભાવનાના અનેકવિધ કાર્યો નિર ંતર કરી-કરાવી આહુત શાસનની મહાન્ સેવા બજાવી રહ્યા છે. જૈનાગમાના ગ‘ભીર તત્ત્વાને સરળ રીતે પ્રતિપાદ્ઘન કરવાની તેએની અનેાખી પ્રતિભા છે. કઠિનમાં કઠિન કાર્યને હિંમત પૂર્વાંક પાર પાડવાની તેઓની અજોડ શક્તિ છે. તેઓનુ` ત્યાગમય સંયમી જીવન અને અનવરત કાર્યશીલતા અનેક આરાધકે ને પરમ આદભૂત છે.
આ વિશદ અને પાંડિત્યપૂર્ણ ગ્રન્થનું સપાદનકાર્ય પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રીના શિષ્યરત્ન પૂ. પંન્યાસ પ્રવર શ્રી દેવવિજયજી ગણિવય ના શિષ્યરત્ન પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી હેમચંદ્રવિજયજી મહારાજે ખૂબ જ ચીવટપૂર્વક કર્યુ છે. તેએશ્રીએ ખાલ્યવયમાં સચમ સ્વીકારીને ચારિત્રની સુંદર આરાધના કરવા સાથે ન્યાય—– વ્યાકરણ-સાહિત્ય-આગમ વગેરેને વિશિષ્ટ અભ્યાસ કર્યાં છે. તથા તેઓ બૃહદ્ ગુજરાત સંસ્કૃત પરિષદ્'ની વ્યાકરણાચાયની પરીક્ષામાં તથા કલકત્તાની નન્યન્યાય મધ્યમાની પરીક્ષામાં સમુત્તીણ થયા છે. સંસ્કૃતમાં વિવિધ વૃત્તોમાં સુંદર ક્ષેાકે રચવાની તેઓશ્રી આગવી શક્તિ ધરાવે છે. તેમની વિદ્વત્તાગંભીરતા–સ્થિરતા-વિનયશીલતા આજે ચારેબાજુ પ્રસરી રહી છે. તેમણે આ ગ્રન્થને સુવાચ્ય બનાવવા પૂરો પ્રયત્ન કર્યો છે. તેમજ આ ગ્રન્થને ગુજરાતીમાં સુંદર ભાવાનુવાદ પણ તૈયાર કરી આપેલ છે.
આ ગ્રન્થનું વિદ્વત્તાભયુ પુરાવથન' પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રીજીના શિષ્યરત્ન સ્વ. વિનયનિધાન પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજના શિષ્યરત્ન સમર્થ વિદ્વાન્ પૂજ્ય
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
પન્યાસપ્રવર શ્રી રધરવિજયજી મહારાજે લખી આપવા કૃપા કરી છે. તેઓના સતામુખી પાંડિત્યની પ્રતીતિ તેઓએ રચેલા ન્યાય—વ્યાકરણ–સાહિત્ય-દર્શન અને જ્યાતિષ વિષયક સંસ્કૃતપ્રાકૃત-ગુજરાતી ગદ્ય પદ્યમય અનેક ગ્રન્થરત્ના કરાવે છે. સઘળા નાનું તેઓએ તલસ્પર્શી અધ્યયન કરેલ છે, તેઓની કસાયેલી કલમે જૈન સાહિત્યને સુસમૃદ્ધ બનાવ્યુ` છે, કાઈ પણ વિષયને સ્પષ્ટ રીતે પ્રતિપાદન કરવાની તેમાં અનેાખી શક્તિ છે. તેનું વારંવારનુ` માગદશન અમેાને આ કાર્યમાં ઘણુ જ ઉપયાગી નીવડ્યું છે.
અમારી આ સભાનુ એ પરમ સૌભાગ્ય છે કે આવા સુંદર ગ્રન્થાનું પ્રકાશન કરવાના લાભ મળે છે. આ પ્રકાશનમાં અમને અનેક મહાપુરુષાની પૂર્ણ સહાય મળી છે, તે સવના અમે ઉપકૃત છીએ. પુસ્તકને સર્વાંગ સુંદર છાપવા બદલ સાધના મુદ્રાલયના માલીક શાહ ગીરધરલાલ ફૂલચંદભાઈના પણ આભાર માનીએ છીએ. અન્ય પણ ભાગ્યવતાએ અમને જે મદદ કરી છે તે સના આભાર માનવા સાથે આ ગ્રન્થના પર્ડન પાઠેનમાં વિશેષ સહાય કરીને અમારા પ્રયાસને સાર્થક અનાવવા અમે સવને વિનવીએ છીએ.
-પ્રકાશક
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
સર્વજ્ઞ સંબંધી કાંઈક
જેઓ સર્વજ્ઞ નથી–ન હોઈ શકે એમ માને છે, તેઓ તે પિતાના વિચારોમાં કઈ પણ પ્રકારને દઢ નિશ્ચય લાવી છે { શકતા નથી. અલ્પજ્ઞ અથવા વિશેષજ્ઞના મંતવ્ય સદાકાળને ૬ છે માટે એકસરખા નથી દેતાં. આપણા વિચારમાં જે ચોકસાઈ ? } છે તે આપણી જન્માવેલી નથી પણ સર્વજ્ઞની જન્માવેલી છે. – જ્યારે સર્વજ્ઞ નથી એવું મંતવ્ય પ્રવેશ કરશે તેની સાથે જ ૨ વિચારમાં રહેલી ચોકસાઈ અદશ્ય થઈ જશે. જ્યાં સુધી હું ચેકસાઈ છે ત્યાં સુધી સર્વજ્ઞ નથી એ પ્રમાણે તમે બેલતાં ?
તે પણ કેવળ જીભથી બેલે છે, તમારા હૃદયમાં તો સર્વજ્ઞ વિષેની માન્યતા છે. હૃદયમાં સર્વજ્ઞ હશે, કે નહિ? એવું જે સ્કુરણ પણ થતું હોય તે સમજવું કે તમે સર્વજ્ઞ છે એવી માન્યતાવાળાના પક્ષમાં છે. “સર્વજ્ઞ’ની માન્યતાથી દૂર થયેલાને એવું સામાન્ય ફુરણ પણ થતું નથી. જ્યારે | સર્વજ્ઞ નથી એવી માન્યતા દઢ થાય છે ત્યારે–અકર્તવ્યનાં !
દ્વારે બધા ઊઘડી જાય છે, અને એ દ્વારે બધાએ દુર્ગતિની ! ( ગર્તામાં લઈ જાય છે. “સર્વજ્ઞ છે એટલે વિચાર માત્ર પણ છે
જીવને ઊર્ધ્વગામી બનાવે છે. સર્વજ્ઞને વિશેષજ્ઞ તરીકે ઓળખાવવા અને વિશેષજ્ઞને સર્વજ્ઞ તરીકે ઓળખાવવા એ સેનાને પિત્તળ સ્વરૂપે અને પિત્તળને સનારૂપે ? ઓળખાવવા સમાન છે. જે જગતમાં સે ટચનું સેનું નથી ઈ એ હકીકત સત્ય હોય તે જ સર્વજ્ઞ નથી એ હકીકત ૬ સત્ય છે, નહિ તો નહિ. છે ( ઉન્મેષમાંથી)
પં. શ્રી ધુરંધરવિજયજી ગણિ ૨૦–૧૦–૧૯૫૮
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
*********చర
आचार्यप्रवर श्रीहरिभद्रसूरीश्वराणां
स्तवनाष्टकम् ॥
卐
(वंशस्थवृत्तम् )
अपारशास्त्रोदधिपारश्वने, विशुद्ध चारित्रतपोविराजिने । दिगन्तसनारियशोविशालिने, नमो नमः श्री हरिभद्रसूरये ॥ १ ॥
................
स चित्रकूटाचलनामकं पुरं, पवित्रयामास निजेन जन्मना । अभूद् द्विजातिप्रबरो य इद्धधीनमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥ २ ॥
पुरोहितस्थानमला नकार यो, यशोधनश्रीजितशत्रुभूपतेः । विवेद विद्याश्च चतुर्दशापि यो, नमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥ ३ ॥
महतरा श्रीयुतयाकिनीमुखाननिशम्य गाथां गहनां बुधामणीः । दो स्खलितो य आत्मविनमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥ ४ ॥
36699999999
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
**********99999999
600
30
जिनाचितश्रीभट सूरिपादयोः, समर्पितात्मा जगृहे व संयमम् । उपेयिवान् स्वान्यकृतान्तकौशलं, नमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥ ५ ॥
स्फुरन्मतिः सूरिपुरन्दरश्च यो, दृढव्रतः क्ष्मातल लोकपूजितः । सर्वागमज्ञानकला कलाधरो, नमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥ ६ ॥
श्रुताब्धिमुन्मध्य विचक्षणो महान्, व्यरीरचद् वेदयुगान्धिभूमिता: । ( १४४४ ) कृती कृतीर्मुक्तिपथ प्रदर्शिका नमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥ ७ ॥
मदीय वागाईतदर्शनालयप्रवेशने द्वारमिवास्ति साम्प्रतम् । भवार्तितापार्दितशान्तिदायिने,
नमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥ ८ ॥
इत्थं स्तुतः श्री हरिभद्रसूरिः, पुण्याभिधानः स्तवनाष्टकेन । श्रीनेमिसूरेरमृताख्यसूरे
हेमेन्दुनाssसाद्य गुरुश्च देवम् ॥ ९ ॥
फ्र
-मुनि हेमचंद्रविजयः
9999999
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રવિશારદ, કવિરત્ન, પીયૂષપાણિ, પૂજ્ય આચાર્ય વર્યુ
શ્રી વિજયામૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજ
દીક્ષા : સં. ૧૯૭૧ જોવાલા
પંન્યાસપદે : ૧૯૮૫ મહુવા
જન્મ : વિ. સં. ૧૯૫ર બોટાદ
સૂરિપદુ ; ૧૯૯૨ રાજનગર
વાણી મીઠી ગુરુ તુજ તણી તત્ત્વ વર્ષાવનારી, ને શ્રોતાને શ્રવણ કરવા સર્વદા પ્રેરનારી; સિદ્ધાન્તોના ગહન વિષયે જાણનારી પ્રભાવી. વંદુ ભાવે અમૃત ચરણે ભક્તિથી શીષનામી.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
००००
०००००
PO00०.
0000000
80........08: 80........08:: आचार्यवर्यश्रीविजयामृतसूरीश्वराणां. स्तवनाष्टकम् ॥
मुनि हेमचंद्रविजयः 00000000DOODocomम 000000OS
(वैतालीयं-वृत्तम्) महनीयगुणालिमन्दिरं, कविरत्नं प्रगुरुं गुरुदयम् । विजयामृतमूरिशेखरं, सततं शाखविशारदं स्तुवे ॥१॥
भवतो भवभाववेदिनो, विदिताचारविचारचारिणः । लसदद्भुतवाग्विलासिनः,
पुरतः किं किल कथ्यते मवा ॥२॥ भवतः क्व गुणाकरो महान् , क्व च मे स्वल्पतरा हि शेमुषी। ब्यवसाययतीह भास्वरा, गुरुभक्तिः स्तवने तथापि माम् ॥३॥
समुपार्जितपूर्वपुण्यतः, पविते जैनकुळे सुधार्मिके । नगरे बहुतादनामके,
भवतोऽभूज्जननं वृषावहम् ॥४॥ ६ १. ता-लक्ष्मीः (बोयद)
00000000000003
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
604040666666
अभवन्ननु जातमात्रतो, भवतश्चाभिरतं मनो जिने । नियतं कृतपुण्यकर्मणां, प्रभवत्येव शुभायती रतिः ॥ ५॥
सुकृतात् सुखिनः सदाङ्गिनः, कलुषाद् दुःखपराश्च जन्मिनः । इति वीक्ष्य भवान् भवच्छिदे,
विरतिं यौवनतो गृहीतवान् ॥ ६॥ चरणाम्बुजसेवनाचिरं, समसिद्धान्तविमर्शपारिणः । विजयान्वितनेमिसदगुरो, समलब्ध श्रुतमिष्टसाधकम् ॥ ७ ॥
बिहरन् विविधं पुरादिक, अरकल्याणपरायणो भवान् । जिनधर्ममुपादिशजनान् ,
परमानन्दपदैककारणम् सुरगुर्जरवाचि बोधदा, व्यतनोत् काव्यतती: शुभाः कृती । . बुधशिष्यगणैः सुसेवितो, जयतास्सूरिवरः क्षमातले ॥९॥
रचतेति गुणस्तुतिर्मया, शुभभक्त्युल्लसितात्मवृत्तिना । गुरुदेवपदाम्बुजालिना,
बुधतातान्तिमहेमसाधुना ॥ १० ॥ ఆ తరించి శ్రీశవంతం
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
••••••••••••••••••••••••••••૦૦૦૦૦
દૂ અ નમઃ श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
૦૦૦૦૦૦
*
સર્વસિદ્ધિને ભાવાનુવાદ
'૦૪,
Ö 8
૦૦૦
088 v૦૦૦૦૦૦999
૧૦૦ ,૦૦૦ ૦૦૦૦૦૦88૦૦૦૦૦
ઉપકમ :
નાદિકાળથી કમકલુષિત થયેલ આત્મા દેવનરતિચ ' અને નારક એ ચતુર્ગતિમય સંસારચકમાં પરિભ્રમણ કરી રહેલ છે, અને તે તે ગતિમાં તે તે કર્મવિપાકના પરિણામે અનેકવિધ ભયંકર. શારીરિક અને માનસિક યાતના-દુરને ભગવે છે. તે દુઃખમાંથી છુટકારો મેળવવા અનેક જાતના સાધનેને તે સ્વીકારે છે, પણ વાસ્તવિક જ્ઞાનને અભાવ હોવાથી અજ્ઞાનવશ સ્વીકારેલાં તે તે સુખના સાધને તેને દારૂણ દુઃખ દેનારાં બન્યાં છે. આવી વિકટ પરિસ્થિતિમાં ઘંટીના બે પડની વચ્ચે અનાજની જેમ કર્મ દ્વારા પીસાઈ રહેલા સંસારી આત્માએના ઉદ્ધાર કાજે કરૂણસિધુ તીર્થકર દેવે ધર્મતીર્થની સ્થાપના કરી છે. જે ધર્મને મહિમા કલ્પતરૂ-કામકુંભ-કામધેનુ અને ચિન્તામણિરત્ન કરતાં પણ અધિક છે. આવા ધર્મની આરાધના દેવ-ગુરુની સાચી ઓળખ દ્વારા જ વાસ્તવિક રીતે થઈ શકે છે. જેને ઉપાસવા છે તે ઉપાસ્ય-આરાધ્ય દેવનું સ્વરૂપ સમજ્યા વિના કરવામાં આવતી ઉપાસના કે આરાધના આરાધકને ભદધિથી પાર કરનારી બનતી નથી. માટે ઉપાસના
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
કરવાની ઈચ્છાવાળા ઉપાસકે સૌ પ્રથમ પેાતાના ઉપાસ્ય સન દેવનું સ્વરૂપ સમજવું જરૂરી છે. આ માટે પરમદ્યાનિક ચૌદસા ચુમ્માલિશ અદ્ભુત ગ્રન્થાના પ્રણેતા પરમે પકારી આચાય - પુરન્દર શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે આરાધક આત્માઓને સનદેવનું સાચું સ્વરૂપ સમજાવવા અન્ય દનકારીએ પેાતપેાતાની માન્યતા પ્રમાણે માનેલા સવજ્ઞનું નિરસન કરવા પૂર્વક સજ્ઞની સિદ્ધિ કરવા આ ‘સર્વજ્ઞસિદ્ધિ' નામના ગ્રન્થરત્નની રચના કરી છે.
દુધ્ધિ એવા આ મહાગ્રન્થને સુબાધ્ય કરવા માટે શાસન સમ્રાટ્ના પટ્ટાલ’કાર શાસ્ત્રવિશારદ કવિરત્ન પીયૂષપાણિ પ્રગુરુવ આચાય દેવ શ્રી વિજયામૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજે ‘સહિતા’ નામની સંસ્કૃત વૃત્તિ રચી છે. આવૃત્તિમાં ગ્રન્થકારના આશયને સચેાટ શૈલિથી પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે. છતાં સંસ્કૃતના અલ્પ અભ્યાસી પણ · સર્વજ્ઞસિદ્ધિ 'ના રહસ્યને જાણવાની ઈચ્છાવાળા આત્માએ તે જ્ઞાનથી વંચિત રહી ન જાય તે માટે અહીં ‘ સસિદ્ધિ ’ને ‘ ભાવાનુવાદઃ યથામતિ આપવામાં આવે છે.
જો કે સૌગત-નૈયાયિક અને વૈશેષિક વગેરે દનકારાએ પણ પાતાની માન્યતાનુસાર સજ્ઞને સિદ્ધ કરેલ છે, પણ તેઓએ પ્રતિપાદન કરેલ સજ્ઞનું તે સ્વરૂપ યથાર્થ નથી. સૌગત-બૌદ્ધોએ ઈષ્ટ અર્થ માત્રને જાણનાર તરીકે સજ્ઞને સ્વીકારેલ છે પણ સર્વ પટ્ટાના દ્રષ્ટા તરીકે માનેલ નથી. વેદાન્તીએ પણુ 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' 'नेह नानास्ति किञ्चन ' વગેરે શ્રુતિવડે એક જ સર્વાન્તર્યામીસ જગન્નિયન્તા પરમાત્માને સજ્ઞ માને છે, અને બીજા બધા પદાર્થોને માયાકલ્પિત-અસત્ય કહે છે. પણ રાગદ્વેષાક્રિકમ સમૂહથી રહિત
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
શુદ્ધસ્ફટિક સમ નિર્મળ સ્વરૂપ સમવસ્થિત સર્વજ્ઞને માનતા નથી.
નેયાયિકાએ પણ એક જગતના કર્તા તરીકે સર્વને માનેલ છે પણ જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલ કેવળજ્ઞાનાદિથી વિભૂષિત સર્વજ્ઞને માનેલ નથી. મીમાંસકે પણ કેવળ કર્મને જ સ્વીકારે છે. પણ સર્વને માનતા નથી. વળી સાંખ્યો પણ કાર્ય અને કારણત્વથી રહિત કમળપત્રની જેમ
અલિપ્ત સર્વભક્તા આત્માને સ્વીકાર કરે છે, પણ જ્ઞાનાદિગુણવિશિષ્ટ સર્વસને કબુલ કરતા નથી. અને જે શરીરથી ભિન્ન આત્માની સત્તા જ સ્વીકારતા નથી તેવા ચાર્વાકના મતે તે સર્વજ્ઞની ચર્ચા જ કરવી નકામી છે. આથી સર્વજ્ઞના વાસ્તવિક સ્વરૂપથી અનભિજ્ઞ આત્માઓના લાભ માટે સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ અત્યંત આવશ્યક છે. તે પ્રસ્થનો પ્રારંભ કરતાં પ્રખ્યકાર સૂરિ ભગવાન ગ્રન્થની નિર્વિધ્ર પરિસમાપ્તિ અને શિષ્ટાચારનું પાલન કરવા માટે મંગલાચરણ કરે છે. મંગલાચરણાત્મક આ લોકમાં મહાવિદ્વાન સૂરિદેવે “વિરોધાભાસ અલંકારવડે શ્રી જિનેશ્વરદેવના તે તે ગુણકીર્તનરૂપ સ્તુતિ કરેલ છે. જેમાં દેખીતી રીતે વિરોધ જાતે હેય પણ વિચારણા કરવાથી તે વિરેાધનો પરિહાર થઈ જાય તેને “વિરોધાભાસ' કહેવામાં આવે છે અને તેને સાહિત્યમાં “અલંકાર” ભૂષણરૂપ ગણવામાં આવે છે.
મંગળાચરણ -
(૧) જે પ્રભુ લક્ષમીને ધારણ કરનાર છે છતાં રાહિત છે. અહીં લક્ષમીનું ધારણ કરવું અને રોગરહિતપણું અને પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે પણ લક્ષ્મીનો અર્થ અનંત ચતુરયાદિ કરતાં વિરોધને પરિહાર થઈ જાય છે..
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
જે પ્રભુ ક્ષતમતિ અર્થાત્ જેમની બુદ્ધિ નષ્ટ થયેલી છે તેવા છે છતાં સકળ પટ્ટાના જ્ઞાતા છે. અહીં બુદ્ધિના નાશ અને સકળ પદ્માનું જ્ઞોન પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે પણ મતિના મતિજ્ઞાન એવા અથ કરવાથી વિરાધને પરિહાર થાય છે. કારણ કે મતિજ્ઞાનના નાશ -થયા પછી જ કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે.
જે પ્રભુ દેવેન્દ્રોથી પૂજાયેલ છે છતાં અપ્રસાદી–પ્રસન્નતારહિત છે. અહીં દેવેન્દ્રોથી પૂજાયમાન છતાં અપ્રસન્ન હેાય તે વિરોધી વસ્તુ છે. પરંતુ અપ્રસાદીના અથ આપવા લેવા રૂપ પ્રસન્નતારહિત એવા કરવાથી વિરાધને પરિહાર થાય છે. કારણ કે વીતરાગદેવ કેઇને કાંઈ આપતા પણ નથી–કેાઇની પાસેથી કાંઈ લેતા પણ નથી.
જે પરમગુણરૂપી મહારત્ના આપનાર છે છતાં અકિંચનેશમહાદ્રિ છે. અહીં મહારત્નને આપવાપણું અને દરિદ્ર પણ એ પરસ્પર વિરાધી ધમ છે પણ અકિચનના અથ મુનિ કરવાથી તેના સ્વામી એટલે ‘મુનીશ્વર’ આ અથથી વિરાધના પરિહાર થઈ જાય છે.
જે પ્રભુ સત્ અને અસત્ ઉભય વિધ પ્રવચનને કરનાર છે છતાં અસત્ય વક્તા નથી. અહીં સદસત પ્રવચન કઈં પણું અને સત્ય વતૃ પણુ` પરસ્પર વિરોધી વસ્તુ છે. પણ સદસ સત્ય અને અસત્ય તત્ત્વના નિર્ણાયક એવા કરવાથી સમાધાન થઈ જાય છે.
અ
જે પ્રભુ ચૈાગીએ-ચિત્તની એકાગ્રતાવાળા પુરૂષાને માટે ભાવપરિપૂર્ણ પણે ધ્યાન કરવા ચેાગ્ય છે છતાં સિદ્ધિરૂપી સ્ત્રીના કામરૂપ-સ્વામી છે. અહીં યાગીઓને માટે ધ્યેય–ધ્યાન વિષય ભગવાન્ કામના જેવા સ્વામી હાય તે વિરૂદ્ધ છે, પર`તુ અનંગના
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
અર્થ અશરીરી કરવાથી સમાધાન થઈ જાય છે કારણ કે સિદ્ધ ભગવંત અશરીરી હોય છે. એવા સનાતન મેક્ષમાર્ગને ઉપદેશ આપનાર શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુ જય પામે છે. - આ પ્રમાણે બાર વિશેષણ દ્વારા વિરોધાભાસ અલંકારથી જિન સ્તુતિ રૂપ મંગળાચરણ કર્યા બાદ ગ્રન્થકાર ગ્રન્થ રચનાને હેતુ જણાવે છે – - (૨) ગ્રન્થહેતુ: કેટલાંક મીમાંસક વગેરે દર્શનકારે મહામેહ–અજ્ઞાનતાથી પરાભૂત થયેલા “સર્વજ્ઞની વિદ્યમાનતા નથી જ' એ પ્રમાણે માને છે તેઓના બેધને માટે કૃપાવડે સર્વજ્ઞાની સિદ્ધિ કરનાર ન્યાય-તક હું કહું છું. . (૩) જે સામાન્યરૂપે પણ સર્વજ્ઞ વિષયનું અજ્ઞાન એટલે કે તેમના સ્વરૂપનું વાસ્તવિક જ્ઞાન ન થવું તે મેહ કહેવાય છે, અને વિદ્યમાન એવા સર્વજ્ઞ દેવાને “નથી જ' એવા પ્રકારને જે દુરાગ્રહ તે મહામહ કહેવાય છે.
(૪) આ રીતના સર્વજ્ઞને નહીં સ્વીકાર કરવા રૂપ મહામેહથી કલ્યાણ દૂર જાય છે અને દુઃખની સંપત્તિઓ અનિચ્છાએ પણ આવી મળે છે. આ કારણથી જ પંડિત પુરૂષોએ કહ્યું છે કે–અજ્ઞાન–મહામેહથી બીજો કોઈ શત્રુ નથી.
(૫) જેથી મહામેહથી અભિભૂત-પીડિત થયેલા મનુષ્યોને ઘણો જ અનર્થ—અનિચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ અને ઈચ્છિત હસ્તની પ્રાપ્તિ થાય છે માટે જ તેવા મનુષ્ય ઉપર તત્ત્વજ્ઞાની પુરૂષની કૃપા અવશ્ય પ્રવર્તે છે.
() વળી આ લોકમાં સર્વજ્ઞને સિદ્ધ કરનાર આ ન્યાય –અનુમાનને સાંભળીને કિલષ્ટ જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મના ક્ષ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ પશમભાવથી (કેટલાક મનુષ્યને) સર્વજ્ઞવિષયક શ્રેષ્ઠ જ્ઞાન પણ ઉત્પન્ન થાય છે.
(૭) કદાચ તે તે મનુષ્યમાં રહેલા તેવા પ્રકારના દેના કારણે તેઓને સર્વજ્ઞવિષયક પ્રકૃણજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ન થાય છતાં પણ હૃદયમાં રહેલા અપૂર્વ દયાભાવથી જ સર્વજ્ઞવિષયક જ્ઞાન પ્રાપ્તિને ઉપાય જણાવ્યું હોવાથી મારો આ પરિશ્રમ સફળ છે (એમ હું માનું છું).
(૮) શ્રેષ્ઠ મુનિઓએ કહ્યું છે કે-શ્રોતાઓને બંધ થાય કે ન થાય પણ ધર્મને ઉપદેશ આપવાથી વક્તાને તો અવશ્ય લાભ થાય છે જ.
(૯) અહીં પ્રસંગથી સયું, હવે પ્રસ્તુત વિષયને જણાવીએ છીએ. પૂર્વપક્ષ વિના ન્યાય–સર્વજ્ઞસાધક અનુકુળ તર્કનું પ્રતિપાદન કરવું અશકય હોવાથી પૂર્વ પક્ષના વિષયમાં કંઈક કહેવાય છે.
(૧૦) પૂર્વપક્ષી સર્વજ્ઞના વિષયમાં આ પ્રમાણે શંકા કરે છે–પ્રત્યક્ષ વગેરે પાંચ પ્રમાણ વિષયક અતિકાન્તભાવથીપ્રત્યક્ષ વગેરે પાંચ પ્રમાણે દ્વારા સિદ્ધ ન થવાથી સર્વશની કલ્પના બરાબર નથી. કારણ કે તે રીતે સર્વને સ્વીકારવામાં અતિપ્રસંગ–અતિવ્યાપ્તિરૂપ દેષ આવે છે. પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણુ વિષયતાથી અતિકાન્ત થયેલ અર્થાત અસિદ્ધ એવા પ્રકારની વસ્તુને પણ જે સ્વીકાર કરવામાં આવે તે “ આકાશકુસુમ” જેવા અસત પદાર્થોને પણ સ્વીકારવા પડે.
(૧૧) ઈન્દ્રિય અને પદાર્થના સંગથી ઉત્પન્ન થતા પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સકલ પદાર્થના જ્ઞાતારૂપ સર્વજ્ઞ ગ્રહણ કરી શકાતા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
નથી (કારણ કે તે ચિરાતીત છે) અને અનુમાનરૂપ પ્રમાણુથી પણ સંજ્ઞનું સાધન કરવું તે અશક્ય છે કારણ કે વદ્વિવ્યાખ્યધૂમરૂપ હેતુથી જે રીતે વહ્નિરૂપી સાધ્યની સિદ્ધિ થાય છે તે રીતે સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ કરનાર સર્વજ્ઞ–અવિનાભાવી એટલે વ્યાસ કોઈ હેતુ નથી. અને હેતુ વગર કોઈપણ સાધ્યની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી.
(૧૨) વળી કલપસૂત્ર-ભગવતીજી વગેરે સર્વજ્ઞપ્રણીત આગમ ગ્રન્થથી–શબ્દ પ્રમાણથી પણ સર્વજ્ઞને સાધી શકાય તેમ નથી. કારણ કે આગમ ગ્રન્થ એ કેવળ ક્રિયાકાંડાદિ વિધિમાર્ગને ઉપદેશ આપનાર છે. વળી સર્વજ્ઞ અપ્રત્યક્ષ હોવાથી સાદશ્ય જ્ઞાન સ્વરૂપ ઉપમાન પ્રમાણથી પણ સર્વજ્ઞ સિદ્ધ થતા નથી. પ્રત્યક્ષ થયેલ વસ્તુ જ ઉપમાન દ્વારા ગ્રહણ કરી શકાય છે અને સર્વજ્ઞપદાર્થ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનને વિષય નથી.
(૧૩) અપત્તિરૂપ પ્રમાણથી પણ સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ કરવી અશક્ય છે. કારણ કે સર્વજ્ઞના સ્વીકાર સિવાય પણ સર્વવસ્તુનો વ્યવહાર સિદ્ધ થઈ જાય છે. જેના વિના જે વસ્તુ સિદ્ધ થઈ શકે તેમ ન હોય તેના દ્વારા તે વસ્તુને આક્ષેપ કરવો તે અર્થોપત્તિ કહેવાય છે. જેમ કેઈ કહે કે-“વીનોદચં દેવદત્તો, હવા મુજે” (પરિપુષ્ટ આ દેવદત્ત દિવસે ખાતે નથી). અહીં દેવદત્તમાં પીનત્વ–સ્થૂલત્વરૂપ ગુણ દેખાય છે તે ભેજન વિના સંભવી શકતો નથી અને દિવસે ભેજનને બાધ છે તેથી રાત્રિભેજનને આક્ષેપ થાય છે અને રાત્રી આવરદં મુદ્દે (સતે અવશ્ય ખાય છે) એ સિદ્ધ થાય છે. ઉપર જણાવેલ દૃષ્ટાન્તની જેમ અહીં કેઈ એવી વસ્તુ નથી કે જે સર્વજ્ઞને ન સ્વીકારવાથી અસિદ્ધ થાય. માટે અર્થપત્તિ પ્રમાણ દ્વારા પણ સર્વજ્ઞને સિદ્ધ કરવા મુશ્કેલ છે. આ રીતે
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યક્ષ અનુમાન-ઉપમાન–શબ્દ અને અર્થપત્તિ એ પાંચે પ્રમાણની સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ ન થઈ શકવાથી અનુપલબ્ધિરૂપ પ્રમાણથી સર્વજ્ઞ અભાવ સ્વીકારે એ જ ગ્ય છે.
(૧૪) વળી રાગ દ્વેષાદિ અભ્યન્તર દેના નાશથી આત્મામાં સર્વજ્ઞાપણું પ્રગટ થાય છે, તેમ જે માનવામાં આવે તો પણ તે બરાબર નથી કારણ કે રાગ દ્વેષ વગેરે આતમસ્વભાવભૂત હોવાથી તેને આત્યન્તિક–સર્વથા નાશ સંગત થતો નથી. જેને જે સ્વભાવ–સ્વરૂપ હોય તેને કઈ પણ બદલવા માટે શક્તિમાન નથી. રાગાદિ દે તે આત્માની સ્વાભાવિક વસ્તુ અને જેની જે સ્વભાવ સિદ્ધ વસ્તુ હોય તેને સર્વથા નાશ થાય તે અસંભવ છે તેથી રાગાદિ દેના નાશથી આત્મામાં સર્વજ્ઞપણું પ્રગટે છે તે માનવું યુક્તિસંગત નથી.
(૧૫) અને જે રાગ દ્વેષ વગેરે આત્મસ્વભાવભૂત એટલે કે આત્માની સાથે સ્વાભાવિક રીતે સંબંધવાળા નથી એમ જે સ્વીકારવામાં આવે છે તે રાગાદિ સ્વભાવથી રહિત હોવાના કારણે સઘળા જ સર્વશ થઈ જાય કારણ કે રાગ દ્વેષાદિ કર્મોને આત્માની સાથે સંબંધ વિચ્છેદ થવો તેને જ તમે સર્વજ્ઞ કહે છે તેથી કેઈક જીવ કેઈક સમયે સર્વજ્ઞ થાય એવું રહેત નહીં.
(૧૬) વળી ઉત્તમ જાતિ વગેરેથી યુક્ત આ સર્વજ્ઞ જગતજીવના હિતને માટે પ્રવચન કર્તા છે એમ અાએ કહ્યું છે. જે વકતૃત્વપણું હોય તે સર્વજ્ઞપણું કેવી રીતે સંભવી શકે. જેથી ન્યાયવાદીએ પણ કહ્યું છે. અહીં વાદી વસ્તૃત્વ અને સર્વજ્ઞત્વ બને એક સાથે ન હોઈ શકે એમ માનીને શંકા કરે છે.
(૧૭) ન્યાયવાદીએ શું કહ્યું ! તેના જવાબમાં ગ્રન્થકાર કહે છે—જેમ સર્વજ્ઞવાદીઓ “સૌ રા: વાણિરત્રાત”
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧ આ અનુમાનથી સર્વક્સને સિદ્ધ કરે છે, જ્યારે ન્યાયવાદીઓ" असौ न सर्वज्ञः, वक्तृत्वात् देवदत्तवत्, यो यो वक्तृत्ववान् स ન સર્વજ્ઞવામાવવાનું ” એ અનુમાનથી વકતૃત્વરૂપ હેતુ દ્વારા સર્વજ્ઞાત્વાભાવને સિદ્ધ કરે છે. આ રીતે સર્વજ્ઞવાદી જેને જેને સર્વજ્ઞ તરીકે સ્વીકારે છે ન્યાયવાદી તે તે સર્વનું આવા અનુમાનથી વારણ કરે છે.
(૧૮) સર્વજ્ઞવાદીઓએ પણ ઉત્તમ જાતિ અને નામવડે તે સર્વજ્ઞને જરૂર નિર્દેશ કરે પડશે, અને એ રીતે જે જાતિ અને નામથી નિદેશ કરવામાં આવે તો તે સર્વજ્ઞ વસ્તૃત રૂપ હેતુથી સર્વજ્ઞત્વના અભાવવાળા અર્થાતુ અસર્વજ્ઞ સિદ્ધ થઈ જાય.
(૧૯) વકતૃત્વરૂપ હેતુ દ્વારા તે તે જાતિ-નામથી યુક્ત સકળ પદાર્થના જ્ઞાતા રૂપ સર્વ સર્વજ્ઞનું વારણ કરવામાં આવે છે. અને એ રીતે જ્યારે સકળ તે તે જાતિ-નામ વિશિષ્ટ સર્વજ્ઞ વિશેષ માત્રનું વારણ થઈ જાય તે સર્વજ્ઞત્વ સામાન્ય પણ કયાંથી બાકી રહે તેનું પણ વારણ સ્વતઃ થઈ જ જાય છે.
. • વિશેષમાવાન સામાન્યામાવો સિદ્ધતિ” વિશેષાભાવ સમુદાયથી સામાન્યાભાવ સિદ્ધ થાય છે. જેમ વાયુમાં નીલરૂપ નથી, પીતરૂપ નથી, રક્તરૂપ નથી, એમ તે તે નીલ પીત રક્ત વગેરે રૂપ વિશેષના અભાવથી વાયુમાં રૂપ સામાન્યને અભાવ સિદ્ધ થાય છે એ પ્રમાણે અહીં પણ વકતૃત્વરૂપ હેતુથી તે તે સર્વજ્ઞ વિશેષના અભાવથી સર્વજ્ઞ સામાન્યને અભાવ સિદ્ધ થાય છે.
(૨૦) હવે ન્યાયવાદી કાર્યકારણભાવથી રાગદ્વેષાદિશૂન્ય સર્વજ્ઞમાં વસ્તૃત્વાભાવ સિદ્ધ કરતાં જણાવે છે–.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
અશરીરીને વતૃત્વ-પ્રવચન કર્તૃત્વપણું સંભવી શકતું નથી, અને શરીર કમ વિના સંભવતું નથી, અને તે કમ પણ રાગદ્વેષાદિશ્ન્ય વ્યક્તિને હાતા નથી. અને તે વતૃત્વ રાગાદિશૂન્યત્વ મૂલક છે.
(૨૧) અને વક્તૃત્વ-પ્રવચન કર્તૃ`પણું વિક્ષા (એાલવાની ઈચ્છા)થી થાય છે, અને તે ઈચ્છા જે ભાવપટ્ટાથી થાય છે તે રાગ અને દ્વેષ છે આમ વતૃત્વરૂપ હેતુથી સČજ્ઞ નથી એ નિશ્ચિત થાય છે.
આ પ્રમાણે ૨૧ લેાક દ્વારા પૂર્વ પક્ષીના મત પ્રમાણે સજ્ઞના અભાવ સિદ્ધ કર્યો.
આ પ્રમાણે ‘સર્વજ્ઞ સિદ્ધિ' ગ્રન્થમાં સર્વજ્ઞતા પ્રતિષેધ પૂર્વ પક્ષ' નામનું પ્રથમ પ્રકરણ પૂર્ણ થયુ.
यथास्थितान्मतवस्तुवादिने,
निराकृताशेषविपक्षवादिने ।
विदग्धमध्यस्थ विमूढतारये,
नमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥
— श्री यक्षदेवमुनिः ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ પ્રકરણ બીજું શું
PowOWODU DOCU@I603 હવે ગ્રન્થકાર આચાર્યદેવ પૂર્વપક્ષીનામતનું “સત્રોચતે' ઈત્યાદિ ગ્રન્થ દ્વારા ખંડન કરે છે.
જે પહેલાં કહ્યું કે-પ્રત્યક્ષ-અનુમાન-ઉપમાન–શબ્દ અને અર્થોપત્તિ એ પ્રમાણ પંચક વિષયક અતિકાન્ત હેવાથી સર્વની કલ્પના અસમીચીન છે, તે પૂર્વપક્ષીની ઉક્તિ યુક્તિસંગત નથી. કારણ કે પ્રત્યક્ષપ્રમાણ ગેચર–અતિકાન્તત્વને અભાવ હોવાથી સર્વજ્ઞને અભાવ સાધી શકાય તેમ નથી.
જગતના સર્વ પદાર્થો ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષજન્ય બેધવિષય હાય જ એવું નથી એટલે કે સર્વ પદાર્થોનું જ્ઞાન ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી થાય એ નિયમ નથી. માટે અતિપ્રસંગ દેષ હોવાથી પ્રત્યક્ષ ગેચરાતિકાન્તપણું હોવા છતાં પદાર્થોની અવશ્ય અસત્તા સિદ્ધ થતી નથી. જે ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ વિષય પદાર્થની જ સત્તા સ્વીકારવામાં આવે તે અગાધ સમુદ્રજળમાં પડેલ ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષના અવિષયરૂપ રત્નાદિકની પણ અસત્તા સ્વીકારવી પડે. તેવા રત્નાદિકની પણ અસત્તા જ સ્વીકારવામાં શું વાંધો છે એવી શંકાનું સમાધાન કરે છે-ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષચરાવિષયક પણ વહિન–વગેરે વિદ્યમાન પદાર્થોનું અનુમાનાદિજન્ય બેધવિષયતાપણું ઈષ્ટ છે. અર્થાત ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષાવિષયક પદાર્થને બંધ અનુમાનાદિથી થાય એ ઈષ્ટ છે.
વળી અગાધ સમુદ્ર જળમાં રહેલ રત્નાદિક મીન વગેરેની ઈન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષવિષય હોવાથી સર્વજન-ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષગોચરાતિકાન્ત નથી, પરંતુ સર્વજ્ઞ તો કોઈની પણ ઇન્દ્રિય
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
જન્ય પ્રત્યક્ષવિષય ન હોવાથી સર્વજન પ્રત્યક્ષચરાતિકાતપણું સર્વશમાં રહી જાય છે. માટે તેવા તમારા અભિમત સર્વજ્ઞમાં પ્રમાણ નથી. તાત્પર્ય એ છે કે–જે પદાર્થ સર્વજન પ્રત્યક્ષગોચરાતિકાત હોય તેને જ અમે અસ્વીકાર કરીએ છીએ. પણ જે સર્વજન પ્રત્યક્ષચરાતિકાન્ત નથી એટલે કે જે કોઈ પણ પ્રાણી દ્વારા ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષગોચર છે તેની સત્તા માનવામાં વાંધો નથી. અગાધ જલવતી રત્નાદિક મનુષ્યની ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષચરાતિકાન્ત હોવા છતાં મીન વગેરેની ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ વિષય છે. પણ સર્વજ્ઞ તે કેઈન પણ ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ વિષય થતા નથી તેથી તે અપ્રમાણ છે. '
ઉપરોક્ત શંકાનું સમાધાન કરતાં પ્રથકાર કહે છેઃ–સર્વ મનુષ્યનાં ચિત્તો અપ્રત્યક્ષ છે. જે સર્વ મનુષ્યનાં ચિત્તો પ્રત્યક્ષવિષય હોય તે જ સર્વજન પ્રત્યક્ષચરાતિકાન્તપણાને વિચાર થઈ શકે પણ સર્વજન ચિત્તે પ્રત્યક્ષ નથી માટે સર્વજ્ઞમાં સર્વ જન પ્રત્યક્ષગેચરાતિકાન્તપણને સ્વીકાર થઈ શકે તેમ નથી. એટલે સર્વજન પ્રત્યક્ષનેચરાતિકાન્તત્વરૂપ હેતુથી સર્વજ્ઞની અસત્તા સિદ્ધ થતી નથી. પરંતુ સત્તા જ સિદ્ધ થાય છે.
કદાચ સર્વજન ચિત્તો અપ્રત્યક્ષ છે એમ માનવામાં ન આવે પણ પ્રત્યક્ષવિષય સ્વીકારવામાં આવે તે પણ સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ થાય છે. કારણ કે સર્વજનચિત્તોને પ્રત્યક્ષ કરવા માટે અસ્મદાદિ (છદ્મસ્થ) સામાન્ય જન સમર્થ નથી પણ તે પ્રત્યક્ષ કરવા અતીન્દ્રિયાર્થદ્રષ્ટા જ સમર્થ છે અને જે અતીન્દ્રિયાથદશી છે તે જ સર્વજ્ઞ છે આ રીતે સર્વજ્ઞની સત્તા સિદ્ધ થાય છે. - વળી સર્વજન પ્રત્યક્ષચરાતિકાન્તત્વરૂપ- હેતુને પ્રમાણભૂત સ્વીકારવામાં આવે તે સંશયની અનિવૃત્તિરૂપ દેષ પણ પ્રાપ્ત
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
થાય છે. એટલે કાઈ પણ વસ્તુની અસત્તા સાબિત કરવા સ જન પ્રત્યક્ષગેાચરાતિકાન્તત્વરૂપ હેતુને માન્ય ગણી શકાય નહીં. જો સજન॰રૂપ હેતુથી વસ્તુની અસત્તા સિદ્ધ કરવામાં આવે અને તેને પ્રામાણિક માનવામાં આવે તે જેમ સજનરૂપ હેતુ દ્વારા ખરરવષાણાદિની અસત્તા પ્રતીત થાય છે તેવી જ રીતે તે જ સજનરૂપ હેતુથી ધર્માંની પણુ અસત્તા સિદ્ધ થાય. પરંતુ ધર્માંની અસત્તા તે! તમે પણ સ્વીકારતા નથી. માટે તમે જે સ જન પ્રત્યક્ષગે ચરાતિકાન્તવરૂપ ' હેતુથી સજ્ઞની અસત્તા સિદ્ધ કરવા જાવ છે તે તમારૂ` કા` આપાત રમણીય–અવિચારિત જ છે.
વળી ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષાત્મક વિજ્ઞાન પણ સાક્ષાત્ ઉત્પન્ન ન થવાથી તેમજ સંપૂર્ણ વસ્તુ પરિચ્છેદ્યાત્મક ન હેાવાથી પરમાર્થ તઃ–વાસ્તવિક રીતે પ્રત્યક્ષપ્રમાણ નથી. ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષાત્મક વિજ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષપ્રમાણુત્વાભાવ અનુમાન દ્વારા સિદ્ધ થાય છે. અનુમાન પ્રકાર આ પ્રમાણે છે
(૧) મ્યુન્ટ્રિયમનોનિમિત્તે વિજ્ઞાનમ્, અપ્રત્યક્ષ, માચમઢીતુર્થાત. रिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वात् धूमादग्निज्ञानवत् "
અર્થાત જેવી રીતે ‘ પર્વતો વૃદ્ધિમાન ધૂમાત્’આ વહ્નિસાધક અનુમાનમાં જેમ અનુમિત્યાત્મક વહ્નિજ્ઞાન ગ્રાહ્ય-ગ્રાહકથી ભિન્ન મરૂપ નિમિત્તથી ઉત્થાપિત પ્રત્યયરૂપ હેાવાથી અપ્રત્યક્ષ છે તેવી જ રીતે ઇન્દ્રિયવિજ્ઞાનાત્મક પ્રત્યક્ષ પણ ગ્રાહ્યગ્રાહકથી ભિન્ન ઇંદ્રિયરૂપ હેતુથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રત્યયસ્વરૂપ હાવાથી અપ્રત્યક્ષ જ છે.
આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષાત્મક વિજ્ઞાન પણ અપ્રત્યક્ષ છે તે સિદ્ધ થયું.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળી જેવી રીતે વહુન્યનુમિતિ જ્ઞાનમાં નિશ્ચિત વદ્વિરૂપ સાધ્યના અભાવવાળે હદરૂપ વિપક્ષ છે તેવી જ રીતે ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષમાં પણ કેવલજ્ઞાન એ વિપક્ષ છે. . (૨) વળી રૂચિમનોનિમિત્તે વિજ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષમ' અર્થાત્ ઇન્દ્રિયમને નિમિત્તક વિજ્ઞાન અપ્રત્યક્ષ છે આ રીતની પ્રતિજ્ઞા પણ પ્રત્યક્ષાદિને વિરોધ કરતી નથી કારણ કે ઈન્દ્રિયમનોનિમિત્તક વિજ્ઞાન સાક્ષાત્ સંપૂર્ણ વસ્તુ પરિછેદાત્મક નથી. જે વિજ્ઞાન સાક્ષાત્ સંપૂર્ણ વસ્તુ પરિચ્છેદાત્મક હોય તે જ પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. આથી અસાક્ષાત અને સંપૂર્ણ વસ્તુ પછિદાત્મક જે ઈન્દ્રિયમને નિમિત્તક વિજ્ઞાન તેના પ્રત્યક્ષત્વની અનુપત્તિઅસિદ્ધિ થાય છે. આથી આ રીતની પ્રતિજ્ઞા પ્રત્યક્ષને વિરોધ કરી શકતી નથી એ ફલિત થાય છે.
. (૩) વળી “રૂરિયમનોનિમિત્તે વિજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ પ્રાહ્યપ્રીવ્યતિવિનિમિત્તોથાપિતશયમવાત” આ અનુમાનમાં હેતુનું પક્ષમાં નહીં રહેવાના લક્ષણવાળે અસિદ્ધિ નામનો દોષ પણ નથી, કારણ કે હેતુ પક્ષમાં વૃત્તિ છે. સ્વભાવથી જ તાદશપક્ષ વૃત્તિપણાએ તેવી પ્રતીતિ થાય છે. અર્થાત ઈન્દ્રિયમનેનિમિત્ત વિજ્ઞાન ગ્રાહ્યગ્રહીતૃતિરિક્તનિમિત્ત સ્થાપિત પ્રત્યયાત્મક છે, એ પ્રતીતિ દેખાય છે. જે યદિત વિજ્ઞાનને ગ્રાહ્યગ્રહીતિરિક્તનિમિત્તોત્થાપિત પ્રત્યયાત્મકત્વ સ્વભાવ ન સ્વીકારવામાં આવે તે યાદિત વિજ્ઞાનમાં ઈન્દ્રિયમને નિમિત્તત્વને અભાવ પ્રાપ્ત થાય. . (૪) પુનઃ શંકાકાર ઉકત અનુમાનમાં વ્યભિચારેદેષની શંકા કરતાં કહે છે કે-ઇન્દ્રિયમનોનિમિત્ત વિજ્ઞાન રૂપ પક્ષમાં અપ્રત્યક્ષત્વની સિદ્ધિ કરવા તમે જે અનુમાન કર્યુ છે તે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાતિક–વ્યભિચારેષથી દુષ્ટ હોવાથી અપ્રમાણ છે. સાધ્યાભાવાધિકરણનિરૂપિત વૃત્તિત્વને વ્યભિચાર દોષ કહેવામાં આવે છે. જેમ “ સરચાત્ ” આ અનુમાનમાં સત્વરૂપ હેતુ વ્યભિચારી છે. કારણ કે દ્રવ્યત્વ રૂપ સાધ્યના અભાવનું અધિકરણ જે ગુણકમ તત્રિરૂપિત વૃત્તિતા સત્વ રૂપ હેતુ ઉપર છે. તે પ્રમાણે અહીં પણ અપ્રત્યક્ષત્વ રૂપ સાધ્યને અભાવ જે પ્રત્યક્ષત્વ તદધિકરણ જે અમ્મદીય પ્રત્યક્ષ તત્રિરૂપિત વૃત્તિતા ગ્રાહ્યગ્રહીતૃવ્યતિરિક્તનિમિત્તસ્થાપિત પ્રત્યયત્વ રૂપ હેતુ ઉપર છે. તેથી પ્રકૃત હેતુ વ્યભિચારી છે. અને વ્યભિચારી જે હેતુ તેનાથી વસ્તુની સિદ્ધિ થતી નથી. - આ શંકાનું સમાધાન કરતાં સિદ્ધાન્તી કહે છે–અહીં અનેકાન્તિક નામને દેષ નથી, કારણ કે પૂર્વે કહેલા કેવળજ્ઞાન રૂપી વિપક્ષમાં ગ્રાહ્યગ્રહીતૃવ્યતિરિક્તનિમિત્તોથાપિત પ્રત્યયસ્વરૂપ હેતુની સત્તા નથી, વિપક્ષમાં જે હેતુની સત્તા હોય તે જ વ્યભિચારી દેષ થઈ શકે. તે કેવળજ્ઞાનમાં તથાવિધ સર્વજ્ઞ પુરૂષરૂપે અર્થ અને વિષય ઉભય નિમિત્તભૂત છે. તે (કેવળ) જ્ઞાન ઇન્દ્રિયાદિની અપેક્ષા સિવાય ઉત્પન્ન થાય છે. અને તે ચાર ઘાતિ કર્મને અપાવનાર તીર્થકર વગેરે સર્વજ્ઞ પુરૂને જ હોય છે. જેને તેને આ જ્ઞાન હોતું નથી. તે - (પ. વળી ઉક્ત અનુમાનઘટક હેતુમાં સાધ્યાભાવવ્યાખ્યત્વરૂપ વિરોધ નામના દેષનો અભાવ હોવાથી હેતુ વિરૂદ્ધ નથી. જેમ “ અર્થે નૌ: અશ્વઘાત ” આ અનુમાનમાં ગેસ્વાભાવરૂપ સાધ્યભાવવ્યાપણું અધત્વરૂપ હેતુમાં હોવાથી અશ્વત્વ હેતુ વિરૂદ્ધ છે. અને તેનાથી અનુમાન સાધી શકાતું નથી. પણ આ અનુમાનમાં તે હેતુ વિપક્ષમાત્રવૃત્તિ નથી તેથી વિરોધ્ર દેષ લાગતો નથી.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
શ'કા-અહીં કદાચ કોઈ એમ શંકા કરે કે-પ્રકૃત અનુમાનમાં વિરોધ દોષ અપ્રતિહાય જ છે. કારણ કે સાધ્યાધિકરણમાં નહીં રહેનારા જે હેતુ તે વિરૂદ્ધ કહેવાય છે. તેા અહીં ઇન્દ્રિયની અપેક્ષા સિવાય કેવળ વ્યાપ્તિજ્ઞાનરૂપ આંતરહેતુથી ઉત્પન્ન થયેલ અનુમિતિમાં અપ્રત્યક્ષત્વરૂપ સાધ્યની સત્તા છે પણ ગ્રાહ્ય-વિષય અને ગ્રાહક-જ્ઞાતાથી વ્યતિરિક્ત-ભિન્ન નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થયેલ જે પ્રત્યય તરૂપ હેતુની સત્તા નથી, તેથી વિરૂદ્ધ દોષ અહીં અનિવાય જ છે.
સમાધાન-ઉપરોક્ત શંકા યુક્તિસંગત નથી. કારણુ અનુમાન દ્વારા ઉત્પન્ન થનાર અનુમિત્યાત્મકજ્ઞાનમાં પણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કારણ તરીકે રહે છે જ. જેમ ધૂમથી વહ્નિનું અનુમાન કરનાર વ્યક્તિ પહેલાં મહાન આદિ સ્થાનેમાં વિહ્ન અને ધૂમનુ ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષજ્ઞાન કરે છે ને પછી પર્વત સમીપે જઈ ધૂમને જોઈ વ્યાપ્તિસ્મરણુ દ્વારા વિની અનુમિતિ કરે છે. તેમ અહીં અનુમિતિજ્ઞાન પણ ઇન્દ્રિયનિમિત્તોત્થાપિત જ છે પણ તેનાથી વ્યતિરિક્ત—ભિન્ન નથી માટે અહીં વિરૂદ્ધ દોષના અભાવ સિદ્ધ છે.
શંકા-પુનઃ કાઈ એમ કહે કે-ગ્રાહ્યગ્રહીતૃવ્યતિરિક્તનિમિત્તો સ્થાપિતપ્રત્યયાત્મક હેતુ ધટક જે નિમિત્ત પદ તેને અથ સાક્ષાત્ નિમિત્તવડે ઉત્થાપિત એવા થાય છે તેથી પ્રસ્તુત અનુમાનમાં સાક્ષાત્ ઇન્દ્રિયનિમિત્તોત્થાપિતપ્રત્યયાત્મકત્વના અભાવ છે તેથી પૂમાં જણાવેલ વિરૂદ્ધ દોષ નિવાર જ છે.
સમાધાન-તેનુ સમાધાન કરતાં કહે છે—સમવ્યાખ્યત્વ રૂપવડે હેતુમાં વિરૂદ્ધપણું હાવા છતાં વાસ્તવિક રીતે હેતુ અને સાધ્યમાં વિરાધના અભાવ છે. વિશેષ રૂપવડે પણ હેતુ અને સાધ્યના જો વિરાધ સ્વીકારવામાં આવે તે સમાનાધિકરણ એવા હેતુ અને સાધ્યમાં પણ ચકિંચિત રૂપવડે વિરોધ પ્રાપ્ત
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
થવાથી હેતુવ્યવહારના ઉચ્છેદ પ્રાપ્ત થશે. ‘હિમામ્ ધૂમાન્ ’ આ અનુમાનમાં પણ મહાનસીયધૂમત્વ અને પર્વતીયધૂમત્વ વચ્ચે ઉપાધિકૃત વિરોધ હાવાથી ધૂમ રૂપ શુદ્ધ હેતુ પણ વિરૂદ્ધ થઈ જાય. અને એમ વિશેષ રીતે વિરૂદ્ધ હેતુને પણ જો વિરૂદ્ધ ગણવામાં આવે તે આ જાતને વિરાધ સત્ર હાવાથી હેતુપદ્મના વ્યવહારને જ વિનાશ પ્રાપ્ત થશે.
(૬) અનુમાનમાં દૃષ્ટાન્ત જો સાધ્યહેતુથી રહિત હાય તે તેનાથી તાદૃશ સાધ્યહેતુક અનુમિતિના અભાવ સિદ્ધ થાય. પણ પ્રકૃત અનુમાનમાં દૃષ્ટાન્ત તરીકે સ્વીકારેલ ‘ધૂમાવત્તજ્ઞાનવત્’ આ દૃષ્ટાન્તમાં ધૂમજ્ઞાનથી અગ્નિજ્ઞાનનું અનુમાન કરવામાં આવે છે માટે અનુમિત્યાત્મક જ્ઞાનમાં અપ્રત્યક્ષત્વરૂપ સાધ્ય અને બ્રાહ્યગ્રહીતૃવ્યતિરિકત નિમિત્તોત્થાપિત પ્રત્યયત્વરૂપ હેતુની સત્તા છે માટે તેનાથી અનુમિતિની ઉત્પત્તિ થવામાં વાંધે નથી.
(૭) શંકા-વળી કાઈ શ`કા કરે કે-કેવળજ્ઞાનરૂપી વિપક્ષને આશ્રય કરીને જ ઉક્ત અનુમાનમાં વ્યભિચાર દોષનું વારણુ કરેલ છે, પરન્તુ હજુ તેા ‘કેવલ’ એ વિપક્ષ જ નથી. કારણ કે અપ્રત્યક્ષત્વરૂપ સાધ્ય અને પૂર્વ કથિત બ્રાહ્ય॰ રૂપ હેતુ તે અન્ને કેવળજ્ઞાનમાં છે.
સમાધાન-ઉપરાકત શંકાનું સમાધાન કરતાં ગ્રન્થકાર કહે છેન સાધનાવૃત્ત્વાતિ,કેવળજ્ઞાનથી અપ્રત્યક્ષત્વરૂપ સાધ્ય ગ્રાહ્ય॰ રૂપ હેતુ અન્નેની નિવૃત્તિ થાય છે, અને જે નિશ્ચિતપણે સાધ્ય તથા હેતુના અભાવવાળા હાય તે વિપક્ષ કહેવાય છે. આથી ૮ કેવળજ્ઞાન ’એ નિઃશંકપણે વિપક્ષ છે. બીજુ કેવળજ્ઞાન તે સાક્ષાત્ અથ પરિચ્છેદાત્મક અને સપૂર્ણ પણે અર્થની પ્રતીતિ કરાવનાર છે માટે પ્રત્યક્ષ છે. જે અસાક્ષાત અને સંપૂર્ણ વસ્તુ પ્રતીતિજનક ન હોય તે જ અપ્રત્યક્ષ કહેવાય છે.
.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦
- પુનઃ પૂર્વપક્ષી “ફન્નિશમનોનિમિત્તવિજ્ઞાનમ્ ૩ પ્રત્યક્ષ” એ પ્રતિજ્ઞાવાકયમાં જ શંકા કરે છે કે-ઈન્દ્રિયમને નિમિત્તવિજ્ઞાનવડે સાક્ષાત્ અર્થને પરિચ્છેદ–બંધ થાય છે તે તેને તમે અસાક્ષાત્ અને અસંપૂર્ણ વસ્તુપરિચછેદાત્મક શાથી કહે છે? ( સમાધાન-તમારી વાત બરાબર નથી, કારણ કે ઈન્દ્રિયમને નિમિત્તજ્ઞાનથી જે અર્થ પ્રતિપત્તિ થાય છે તેમાં ઇન્દ્રિયોનું વ્યવધાનપણું હોવાથી તેને પ્રત્યક્ષ કહી શકાય નહીં. અને આમ સાક્ષાત્ અર્થ પરિચ્છેદનો અભાવ હોવાથી પ્રત્યક્ષત્વને પણ અભાવ છે.
પુન: પ્રતિપક્ષી કહે છે ઈન્દ્રિયેથી જ્ઞાનથી ઉત્પત્તિ થાય છે પરંતુ જ્ઞાનપરિછેદ તે સાક્ષાત થાય છે માટે તે પ્રત્યક્ષ જ છે.
સમાધાન-તમારી આ ઉક્તિ પણ ઉચિત નથી. જ્ઞાનોત્પત્તિ સિવાય અર્થ પરિસ્થિતિની અસિદ્ધિ છે માટે તે અપ્રત્યક્ષ જ છે; કારણ કે પ્રથમ અસાક્ષાત્ પરિચ્છેદસ્વભાવની ઉત્પત્તિ થાય અને પછી તે સાક્ષાત્ પરિચ્છેદસ્વભાવપણાને પ્રાપ્ત કરે તે વિરૂદ્ધ વાત છે. જે વસ્તુ જેવા સ્વભાવવાળી ઉત્પન્ન થાય છે તે તેવા સ્વભાવવાળી જ પાછળથી દેખાય છે માટે જે અહીં ઈન્દ્રિ દ્વારા અસાક્ષાત્ પરિચ્છેદસ્વભાવવાળા જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય તે પછી તે સાક્ષાત્ પરિચ્છેદવાળું ન બની શકે. વળી ઈન્દ્રિયમનેનિમિત્તવિજ્ઞાનવડે સર્વ–અવયવથી યુક્ત એવા પદાર્થને બંધ પણ થતું નથી. જેમ કે નીલાદિગુણ વિશિષ્ટ ઘટના પ્રત્યક્ષથી સંપૂર્ણ સર્વાવયવથી યુક્ત ઘટનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું નથી. અર્થાત્ તારતમ્ય-ન્યાવૃત્તિ વગેરેની પ્રતીતિ થતી નથી. જેમ નરસિંહમાં સિંહનું જ્ઞાન સંપૂર્ણ વસ્તુબોધાત્મક નથી પણ વસ્તુના એકદેશબેધાત્મક છે. તેવી રીતે ઘટના અમુક અવયવનું જ્ઞાન થવા માત્રથી તે જ્ઞાન સંપૂર્ણ વસ્તુપરિચ્છેદોત્મક કહી શકાય
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહીં. આથી ઈન્દ્રિયમને નિમિત્તવિજ્ઞાન સંપૂર્ણ વસ્તુપરિચ્છેદાત્મક નથી એ સિદ્ધ થયું.
(૮) શંકા–જે ઇન્દ્રિયાદિમાં અર્થ સ્વભાવત્વકાર્યવને સ્વીકાર કરવામાં ન આવે તે તેને અર્થની સાથે સંબંધની જ અસિદ્ધિ થાય અને જ્યારે સંબંધની અસિદ્ધિ થાય તે ઈન્દ્રિયાદિમાં લિંગ ત્વની અનુપપત્તિ-અસિદ્ધિ થશે.
સમાધાન-ઈન્દ્રિયોને અર્થની સાથે જ્ઞાપ્યજ્ઞાપકભાવ સંબંધ સકલસિદ્ધાન્તસંમત છે, તેથી અર્થ સ્વભાવત્વકાર્યાત્વના અભાવમાં પણ ઈન્દ્રિયેનો અર્થની સાથે સંબંધ સ્વીકારવામાં કશે બાધ નથી.
શંકા-સામગ્રીના સભાવમાં ગ્રાહ્યવત–શક્તિમત ઈન્દ્રિયેનું જ્ઞાનજનન સ્વભાવપણું જ પ્રસિદ્ધ છે પણ જ્ઞાપકપણું નથી તે તમેએ કહેલ ઇન્દ્રિયોનો અર્થની સાથે જ્ઞાપ્યજ્ઞાપકભાવ સંબંધ કેમ સંગત થઈ શકશે !
સમાધાન-જે સર્વથા ઈન્દ્રિયોને જ્ઞાનજનન સ્વભાવત્વ જ માનવામાં આવે છે તે અર્થ પ્રતીતિની જેમ જ્ઞાનજનન સ્વભાવત્વની પ્રતીતિ પણ દુર્વાર થાય. અને જે સ્વભાવભેદ સ્વીકારવામાં આવે તો ઇન્દ્રિયામાં જ્ઞાપકપણું સિદ્ધ જ છે.
શંકા-ઈન્દ્રિયેનું અર્થની સાથે જ્ઞાપકપણું હોય તે જ જ્ઞાપ્યજ્ઞાપક ભાવ સંબંધ સ્વીકારી શકાય, અને ઇન્દ્રિમાં જ્ઞાપકપણું જ્ઞાપકધર્મને અનતિકમથી જ થાય છે, અને જ્ઞાપક ધર્માનતિક્રમ સ્વજ્ઞાનમાં અન્ય જ્ઞાન જે કારણભૂત ન હોય તે જ મનાય છે. આથી ઇન્દ્રિમાં અજ્ઞાતજ્ઞાપકપણું હોવાથી જ્ઞાપકધતિક્રમ પ્રાપ્ત થાય છે.
વળી જેમ ધૂમાદિથી ધૂમજ્ઞાનપૂર્વક વહુન્યાદિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ દેખાય છે તેમ ઈન્ડિયામાં તેના જ્ઞાનપૂર્વક અર્થજ્ઞાન
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પર
જણાતું નથી. અને કદાચ જે સ્વીકારવામાં આવે તે અવ્યવહિતપણુએ વસ્તુપ્રતીતિની અનુપત્તિ થાય. તેથી જ્ઞાપકધર્માતિક્રમથી જ્ઞાપકત્વને અભાવ અને તેથી ઇન્દ્રિયેનો અર્થ–પદાર્થની સાથે જ્ઞાજ્ઞાપક ભાવસંબંધ અનુપપન્ન–અસિદ્ધ સાબિત થાય છે!
સમાધાન-ઈન્દ્રિમાં અજ્ઞાતજ્ઞાપકત્વસ્વભાવપણું હેવા છતાં સ્વભાવવિચિત્રતાથી જ જ્ઞાષ્યજ્ઞાપક ભાવ સંબંધનો પણ સ્વીકાર કરવામાં આવે છે અને તેમ કરવાથી પૂર્વે કહેલી સઘળી અનુપત્તિ–આપત્તિ (દોષ) દૂર થાય છે. જેમ ધૂમહેતુક વહિના અનુમાનમાં હેતુ તરીકે સ્વીકારેલ ધૂમમાં ધૂમ માત્રની અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે પણ તેમાં નીલત્વ-કપિશત્વ વગેરે ધર્મ વિશેષની અપેક્ષા રાખવામાં આવતી નથી. તેવી જ રીતે પ્રસ્તુત અનુમાનમાં પણ ઈન્દ્રિયમને નિમિત્ત વિજ્ઞાનરૂપ પક્ષમાં ગ્રાહ્યગ્રહીતૃવ્યતિરિક્તનિમિત્ત માત્રથી પક્ષમાત્રતા અપેક્ષિત છે તેમાં સર્વસાધર્યને અભિનિવેશ કરે તે અનુચિત જ છે. વળી ગ્રાહ્યગ્રહીતૃમાત્રાપેક્ષિત હોવાથી વિપક્ષરૂપે સ્વીકારેલ કેવળજ્ઞાનમાં વ્યભિચારી દેષ પણ લાગતું નથી.
પ્રતિપક્ષી પુન: શંકા કરતાં કહે છે-કેવળજ્ઞાનમાં ગ્રાહ્યગ્રહીતૃમાત્રનું અપેક્ષિતપણું જ અનુપપન્ન છે કારણ કે તેમાં ગ્રાહ્ય અને ગ્રાહકથી ભિન્ન કર્મક્ષયરૂપ નિમિત્તની પણ વિદ્યમાનતા છે.
સમાધાન-જેમ ઈન્દ્રિયમને નિમિત્તપ્રત્યક્ષાત્મક પક્ષમાં ગ્રાહ્ય અને ગ્રાહકથી ભિન્ન ક્ષપશમનું કારણ પણું હોવા છતાં પક્ષની સિદ્ધિ માટે જેમ ક્ષયોપશમરૂપ કારણની ગ્રાહ્યગ્રહીતૃવ્યતિરિક્ત નિમિત્તત્વ તરીકે વિવક્ષા કરવામાં આવતી નથી તેવી જ રીતે અહીં પણ વિપક્ષત્વની સિદ્ધિ માટે કર્મક્ષયાદિરૂપ કારણની ગ્રાહ્યગ્રહીતૃતિરિક્તનિમિત્તત્વરૂપે વિવક્ષા નથી કરી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
(૯) અશેષ–સકળ પદાર્થગ્રાહક અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ ગોચ. રાતિકાન્તપણું પણ કેવળજ્ઞાનને નથી, જે તેમ સ્વીકારવામાં આવે તે સમસ્ત પદાર્થ પ્રાહિત્ય અને સર્વજ્ઞાગ્રાહકત્વ આ બને પરસ્પર વિરૂદ્ધ થાય, અને સર્વજ્ઞ સંબંધી વિવાદ પણ અનુપપન્ન થાય.
હવે અહીં પૂર્વપક્ષીએ પહેલાં જે સર્વજ્ઞનું અનુમાન પ્રમાણનેચરાતિકાન્તપણું સિદ્ધ કર્યું હતું તેનું ખંડન કરતાં સિદ્ધાન્તી કહે છે–તે તમારું કથન યુક્તિસંગત નથી. કારણ કે ધર્માતા:. વિન પ્રત્યક્ષા, શૈવત, ઘટવા, આ અનુમાન દ્વારા ધર્માદિરૂપપક્ષમાં યત્વ હેતુવડે કિંચિન્નિષ્ઠપ્રત્યક્ષવિષયત્વની સિદ્ધિ થાય છે. આથી સર્વજ્ઞમાં પણ શેયત્વની સત્તા હોવાથી અનુમાન દ્વારા સર્વજ્ઞ પ્રત્યક્ષવિષય છે એ સિદ્ધ થાય છે. - પ્રતિપક્ષીની શંકા–સર્વે ધમરચા, જસ્થતિંત્રત્યક્ષા , શેરવાત્, ઘટવા, આ અનુમાન નથી પણ અસદુ અનુમાનઅનુમાનાભાસ છે, કારણ કે અહીં જેને પક્ષ તરીકે સ્વીકારવામાં આવેલ છે તે અપ્રસિદ્ધ વિશેષણ યુક્ત છે. જેમ અહીં સર્વ ધર્માદિ એ પક્ષ છે, તેમાં અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષવડે પ્રત્યક્ષત્વ એ સાધ્ય છે પણ તે પ્રત્યક્ષ કેઈને પણ પ્રસિદ્ધ ન હોવાથી અહીં “આશ્રયાસિદ્ધિ” નામને દેષ આવે છે. વળી યત્વ રૂપ હેત પણ વ્યભિચારી છે કારણ કે તે પ્રત્યક્ષસ્વરૂપ સાધ્યના અભાવથી વિશિષ્ટ અભાવ રૂપ પદાર્થમાં પણ વિદ્યમાન છે; માટે તે અસદ્ધતુહેત્વાભાસથી પણ અનુમાન સિદ્ધ થાય નહીં. વળી દષ્ટાન્ત જે “ઘટવત્ ” આપવામાં આવ્યું છે તે પણ સાધ્યથી વિકલ-રહિત છે. દષ્ટાન્ત તે જ થઈ શકે જે હેતુ અને સાધ્ય ઉભયથી યુક્ત હોય. પણ અહીં ઘટ રૂપ દષ્ટાન્તમાં જાત્યન્તર ઘટત્વનું પ્રત્યક્ષ થાય છે પણ પ્રત્યક્ષસ્વરૂપ સાધ્યને અભાવ છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
માટે ‘ઘટ’ ને દૃષ્ટાન્ત તરીકે ગણી શકાય નહીં. બીજુ અહીં વિપક્ષ તરીકે ‘7fશ્ચિત 'ના નિર્દેશ કરવામાં આવ્યે છે તે પણ ચેગ્ય નથી. કારણ કે ‘નશ્ર્વિત્’ એટલે તુચ્છ, તે તુચ્છમાં જ્ઞેયત્વરૂપ હેતુની સત્તા હૈાવાથી વિપક્ષવ્યાવૃત્તત્વને અભાવ છે.
આથી પક્ષસત્ત્વ-સપક્ષસત્ત્વ-વિપક્ષાસત્ત્વ-અસપ્રતિપક્ષિતત્વ અને અમાધિતત્ત્વરૂપ પાંચ કારણેાની અનુપપત્તિ થતી હાવાથી આ અનુમાન સંભવી શકતું નથી.
૧૦) સમાધાન–જે તમે પક્ષમાં અપ્રસિદ્ધ વિશેષણત્વદેષ તાન્યા તે ચેાગ્ય નથી. કારણ કે અપ્રસિદ્ધવિશેષણત્વરૂપ દોષને સ્વીકાર કરવામાં આવે અર્થાત્ તે દોષને દોષ તરીકે જો ગણવામાં આવે તે અનુમાનના સવ થા ઉચ્છેદ પ્રાપ્ત થશે. કેમ કે અપ્રસિદ્ધ વિશેષણસ્વરૂપ દોષના સત્ર સંભવ છે. જેમ કે— ાદ: અનિય - હાયવાત્ ' આ અનુમાનમાં પણ વદ્વિરૂપ વ્યક્તિસમવેત કાય ત્વ (અનિત્યત્વ)રૂપહેતુવડે અનિત્યત્વને સિદ્ધ કરવામાં આવે છે, પણ અનિત્યત્વ કોઈ પણ સ્થાને પ્રસિદ્ધ નથી માટે અહીં અપ્રસિદ્ધવિશેષણુત્વરૂપદોષ આવવાથી અનુમિતિ થશે નહીં.
જો કદાચ તમે એમ કહેશેા કે- શરૂ: નિય: ' આ અનુમાનમાં અનિત્યત્વજાતિનું ગ્રહણ કરવાથી અપ્રસિદ્ધવિશેષણત્વરૂપ દ્વેષ લાગતા નથી, તેા ધર્માચ: ચિત્રચક્ષા: આ અનુમાનમાં પણ પ્રત્યક્ષત્વ જાતિનું ગ્રહણ કરીને દષવારણ તુલ્ય જ છે.
ને ‘ ધર્માચ:
,
ચિત્રચક્ષા: ' એ અમારા અનુમાનમાં ઈષ્ટ અપ્રત્યક્ષત્વની અસિદ્ધિ થશે એમ તમે કહેશે તેા શબ્દા નિત્યક્ત્વ અનુમાનમાં પણ અનિત્યત્વની અસિદ્ધિ સમાન જ છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે જે તમે એમ કહેશે કે અનિત્યત્વ એ લૌકિક હોવાથી તેની સિદ્ધિ થઈ શકે છે, પરન્તુ પ્રત્યક્ષત્વ તે અલૌકિક છે માટે તેની સિદ્ધિ કરવી મુશ્કેલ છે તો તે તમારું કથન યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે અલૌકિક વેદાયિત્વ વગેરેને મેયવ તરીકે તમેએ જ સ્વીકારેલા છે તેથી તમે પ્રત્યક્ષ અલૌકિક હોવાથી તેની સિદ્ધિ નહીં થાય એમ કઈ રીતે કહી શકે !
વળી તમે હેતુમાં જે વ્યભિચારી દોષ જણાવ્યો હતો તે દેષ પણ નથી. તમે કહ્યું હતું કે–અભાવમાં યત્વરૂપ હેતુની સત્તા છે પણ પ્રત્યક્ષરૂપ સાધ્યની સત્તા નથી તેથી વ્યભિચાર છે તે તમારૂં કથન અવિચારિત છે. કારણ કે અભાવમાં વસ્તુધર્મપણું હોવાથી અપ્રત્યક્ષ છે જ નહીં. જે તેમાં વસ્તુધર્મને સ્વીકાર કરવામાં ન આવે તે જ તેમાં વસ્તુત્વને અભાવ થાય પણ અભાવમાં વસ્તુત છે માટે પ્રત્યક્ષત્વ પણ છે. . વળી વિપક્ષ 7 વિદ્યામાં સાધનાવ્યાવૃત્તપણું જે બતાવ્યું હતું તે પણ નથી. જેમાં વસ્તુને અભાવ છે એટલે જે અત્યન્ત અવિદ્યમાન અર્થાત તુચછ છે તેમાં શેયને પણ અભાવ છે. જે પદાર્થ પ્રમાણથી જણાવાતું હોય તે જ રેય કહેવાય છે. આ તુચછમાં પ્રમાણ પ્રવૃત્તિને અસંભવ છે તેથી તેમાં યત્વ નથી. અભાવરૂપ પ્રમાણ પણ તુચ્છથી ભિન્ન નથી અર્થાત્ અભિન્ન છે માટે તુચ્છની જેમ તેની પણ અપ્રવૃત્તિ થાય છે.
આ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત અનુમાન સર્વથા નિર્દષ્ટ હોવાથી સર્વજ્ઞમાં અનુમાનગોચરાતિકાન્તપણાને અભાવ સિદ્ધ થાય છે. . (૧૧) હવે કોઈ પ્રતિપક્ષી સર્વજ્ઞજ્ઞાનમાં યત્વને સ્વીકારે છે પણ પ્રત્યક્ષને સ્વીકારતો નથી તે આ પ્રમાણે શંકા કરે છે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
સર્વજ્ઞજ્ઞાનમાં જ્ઞેયત્વપણું હાવા છતાં પ્રત્યક્ષ વની અનુપત્તિ છે. સવજ્ઞજ્ઞાનથી અંનું પ્રત્યક્ષજ્ઞાન થતું હેાવાથી જ્ઞાનમાં જે પ્રત્યક્ષત્વ સ્વીકારવામાં આવે તે અનુ અપ્રત્યક્ષત્વ પ્રાપ્ત થશે. કોઈપણ વસ્તુમાં જ્ઞેયત્વ અને પ્રત્યક્ષત્વ એકાધિકરણત્વેન–સમ કાળપણે રહી શકતા નથી. અન્ય સર્વજ્ઞગત જ્ઞેયત્વ અને અન્ય સત્ત ગત પ્રત્યક્ષત્વના સ્વીકાર કરવામાં આવે તે અનવસ્થા દોષ પ્રાપ્ત થશે.
સમાધાન-તમે કરેલી શંકા ઉચિત નથી. અગ્રહણરૂપ જ્ઞાન સ્વસંવિષ્ઠિત હાવાથી પ્રત્યક્ષત્વનું ઉપપાદન થઈ શકે છે, માટે ઉભય પ્રત્યક્ષત્વ સ્વીકારવામાં કઈ પણ જાતની ક્ષતિ નથી. જો ઉભય પ્રત્યક્ષ સ્વીકારવામાં ન આવે તે અર્થે પ્રત્યક્ષત્વની અસિદ્ધિ થશે. જ્ઞાન સંબ ંધથી શૂન્ય અને એથી જ અવિકારીદશી જે આત્મા તેના દનના અયાગ થશે. અને અને જોતાં એવા આત્માની જે ચિરૂપા વિક્રિયા તે જ અજ્ઞાન છે એ પ્રમાણે સજ્ઞપણું અનુપપન્ન-અસિદ્ધ થશે.
શંકા-સાધ્યની સત્તામાં જ જેની સત્તા હેાય તે હેતુઅવિનાભૂત કહેવાય છે. એવા અવિનાભૂત હેતુ દ્વારા જ સાધ્યનુ અનુમાન ઈષ્ટ છે. પણ ચત્ર કવચિત્ કેાઇક સ્થાને સાધ્ય અને હેતુનુ સામાનાધિકરણ્ય એકાધિકરણવૃત્તિત્વ હોય તેનાથી સાધ્યનુ અનુમાન થઈ શકતું નથી. જેમ કે ધૂમરૂપ હેતુ અગ્નિરૂપ સાધ્યના અનુમાપક છે, પણ પાનીય–જલના અનુમાપક નથી. કારણ કે વયવિનાભૂતપણું ધૂમમાં છે પણ જલમાં નથી. તેવી જ રીતે અહીં પણ અતીન્દ્રિયભાવામાં શૅયત્વનું પ્રત્યક્ષત્વાવિનાભૂતપણું ન દેખાવાથી અર્થાત જ્ઞેયત્વરૂપ હેતુ પ્રત્યક્ષત્વરૂપ સાધ્યના અવિનાભૂત નહીં કિન્તુ વિનાભૂત હાવાથી જ્ઞેયત્વરૂપ હેતુ દ્વારા પ્રત્યક્ષત્વની સિદ્ધિ થઈ શકે તેમ નથી.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
સમાધાન-સામાન્યથી દૃષ્ટાનુમાનનીતિના આશ્રય કરીને જેવી રીતે સૂર્યમાં દેશાન્તર પ્રાપ્તિરૂપ હેતુવડે ગતિમત્ત્વરૂપ સાધ્યને સિદ્ધ કરવામાં આવે છે ત્યાં દેશાન્તર પ્રાપ્તિરૂપ હેતુને ગતિમત્ત્વરૂપ સાધ્યનું અવિનાભૂતપણું નથી છતાં–“ ત્રાહિત્ય: ગતિમાન ફેશાન્ત પ્રાપ્તે: દેવત્તવત્ ” આવું અનુમાન થાય છે. તેવી જ રીતે પ્રસ્તુત અનુમાનમાં પણ અતીન્દ્રિયભાવેામાં જ્ઞેયત્વને પ્રત્યક્ષત્વનું અવિનાભૂતપણું ન હેવા છતાં જ્ઞેયત્વરૂપ હેતુથી પ્રત્યક્ષત્વરૂપ સાધ્યનુ અનુમાન થાય તેમાં કોઈ પણ જાતના ખાધ નથી.
પુન: પ્રતિપક્ષીઘ્ર શંકા કરતાં કહે. છે કે–તમેાએ કરેલું સમાધાન યુક્તિ સહ નથી. દેવદ્યત્તમાં ગતિમત્ત્વરૂપ સાધ્યવડે દેશાન્તર પ્રાપ્તિરૂપ હેતુનું અવિનાભૂતપણું દૃષ્ટ છે તે જ આદિત્યના અનુમાનમાં પણ ગમક બનશે. અને તેથી ત્યાં અનુમાન સાધી શકાશે પણ તમારા અનુમાનમાં તે તેવુ` કેાઈ ગમક નથી માટે દોષ દુર્વાર છે ?
સમાધાન-તમારી જેમ અમારે પણ ઘટમાં જ્ઞેયત્વરૂપ હેતુનુ પ્રત્યક્ષ-વાવિનાભાવપણું દૃષ્ટ જ છે. તે જ પ્રસ્તુત અનુમાનમાં ઘટક બનશે. કદાચ તમે એમ શકા કરા કે-અતીન્દ્રિયપ્રત્યક્ષત્વ હાવાથી તમારા અનુમાનમાં પ્રત્યક્ષાવિનાભૂતપણુ જ્ઞેયત્વમાં અદૃષ્ટ છે તેા તમારે પણ દેવદત્તમાં ગગનગતિમત્ત્વવડે દેશાન્તરપ્રાપ્તિનું અવિનાભાવપણું તુલ્ય જ છે.
વળી સાધર્મી દૃષ્ટાન્તના અભાવરૂપ દોષ પણ સાધ્યને નથી. કારણ કે જાત્યન્તર પ્રત્યક્ષવડે ત્યાં પ્રત્યક્ષત્વની અસિદ્ધિ હાવા છતાં સામાન્યપણે પ્રત્યક્ષત્વની સિદ્ધિ થાય છે. અને વિશેષ અનુગમનેા અભાવ હાવાથી સામાન્યતઃ પ્રત્યક્ષત્વની સિદ્ધિ થાય તે ઉચિત જ છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
(૧૨) વળી પ્રકૃત અનુમાનમાં વૈધમ્ય દૃષ્ટાન્તના દોષ પણ નથી. નિિશ્ચત્ ' એ તુચ્છાભાવથી જ્ઞેયત્વની નિવૃત્તિ થાય છે. પ્રતિપાદનના ઉપાય તરીકે તેનું કથન કરવામાં કાઈ દોષ નથી. નહીંતર નિઃસ્વભાવપણાએ તેનાથી અતિપ્રસંગદોષના કારણે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ નહીં થાય. હવે સિદ્ધાન્તી અન્ય પ્રકારવડે પણ સ`જ્ઞની સિદ્ધિ બતાવનાર અનુમાનાન્તર આ પ્રમાણે કહે છે. કેાઈક અન્ય સ્થાને પ્રસિદ્ધ જે વસ્તુ તેના જ અન્ય તસ્રદેશ વસ્તુમાં વ્યવહારોપચાર કરાય છે. જેમ શૌય-ક્રૂરતા વગેરે ગુણાવડે ગુણવાન્ તરીકે પ્રસિદ્ધ એવા સિંહુ શબ્દના તાદેશ ગુણવિશિષ્ટ સિંહભિન્ન ચૈત્રાદ્ધિમાં પણ વ્યવહાર કરાય છે. આ પ્રમાણે અનેક શાસ્ત્રકલાજ્ઞાનયુક્ત કાઈક સજ્ઞભિન્ન પુરૂષમાં પણ સન શબ્દના વ્યવહાર દેખાય છે. આ વ્યવહાર ત્રિકાલદી સજ્ઞ ભગવન્તમાં થતા સન શબ્દના વ્યવહારની અપેક્ષાએ ગૌણ છે. તેથી સર્વૈજ્ઞ શબ્દને મુખ્ય તરીકે જેમાં પ્રયાગ થાય તે લેાકાલેાક સ્વરૂપવિત્ સર્વજ્ઞની સત્તા અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે.
આ રીતે શૌર્યાદિ ગુણવિશિષ્ટ વ્યક્તિમાં કરાતા સિંહ શબ્દને ગૌણ વ્યવહાર જેમાં મુખ્ય રીતે તેના પ્રયોગ થાય તે સિંહની વિદ્યમાનતા સિદ્ધ કરે છે. તે જ પ્રમાણે અનેક શાસ્ત્રકળાકુશળ વ્યક્તિમાં કરાતા સર્વજ્ઞશબ્દના ગૌણ પ્રયાગ સવિત્ મુખ્ય સજ્ઞની સિદ્ધિ કરે છે.
(
,
પ્રકૃત અનુમાનમાં અનેક શાસ્ત્રકલાસવેદનયુક્ત કોઈક પુરૂષમાં સજ્ઞ તરીકેનેા કરાતા વ્યવહાર તદન્ય મુખ્યાપેક્ષ છે આ રીતની પ્રતિજ્ઞા પ્રત્યક્ષાદિ વિરાધવાળી નથી, કારણ કે તેના લક્ષણના અયાગ છે. જેમ કેાઈ પુરૂષ અનુમાનન્દ્વારા અગ્નિમાં શૈત્યની સિદ્ધિ કરવા વિચાર કરે પણ અગ્નિમાં ગિન્દ્રિયથી
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫e
શત્યાભાવનું પ્રત્યક્ષજ્ઞાન થતું હોવાથી તે પ્રત્યક્ષ વિરોધી કહેવાય છે, તેનાથી અનુમિતિ થતી નથી. ઉક્ત અનુમાનમાં એવો કઈ પ્રત્યક્ષ વિરોધ થતું નથી.
વળી ગૌણસ્વરૂપ હતુ અસિદ્ધ નથી. કારણ કે વાદી અને પ્રતિવાદી ઉભય દ્વારા પક્ષ અને દષ્ટાન્તમાં ગૌણસ્વરૂપ હેતુ સિદ્ધ છે.
સાધ્યાભાવાધિકરણમાં હેતુની સત્તા નહીં હોવાથી અનેકાન્તિક દેાષ પણ નથી.
સાધ્ય અને સાધન ઉભય એક અધિકરણમાં પ્રતીયમાન હોવાથી વિરૂદ્ધ દેષને પણ અભાવ છે.
સાધમ્મદષ્ટાન્ત સાધન ધર્માદિથી અસિદ્ધ નથી કારણ કે સાધ્ય ધર્મ અને સાધન ધર્મ બન્નેની પ્રસિદ્ધિ છે. વિપક્ષમાં સાધનની સત્તા નથી. કારણ કે ચૈત્રમાં ચૈત્ર વ્યવહાર થવાથી વિપક્ષમાં સાધ્ય અને સાધન બનેની નિવૃત્તિ થાય છે.
એ પ્રમાણે “સર્વાસિદ્ધિ' ગ્રન્થમાં “અનુમાનપ્રમાણાતિકાન્તત્વરૂપ સર્વજ્ઞત્વપ્રતિષેધ પૂર્વપક્ષખંડન નામનું બીજું પ્રકરણ પૂર્ણ થયું.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે પ્રકરણ ત્રીજું
આમ પૂર્વપક્ષીએ સર્વજ્ઞમાં જણાવેલ પ્રત્યક્ષચરાતિકાન્તત્વ તથા અનુમાનગોચરાતિકાન્તત્વનું ખંડન કરી સર્વજ્ઞ પ્રત્યક્ષ વિષય છે તથા અનુમાનગમ્ય છે એ સિદ્ધ કર્યું. હવે ગ્રન્થકાર સૂરિદેવ સર્વજ્ઞમાં આગમચરાતિકાન્તત્વનું પણ ખંડન કરતાં પૂર્વપક્ષીને જણાવે છે–તમે જે સર્વજ્ઞમાં આગમગોચરાતિકાન્તપણું–આગમપ્રમાણુવિષયત્વાભાવ કહે છે તે તમારૂં વચન અસિદ્ધ છે. કારણ કે વર્ષના તાનાદ્રિ કર્તવ્ય' સ્વર્ગાથી અને કેવલાથીએ તપ અને ધ્યાનાદિ કરવું જોઈએ, અર્થાત્ તપ અને ધ્યાનાદિ અનુષ્ઠાનને આચરનાર સ્વર્ગ અને કેવળજ્ઞાનને મેળવે છે. આ આગમ વચનથી સ્વગી તથા કેવલીની સત્તા સિદ્ધ થાય છે તેમાં જે કેવલી થાય છે તેને જ અમે સર્વજ્ઞા કહીએ છીએ. આ રીતે આગમ પ્રમાણથી સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ સ્પષ્ટ છે.
પુનઃ પ્રતિપક્ષી શંકા કરતાં કહે છે –
તમે ભલે આગમ પ્રમાણથી કેવલી–સર્વાની સિદ્ધિ કરી પણ જે વચન દ્વારા તમે સર્વજ્ઞને સાધો છે તે આગમવચન જ અમારે અપ્રમાણ છે, કારણ કે તે પુરૂષકર્તક છે. આગમવચનને અપ્રમાણ સાબિત કરનાર અનુમાન પ્રકાર આ પ્રમાણે છે. आगमवचनम् अप्रमाणम् पुरुषकतृकत्वात् , यत्पुरुषकर्तृक तदप्रमाणं रथ्यापुरुषवाक्यवत् .
આ અનુમાનથી આગમવચનની અપ્રામાણિકતા સદ્ધ થાય છે!
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધાન–અમે સર્વજ્ઞપુરૂષને આગમના કર્તારૂપે નહીં પણ આગમના વક્તા તરીકે માનીએ છીએ, તેથી તમે જે પુરૂષકતૃત્વ રૂપ હેતુ દ્વારા આગમવચનને અપ્રમાણ જણાવે છે તે યુક્તિસંગત નથી.
કારણ કે અસિદ્ધ હેતુથી અનુમાન સાધી શકાય નહીં. અમે આગમમાં પુરૂષકવને માનતા ન હોવાથી અમારા મતે તે હેતુ અસિદ્ધ છે. તેથી તેના દ્વારા આગમને અપ્રમાણ સિદ્ધ કરવાને તમારે પ્રયાસ નિરર્થક છે. વળી સર્વજ્ઞપુરૂષ આગમના કર્તા નથી પણ વક્તા છે આ વાત સ્વશાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ પણ નથી, એટલે કે અમારૂં શાસ્ત્ર પણ સર્વજ્ઞને આગમન વક્તા તરીકે જ સિદ્ધ કરે છે. કારણ કે શ્રી તીર્થંકરદેવે સમવસરણમાં બિરાજી દેશના આપે છે ત્યારે પ્રારંભમાં “નમો તિર્થસ' (નાતીર્થય) એ વચનને ઉચ્ચારે છે પણ તેની રચના કરતા નથી.
શંકા–ભલે તમે પુરૂષવસ્તૃત્વ રૂપ હેતુ દ્વારા આગમમાં પુરૂષકત્વની અસિદ્ધિ કરી, પણ તેથી તમારે અભીષ્ટ આગામપ્રામાણ્યની સિદ્ધિ થઈ શકે તેમ નથી. જે પુરૂષવસ્તૃત્વરૂપ હેતુને પ્રામાણ્યની સિદ્ધિમાં તમે કારણભૂત ગણે છે તે જ હેતુ દ્વારા આગામ-અપ્રામાણ્યની સિદ્ધિ થાય છે.
સમાધાન–જે પુરુષવસ્તૃત્વરૂપહેતુનું આશ્રયણ કરી તમે આગમનું અપ્રામાણ્ય સિદ્ધ કરશે તે તતુલ્ય ન્યાયા–તેની જેમ જ વેદનું પણ અપ્રામાણ્ય પ્રાપ્ત થશે કારણ કે વેદમાં પણ પુરૂષવસ્તૃત્વરૂપ હેતુ સમાન છે.
કદાચ તમે કહેશે કે અમે વેદમાં પુરૂષવસ્તૃત્વ માનતા નથી તેથી અમને કોઈ દેષ લાગતો નથી તે આ તમારું વચન ન્યાયસંગત નથી. કારણ કે પુરૂષનિષ્ઠ ઉચ્ચારણરૂપ વ્યાપાર
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
સિવાય વેદનું શ્રવણ પ્રત્યક્ષ સંભવી શકતું નથી, અને તમે વેદને શ્રાવણપ્રત્યક્ષ વિષય માને છે તેથી તમારે અગત્યા– ન છુટકે વેદને પુરૂષવસ્તૃક માનવા જ પડશે.
વળી તમે કહેશે કે અમે વેદપલબ્ધિમાં પુરૂષવ્યાપારને નહીં પણ આનુપૂર્વીનિયતિભાવાદિને કારણુસ્વરૂપે સ્વીકારીએ છીએ. તા અમારે પણ તમારી સમાન જ છે. જેમ તમે બ્રહ્માદિને વેદના ઉત્પાદક રૂપે નહીં પણ આનુપૂર્વી વિશેષરૂપ વેદના વક્તા રૂપે માનેા છે તેમ અમે પણ શ્રી તીથંકરદેવને આગમના ઉત્પાદક રૂપે નહીં પણ આગમના વક્તા તરીકે માનીએ છીએ. આમ પુરૂષવક્તૃત્વરૂપ હેતુથી આગમનુ અપ્રામાણ્ય સિદ્ધ કરવાના તમારા પ્રયાસ નિરર્થક છે તે સિદ્ધ થયું.
કદાચ તમે એમ કહેશે કે જેનાગમ અદ્ર-તીથંકરભાષિત હાવાથી અમે તેને અપ્રમાણુ કહીએ છીએ. તેા તે તમારૂ કથન કાઈ રીતે માનવા ચેાગ્ય નથી.
જે વસ્તુ નિશ્ચિત અને અવિપરીત એટલે ચથા જ્ઞાનાપાદક હાય તેના પ્રમાણ તરીકે સ્વીકાર કરેલ છે. અને એથી આગમ પણ નિશ્ચિત અને યથાર્થ એધજનક હાવાથી નિઃશંકપણે પ્રમાણ રૂપ જ છે. જો આગમ અનિશ્ચિત અને વિપરીત– અયથા જ્ઞાનનું પ્રતિપાદન કરે તે જરૂર અપ્રમાણુ થાત પણ તેવા જ્ઞાનનું પ્રતિપાદન ન કરતા હાવાથી આગમ અપ્રમાણુ નથી જ. જો નિશ્ચિત અને અવિપરીતજ્ઞાનનું પ્રતિપાદન કરનારને પણ અપ્રમાણુરૂપ માનવામાં આવે તે જગતમાં કેઇ પણ વસ્તુ પ્રમાણભૂત રહે જ નહીં-અને શબ્દપ્રામાણ્યની પણું પ્રમાણાભાવથી અનુપપત્તિ-અસિદ્ધિ થાય.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
તે પ્રામાણ્યનું ઉપાદાન અને ઇતર નિમિત્તના પ્રભાવથી સ્વપરાધીનપણુ` હેાવાથી અથ ગ્રહણપરિણામ અને પ્રત્યાયાન્તરઅન્ય પ્રત્યયના અનુભવથી સ્વ અને પરથી જ જ્ઞપ્તિ-ખાધ થાય છે. ક અને કરણથી નિષ્પાદ્ય તે પ્રામાણ્ય ઉભયની અપેક્ષાવાળું હાવાથી સ્વ–પરથી સ્વકાર્યનું પ્રવર્તન કરે છે.
વિજ્ઞાનના અથ પરિચ્છેદ્ય સ્વરૂપ ધમ પણ વ્યતિરિક્તભિન્ન જ છે એમ નહીં, જો એમ માનવામાં આવે તે તસ્ય અયમ્' તેના આ, આ રીતના સંબંધ ઘટી શકે નહીં. જો કથંચિત્ અભિન્ન માનવામાં આવે તે કથચિત ભિન્ન પણ
.
પ્રાપ્ત થઈ જાય.
*
જ્ઞાનનો પણ પરથી ભાવ નથી એમ નહીં અર્થાત પરથી ભાવ છે–કારણ કે ‘ન્દ્રિયમનોઽથન્નિધી ફ્રિ જ્ઞાનસ્ય હેતુ: ’ઇન્દ્રિય મન અને પદ્મા ને સનિકષ-સંબધ જ્ઞાનમાં કારણ છે, એ વચનથી પરથી ભાવની સિદ્ધિ થાય છે.
હવે આ વિષયને છોડી પૂર્વ પક્ષી સ`જ્ઞવિષયમાં પ્રશ્ન કરે છે.
શંકા-આગમનું નિત્યપણું હાવા છતાં પણ સ`જ્ઞની કલ્પના વ્યર્થ છે !
સમાધાન–વિહિત–કૃત અનુષ્ઠાન–સક્રિયાના હાવાથી સર્વજ્ઞની કલ્પના યુક્તિયુક્ત છે.
લસ્વરૂપ
શકા-સજ્ઞ અદૃશ્ય-પ્રત્યક્ષવિષયક ન હેાવાથી તેને વિહિતાનુષ્ઠાનફલસ્વરૂપે કલ્પવા તે અનુપપન્ન-અસિદ્ધ છે.
સમાધાન–જે વસ્તુ પ્રત્યક્ષ દેખાતી હાય તેને જ સ્વીકારવામાં આવે અને જે પ્રત્યક્ષવિષય ન હેાય તેનેા અભાવ માનવામાં
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
થયા છે. તે માટે તેની અસત્તા
આવે તે સ્વર્ગાદિ પદાર્થો પણ તે જ રીતે અપ્રત્યક્ષ છે તેથી તેની પણ તમારે અનુપપત્તિ-અસત્તા સ્વીકારવી જોઈએ, પણ તેની તમે અપ્રત્યક્ષ છતાં અસત્તા માનતા નથી અને સર્વજ્ઞ અપ્રત્યક્ષ છે માટે તેની કલપના વ્યર્થ છે એમ કહેવા તૈયાર થયા છો તે તમારે આ પ્રયત્ન તદ્દન અસંગત છે.
શંકા-સ્વર્ગ વગેરે સુખદિરૂપ હોવાથી તે દશ્ય–પ્રત્યક્ષવિષય બને તે ન્યાયયુક્ત છે.
સમાધાન-સુખાદિ પ્રત્યક્ષવિષય હેવા છતાં પ્રકૃણસુખવિશેષરૂપ સ્વર્ગ તે અપ્રત્યક્ષ જ છે. વળી અતિપ્રસંગ દેષ હેવાથી સુખમાત્રાનુભવરૂપ સ્વર્ગ છે” એમ પણ માની શકાય નહીં. જે એમ માનવામાં આવે તો તેવા સુખાનુભવરૂપ સ્વર્ગને સદ્ભાવ જ્યાં ક્યાંથી થતો હોવાથી તમારા મતે “કામો
ત' ઈત્યાદિ ચેોદક–પ્રેરક વાક્ય નિરર્થક થશે. જો તમે એમ કહેશે કે અમારે સુખ સામાન્ય દર્શનથી પ્રકૃણસુખવિશેષરૂપ સ્વર્ગની અનુમાન દ્વારા સિદ્ધિ નિબંધ-દેષરહિત છે તે અમારે પણ તેની જેમ જ્ઞાન સામાન્ય દર્શનથી પ્રકૃણજ્ઞાનવિશેષરૂપ સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ અનુમાન દ્વારા શક્ય જ છે.
(૧૪) આ પ્રમાણે સિદ્ધાન્તીએ આગમમાં પુરૂષવસ્તૃત્વરૂપ હેતુ દ્વારા પુરૂષકતૃત્વનું ખંડન કર્યું. હવે પૂર્વપક્ષી પુરૂષ વકતૃત્વમાં જ અ ન્યાશ્રયનું ઉદ્દભાવન કરતાં કહે છે.
શંકા-સર્વજ્ઞ–તીર્થંકરદેવ શ્રી ભગવતીજી કલપસૂત્ર વગેરે આગમશાસ્ત્રના વક્તા હોવાથી આગમના પ્રતિપાદનમાં સર્વજ્ઞ– કેવલીની અપેક્ષા છે અને કેવલીપણું આગમકથિત સદનુષ્ઠાનફલસ્વરૂપ હોવાથી કેવલી બનવામાં આગમની અપેક્ષા છે, આમ પરસ્પરની અપેક્ષા હોવાથી અન્યાશ્રયદેષની પ્રાપ્તિ થાય છે,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
૯
અને “માન્યાશ્રયાળ વાળ પ્રાન્ત' એ વચનાનુસાર અન્યન્યાશ્રય દેષદુષ્ટ કાર્યો સિદ્ધ થતાં નથી તેથી તમેએ માનેલ પુરૂષયતૃત્વરૂપ હેતુ પણ અન્યાશ્રય દેષગ્રસ્ત હોવાથી તેનાથી આગમ પ્રામાણ્યની સિદ્ધિ કઈ રીતે થઈ શકે !
સમાધાન–આ રીતને અન્યાશ્રય દેષ તમારે પણ સમાન છે. હિરણ્યગર્ભાદિ વેદના વક્તા હોવાથી વેદમાં હિરણ્યગર્ભાદિની અપેક્ષા છે અને હિરણ્યગર્ભાદિ વેદકથિતાનુષ્ઠાન ફલરૂપ હોવાથી તેમાં વેદની અપેક્ષા છે. આમ એકની સિદ્ધિમાં બીજાની અપેક્ષા હોવાથી પરસ્પરાશ્રયરૂપ દેષ તમારે પણ પ્રાપ્ત થાય જ છે.
જો તમે એમ કહેશે કે અમારા મતે આ દેષ હિરણ્યગર્ભાદિની અસત્તામાં પ્રાજક થતું નથી તો અમે પણ કહીશું કે અમારે પણ આ દેષ સર્વજ્ઞ-કેવલીની અસત્તામાં પ્રાજક થતું નથી. “થોમઃ મા રેષ:, રવિ તસ્લમઃ' જે બન્નેમાં એકસરખે દેષ હાય છે તેને પરિહાર પણ તેને સરખે જ થાય છે.
વળી તમે એમ પણ કહી શકે તેમ નથી કે અમે હિરણ્યગર્ભદિને વેદકથિતાનુષ્ઠાન ફલસ્વરૂપ માનતા ન હોવાથી અમારે ઇતરેતરાશ્રય દેષ લાગતું નથી, કારણ કે હિરણ્યગર્ભાદિને પણ વિશેષપણે વેદકથિતાનુષ્ઠાનફલપણું છે.
શંકા-અમારે ને તમારે વિષમતા છે. અમે વેદને અનાદિ માનીએ છીએ, અને તેથી વક્તા હિરણ્યગર્ભાદિકને અનાદિ સ્વીકારીએ છીએ. પણ તમે આગમના વક્તા સર્વને અનાદિસ્વીકારતા નથી.
સમાધાન–અમે પણ આગમ તથા તેના વક્તા સર્વજ્ઞ ઉભયને અનાદિ માનીએ જ છીએ. તેથી સમાનતામાં કઈ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાધક નથી. જો તમે એમ કહેશો કે અમે હિરણ્યગર્ભદિને અન્ય વેદવતૃવેદવક્તા તરીકે માનીએ છીએ તેથી તમારે અમારી સાથે વિષમતા પ્રાપ્ત થશે તે આ પણ તમારું કહેવું
ગ્ય નથી કારણ કે અમે પણ અન્ય અરિહંતપ્રભુએ ઉક્ત આગમને જ અરિહંતપ્રભુ પ્રતિપાદન કરે છે એમ સ્વીકારીએ છીએ. અરિહંતપ્રભુ દેશનાના પ્રારંભમાં “ના પુણ્વતિસ્થહિં નિ”િ જેમ પૂર્વના તિર્થંકરેએ કહ્યું છે તેમ હું કહું છું, એ પ્રમાણે કહે છે.
શંકા-એમ છતાં અમે હિરણ્યગર્ભદિને અન્યવેદવçત્યાનપેક્ષિત વેદવકતૃપણું માનતા નથી પણ અન્યવેદવતૃત્વાપેક્ષિત વેદવતૃપણું જ માનીએ છીએ અને તમે અરિહંતપ્રભુમાં અન્યઅહંદુક્તત્વાનપેક્ષિતાગમવસ્તૃત્વને સ્વીકાર કરે છે. આ રીતે તમારે ને અમારે અપેક્ષિત અને અનપેક્ષિત દ્વારા વૈષમ્ય છે.
સમાધાન-તમારી આ વાત અમારા દર્શનનું તમને અનભિપણું સૂચવે છે. અમે પણ અન્ય અરિહંતદેવે પ્રતિપાદન કરેલ આગમને જ અરિહંતપ્રભુ પ્રતિપાદન કરે છે એમ માનીએ છીએ. તેથી અમારે અન્ય–અહંદુકતત્વોપેક્ષિતાઘમવકતૃપણું હોવાથી અપેક્ષિતત્વ તમારી જેમ જ છે. જે આનુપૂવથી અન્ય તીર્થકરદેએ આગમનું પ્રતિપાદન કર્યું હતું તેજ આનુપૂવીથી વર્તમાનમાં પણ તીર્થંકરદેવ આગમનું પ્રતિપાદન કરે છે માટે સમાનતામાં કોઈ પણ જાતનું વૈષમ્ય નથી. વળી પ્રતિપક્ષી શંકા કરતાં કહે છે.....
ભલે આ રીતનું સામ્ય તમે સિદ્ધ કર્યું છતાં વૈષમ્ય તે સ્પષ્ટ જ છે. અમારા મતે હિરણ્યગર્લાદિમાં હિરણ્યગર્ભાદિકતૃકવેદાપદેશકાલાવચ્છેદન (કાલમાં) અન્યવેદવકતૃમુખાધીતપણું
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે ' '
અને વેદવકતૃપણું ઉભય છે જ્યારે તમારા મતે અરિહંતમાં અહેતુકકાગમેપદેશકાલાવચછેદેન (અરિહંતપ્રભુ જે કાળમાં આગમને ઉપદેશ કરે છે તે કાળમાં) આગમ વકતૃપણું હોવા છતાં તદન્યાહેમુખાધીતત્વને અભાવ છે."
સમાધાન-તમે જેમ જાતિસ્મરણાતિશયવડે હિરણ્યગર્લાદિમાં વેદવકતૃપણું માને છે તેમ અમે પણ આગમપદેશકાલમાં કેવલજ્ઞાનરૂપ અતિશયથી અરિહંતમાં આગમવકતૃપણું માનીએ છીએ. અને અન્યકાલાવછેદેન તે અરિહંતમાં અન્યાગમવકતૃમુખાધીતપણું પણ રહે છે તેથી તમારી સામે સમાનતામાં કોઈ બાધ નથી.
જે તમે એમ કહેશે કે–અમારા હિરણ્યગર્ભાદિ વેદના વક્તા છે અને તમારા અરિહંત તે વેદના નહીં પણ આગમના વક્તા છે; આમ અમારી સાથે તમારે અસમાનતા પ્રાપ્ત થશે, તે તે પણ એગ્ય નથી. કારણ કે અરિહંતે પ્રતિપાદન કરેલ આગમમાં વેદભિન્ન પણું હોવા છતાં ન્યાયમાગતુલ્યતા ઉભયમાં એકસરખી હોવાથી વેદ અને આગમમાં સમાનતા નિર્બાધ છે.
શંકા-વેદ અને આગમ પરસ્પર ભિન્ન વસ્તુ છે તો આગામમાં વેદીય ન્યાયમાર્ગતુલ્યતા કેવી રીતે હોઈ શકે અને જો એ ન હોય તે ન્યાયમાગતુલ્યતારૂપ હેતુથી વેદ અને આગમને સમાન કઈ રીતે માની શકાય !
સમાધાન–જે તમે વેદભિન્ન આગમમાં વેદીય ન્યાયમાર્ગ, તુલ્યતાને અભાવ જણાવશે તે અમે પણ આગમભિન્ન વેદમાં આગમીય ન્યાયમાગતુલ્યતાને અભાવ કહીશું; તેથી ન્યાયમાર્ગ તુલ્યતાને સદ્ભાવ જેમ વેદમાં છે તેમ આગમમાં પણ છે જ એ તમારે સ્વીકારવું પડશે. નહીંતર તમારા મતે જેમ આગમ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
}e
અવેઢ છે તેમ અમારા મતે વેદ્ય અનાગમ છે. તેથી વેદમાં અમે કહેલ ન્યાયમાગ તુલ્યતાના અભાવ હાવાથી તેમાં પણ અપ્રામાણ્યની પ્રાપ્તિ થશે. તેમ છતાં તમે એમ કહેશેા કે–તમારા આગમની પ્રામાણિકતામાં વિગાન—વિરાધ છે તે અમે કહીશુ કેતમારા વેદના પ્રામાણ્યમાં તે વિરોધ સમાન જ છે.
પ્રામાણ્યાપ્રામાણ્યના વિચારમાં વેદ તથા આગમમાં આટલી સમાનતા હેાવા છતાં તમે એમ કહેશેા કે–તા પણ અમારે વેદ જ પ્રમાણભૂત છે પણ આગમ પ્રમાણુ નથી તે આ તમારૂ વચન મદિરાનું પાન કરનાર ઉન્મત્ત-વિવેકવિકલ પુરૂષને પ્રમાણભૂત થાય, પણ બુદ્ધિમાન વિચારશીલ વ્યક્તિને કદી પણ પ્રતીતિજનક થઈ શકે નહીં. આ રીતે પૂર્વ પક્ષીએ આગમ પ્રમાણમાં જણાવેલ અન્યાન્યાશ્રયઢોષના પરિહાર થવાથી આગમકથિતસદનુષ્ઠાનલપણું હાવાથી આગમથી સજ્ઞની સિદ્ધિ સિદ્ધ થાય છે.
આ પ્રમાણે ‘સર્વજ્ઞસિદ્ધિ’ ગ્રન્થમાં ‘આગમપ્રમાણા તિક્રાન્તત્વરૂપ સર્વજ્ઞત્યપ્રતિષેધપૂર્વી પક્ષખંડન નામનુ' ત્રીજી` પ્રકરણ પૂરૂ થયું.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ચોથું ?
(૧૫) આ રીતે સર્વજ્ઞમાં પૂર્વપક્ષીએ જણાવેલ પ્રત્યક્ષગેચરાતિકાન્તત્વ–અનુમાન ચરાતિકાન્તત્વ અને આગમચરાતિકાન્તત્વનું અનેક પ્રબલ યુક્તિઓ દ્વારા ખંડન કરી પ્રથકાર આ પ્રકરણમાં ઉપમાનગોચરાતિકાન્તત્વનું પણ ખંડન કરે છે.
ઉપમાન-સાદસ્યજ્ઞાનથી પણ વસ્તુનો બાધ થાય છે. જેમ કે ગ્રામીણે કેઈ આરણ્યકને પૂછ્યું. “વા #દરા:' ગવાય કે હોય! તેના જવાબમાં આરણ્યકે કહ્યું સદા:, ગાયના જેવી જેની આકૃતિ હોય તે ગવય કહેવાય. આ પ્રમાણે ગવયમાં ગેસદિસ્યનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી જંગલમાં ગયેલ તે ગ્રામીણે ગવયને
. ત્યાં તેને પૂર્વજ્ઞાત અતિદેશવાક્યર્થનું સ્મરણ થયું અને “ વયઃ ” આ ગવાય છે, એ રીતનું શક્તિજ્ઞાન થયું. અહીં ગ તથા ગવય અને પ્રત્યક્ષ હાવાથી શક્તિશાન થાય છે પણ સર્વજ્ઞના વિષયમાં સર્વજ્ઞ તથા તત્સદશ આ બને અસ્મદાદિ પ્રત્યક્ષવિષય ન હોવાથી સર્વજ્ઞ ઉપમાન પ્રમાણથી સિદ્ધ કરી શકાય તેમ નથી–આમ પૂર્વપક્ષીએ પહેલાં જણાવ્યું હતું તેને ઉત્તર આપતાં ગ્રન્થકાર મહાત્મા જણાવે છે–
તએ સર્વજ્ઞમાં જણાવેલ ઉપમાન ગેચરાતિકાન્તપણું ન્યાયસંગત નથી. હદયગત સમસ્ત સંશયપરિચ્છેદ-નાશાદિથી જેમણે સર્વાને પ્રાપ્ત કર્યા છે તેમને અન્ય સર્વજ્ઞની ઉપલબ્ધિમાં તત્સાદિક્ય પ્રતીતિની સિદ્ધિ થાય છે. જેણે ગે–ગવયને ગ્રહણ કર્યા નથી તેને ગમાં ગવયસાદશ્યની પ્રતીતિ અને ગવયમાં ગોસાદસ્યની પ્રતીતિની અસિદ્ધિ થાય છે. પણ તેટલામાત્રથી ગેમાં ઉપમાન
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
ગોચરાતિકાત્વ-ઉપમાન પ્રમાણુજન્ય પ્રત્યક્ષવિષયત્વાભાવ છે એમ કહી શકાય નહીં કારણ કે તેનો અસ્વીકાર છે, અર્થાત્ પ્રમાણભૂત ગણાતા પુરૂએ ગોમાં ઉપમાન ગેચરાતિકાન્તત્વને સ્વીકાર કર્યો નથી. એટલે કે ગવયમાં ગે સદશ્યજ્ઞાનથી શક્તિજ્ઞાન થાય છે એ સિદ્ધ કર્યું છે. એ જ પ્રમાણે અહીં પણ સર્વજ્ઞ તથા તત્સદશને નહીં જેનાર મનુષ્યને પણ ઉપમાન પ્રમાણથી તત્સાત્ર્યિની પ્રતીતિ થાય છે તે સિદ્ધ કરવાથી સર્વજ્ઞમાં પૂર્વપક્ષીએ જણાવેલ ઉપમાન ગોચરાતિકાન્તત્વનું આપોઆપ ખંડન થઈ ગયું.
(૧૬) શંકા-તમારૂં પૂર્વોક્ત કથન ત્યારે જ સંગત થઈ શકે જ્યારે સર્વજ્ઞની ઉપલબ્ધિ કોઈને પણ થઈ હોય, પરંતુ તેની ઉપલબ્ધિ જ કેઈને થતી નથી તે સાદશ્યજ્ઞાન કેમ થઈ શકે? ઉપમાન તેનું થાય જેનું પ્રત્યક્ષ થતું હોય, પ્રત્યક્ષ વગર ઉપમાન થઈ શકે નહીં.
સમાધાન-વિકલ્પની અનુપત્તિ-અસિદ્ધિ થવાથી તમારું કથન યથાર્થ નથી, અમે તમને (પ્રતિપક્ષીને) એમ પૂછીએ છીએ કે-શું સર્વજ્ઞ પ્રમાણથી ગ્રહણ કરાતા નથી કે અપ્રમાણથી ! જે એમાં બીજો પક્ષ એટલે અપ્રમાણથી સર્વજ્ઞ ગ્રહણ થઈ શકતા નથી એ પક્ષ તમારે અભિમત છે તો એમાં કાંઈ નવાઈ જેવું નથી, એતે સિદ્ધસાધન જ થયું. અમે પણ અપ્રમાણથી સર્વજ્ઞની અસિદ્ધિ માનીએ જ છીએ.
(૧૭) જે તમે પ્રથમ પક્ષ એટલે પ્રમાણથી સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ-ઉપલબ્ધિ થતી નથી એમ કહેશે તે અમે તમને પૂછીશું-શું તગ્રાહક પ્રમાણથી ઉપલબ્ધિ થતી નથી કે અતદુંબ્રાહક પ્રમાણથી! જે તમે કહેશે કે તમ્રાહક પ્રમાણુથી
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
1.
૧
નથી ગ્રહણ કરાતા, તે તે યુક્તિયુક્ત નથી. તદ્દનું ગ્રહણ કરનાર જે પ્રમાણુ તે તદ્દનું ગ્રહણ ન કરે એ વિરૂદ્ધ વસ્તુ છે. તગ્રહિક પ્રમાણથી તદ્દનું અવશ્ય ગ્રહણ થાય જ. અર્થાત સર્વજ્ઞ ગ્રાહણ પ્રમાણથી સર્વજ્ઞની ઉપલબ્ધિ-સિદ્ધિ થાય તે નિઃસંદેહ છે. ' (૧૮) જે કહેશે કે–અતવ્રાહક પ્રમાણથી સર્વજ્ઞ ગ્રહણ કરાતા નથી. તે આ તમારા વચનથી ઉલટી સર્વજ્ઞના અભાવની અસિદ્ધિ જ થાય છે. અર્થાત સર્વજ્ઞ છે એમ સાબિત થાય છે. જે વસ્તુને ગ્રાહક જ ન હોય તેનાથી તે વસ્તુનું ગ્રહણ ન થાય તેથી તે વસ્તુની અસત્તા નહીં પણ સત્તા જ સિદ્ધ થાય છે. જેમ ઘટાગ્રાહક–ઘટને ન ગ્રહણ કરનાર પ્રમાણથી ઘટનું ગ્રહણ-બાધ ન થવા છતાં પણ ઘટની વિદ્યમાનતા જ સિદ્ધ થાય છે. પટાદિગ્રાહક પ્રમાણ વડે ગ્રહણ ન કરાતા ઘટાદિ પદાર્થો નથી એમ નહીં, પરંતુ છે જ એ લોકમાં અનુભવ થાય છે.
(૧૯) જે તમે કહેશે કે-વટાદિગ્રાહક પ્રમાણ હેવાથી ઘટાદિની વિદ્યમાનતા સિદ્ધ થાય છે. પણ સર્વજ્ઞગ્રાહક કેઈ પ્રમાણુ જ નથી તે કઈ રીતે સર્વજ્ઞની ઉપલબ્ધિ-પ્રતીતિ થઈ શકે !
(૨૦) તે અમે તમને પૂછીશું–શું તમને જ સર્વજ્ઞસાધક પ્રમાણને અભાવ છે કે સર્વપ્રમાતાઓને પણ અભાવ છે! જે તમારે જ સર્વજ્ઞગ્રાહક પ્રમાણને અભાવ છે. ત્યારે તે સિદ્ધ સાધન જ છે, અર્થાત તમારા મતે સર્વજ્ઞસાધક પ્રમાણ પ્રાપ્ત ન થાય તે નવાઈ જેવું નથી. કારણ કે એક તો તમારાથી સર્વજ્ઞ પક્ષ હોવાથી દૂગ્રાહક પ્રમાણને તમારે અભાવ છે, અને બીજું તમને પ્રવચનના અર્થને બોધ પણ નથી. સર્વજ્ઞ દેવે પ્રતિપાદન કરેલ આગમના અર્થને જાણનાર હોય તેમના
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૭૨
માનસ પ્રત્યક્ષ વિષય સર્વજ્ઞ થાય છે. પણ તમે તે જિનપ્રવચનના અર્થને જાણતા નથી તેથી તમારા મતે કઈ રીતે સર્વજ્ઞની ઉપલબ્ધિ-સિદ્ધિ થઈ શકે !
હવે જે સર્વપ્રમાતાઓના મતે સર્વગ્રાહક કેઈ પ્રમાણ નથી એમ માનવામાં આવે તો તે પણ ઉચિત નથી. સર્વ પ્રમાતાઓના મતે સર્વજ્ઞગ્રાહક પ્રમાણને અભાવ ત્યારે જ કહી શકાય જ્યારે સર્વપ્રમાતાઓના ચિત્ત પ્રત્યક્ષવિષય થાય, પણ સર્વપ્રમાતાઓના ચિત્તો તમને પ્રત્યક્ષ નથી માટે તેમના મતે સર્વજ્ઞગ્રાહક પ્રમાણને અભાવ છે એમ કહી શકાય નહીં. કદાચ સર્વપ્રમાતાઓના ચિત્તને પ્રત્યક્ષ સ્વીકારવામાં આવે તો પણ તમારે અભિમત સર્વજ્ઞાભાવનિશ્ચયની સિદ્ધિ નહીં થાય પણ અસિદ્ધિ થશે. કારણ કે સકલ સચેતનના અંતઃકરણને સાક્ષાત્કાર કરવા માટે અમ્મદાદિ છદ્મસ્થ પ્રાણ સમર્થ નથી. પણ તેને સાક્ષાત્કાર અતીન્દ્રિયાર્થદર્શી વિશિષ્ટ અનુભવને અનુભવતા મહાત્માપુરૂષ જ કરી શકે છે આવા જે પુરૂષ હાય તે જ સર્વજ્ઞ કહેવાય છે. આથી સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ સ્પષ્ટ થાય છે. . (૨૧) શંકા-પૂર્વોક્ત પ્રકારથી સર્વાની સિદ્ધિ કરવામાં આવે છે તે જ રીતે પ્રતિષેધની અનુપત્તિથી પ્રધાન-પ્રકૃતિ વગેરે અમારા અભિમત તની પણ તમારે સત્તા દુર્નિવાર થશે. અને એમ જે થાય તે પહેલાં કહેલું સઘળું નિરર્થક થશે.
સમાધાન-પ્રધાન વગેરે તને પ્રતિષેધ દુર શક નથી, અર્થાત તેના પ્રતિધની સિદ્ધિ થઈ શકે તેમ છે. કારણ કે તેનું સ્વતઃ દર્શન થતું નથી તેમજ અતીન્દ્રિયદર્શી આપ્તપુરૂષએ તેનું પ્રતિપાદન કર્યું નથી. અને તે ચિત્તની ઉત્સુક્તાને પણ ઉત્પન્ન કરતા નથી.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
va
શકા—જે સ્વયં અસઈના હોય તે સર્વજ્ઞને કેવી રીતે જાણી શકે ? અસવ જ્ઞ પુરૂષવડે સજ્ઞનું ગ્રહણ થાય તે યુક્તિસંગત નથી.
સમાધાન—હૃદયમાં રહેલા સમસ્ત સ`શયના ઉચ્છેદાદિથી સર્વ જ્ઞગ્રહણની ઉપપત્તિ-સિદ્ધિ થાય તે યુક્તિયુક્ત છે. હૃદયગત સમસ્ત સશયના ઉચ્છેદ્રથી સજ્ઞનું જ્ઞાન કેવી રીતે થાય છે તે શંકાનું દૃષ્ટાન્ત બતાવવાપૂર્વક સમાધાન કરે છે. જેમ વ્યાકરણશાસ્ત્રનું અધ્યયન કરનાર વ્યક્તિ પેાતાની બુદ્ધિમાં ન સમજાતા વિષય કોઇને પૂછે છે, તે પુરૂષ સદેહવાળા પૃષ્ઠ અથવા સૂત્રના યથાવસ્થિત તત્ત્વને અસ્ખલિતપણે પ્રતિપાદન કરી તે સ ંદેહની નિવૃત્તિ કરે છે. તેથી તે વ્યક્તિ તે પુરૂષને સ'પૂર્ણ' વૈયાકરણ માને છે તેવી જ રીતે અહીં પણ હૃદયમાં રહેલા તે તે સંશયના ઉચ્છેદ થવાથી ગણધરભગવંત વગેરે સમસ્ત પદાર્થના જ્ઞાતાને સર્વજ્ઞપણે જાણે છે.
જેમ પ્રથમ ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામી મહારાજે હૃદયમાં રહેલા સઘળા સ`શયા દૂર થવાથી ચરમતીર્થપતિ શ્રી મહાવીરપ્રભુને સજ્ઞ તરીકે સ્વીકાર્યાં હતા. આ રીતનેા વ્યવહાર સસ્થાને દેખાય છે, તે વ્યવહારને જે માનવામાં ન આવે તે સજ્ઞના ઉચ્છેદ પ્રાપ્ત થાય.
'
જો તમે એમ કહેશે કે–ભલે સજ્ઞના ઉચ્છેદ થઈ જાય એ તે અમારે ઇષ્ટ છે. તે · અબ્રાહ્મણ બ્રાહ્મણને જાણે નહીં’ એને પણ તમારે ઇષ્ટ કરવુ પડશે. પણ તમારાથી તેને ઈષ્ટ કરવું અશક્ય છે. જો તમે કહેશેા કે-અબ્રાહ્મણ પેાતાની મેળે બ્રાહ્મણને જાણતા નથી પણ બ્રાહ્મણ અબ્રાહ્મણને પાતે બ્રાહ્મણ છે એમ પહેલાં જણાવે છે પછી તે જાણે છે. તેથી અમારે કાઈ દોષ આવતા નથી, તે આ વસ્તુ અમારે પણ તમારી જેમ જ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
છે. સનપુરૂષ પહેલાં અસનને પાતે સર્જંન છે એવુ જ્ઞાન કરાવે છે પછી તે સજ્ઞને જાણે છે.
શંકા-તમારી આ વાત ઠીક છે, પણ હૃદયગત સમસ્ત સશયને નાશ કરે તેવા સજ્ઞ હાલમાં કેઇ મળતા નથી તે સજ્ઞનું જ્ઞાન કઈ રીતે થઈ શકે !
(૨૪) સમાધાન–વમાન હુંડા અવસર્પિણીકાળના પાંચમા આરારૂપ કાળના દોષથી સકલ સ`શય પરિચ્છેદક સર્વજ્ઞને અભાવ છે; પણ તેમનાથી પ્રાપ્ત થયેલ સંપ્રદાય-ગુરુપર'પરાના અવિચ્છેદ્નથી તે સમયે સર્વજ્ઞ હતા એમ ાણી શકાય છે.
(૨૫) શંકા—આ વાત ત્યારે સ્વીકાય અને જ્યારે તે સંપ્રદાય શુદ્ધ છે એમ સાબિત થાય. પણ તે સંપ્રદાયની શુદ્ધતા કે દુષ્ટતાને સિદ્ધ કરવામાં કાઈ પ્રમાણ નથી.
સમાધાન-આ વસ્તુ વેઢાધિગમ ગુરુપર’પરામાં પણ સમાન જ છે. ત્યાં પણ તેની શુદ્ધતાને સાધનાર કોઈ પ્રમાણ નથી.
શકા-વેદાધિગમ ગુરુપરંપરાને શુદ્ધ સંપ્રદાય તરીકે સિદ્ધ કરવા માટે અધ્યયનાદ્વિવ્યવહારમાં અખાષિતત્વજ્ઞાન કારણભૂત હેાવાથી અમારી સાથે તમે। તુલના કરી શકે તેમ નથી.
(૨૬) સમાધાન–અમારા સંપ્રદાયમાં પણ અધ્યયનાદ્રિ વ્યવહારમાં અખાધિતત્વજ્ઞાન તમારી જેમ જ હાવાથી સમાનતા નિવિવાદ્ય છે. નમસ્કાર સ્થાપનાદિ ખાધારહિત વ્યવહાર વેદાધ્યયનની જેમ અમારા સંપ્રદાયમાં પણ દેખાય છે તેથી સંપ્રદાયની શુદ્ધતા સિદ્ધ થાય છે.
(૨૭) એ પ્રમાણે ગેા અને ગવયને નહીં ગ્રહણ કરનાર મનુષ્યને પણ જેમ ગેામાં ઉપમાનનેચરાતિકાન્તત્વના અભાવ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
છે અર્થાત્ ત્યાં ઉપમાનપ્રમાણથી ગવયને બેધ થાય છે તેમ સજ્ઞના પણ ઉપમાનપ્રમાણથી મેધ થતા હેાવાથી સર્વજ્ઞમાં ઉપમાનગેાચરાતિકાન્તત્વના અભાવ સિદ્ધ થયા. આથી અસન પુરૂષના સાધથી અસત્વનુ` ઉપમાન જ ત્યાં યુક્ત છે એટલે કે સન અસવ જ્ઞસદશ છે એમ જે પૂર્વ પક્ષીઓએ કહ્યું છે તેનું પણ ખંડન થઇ ગયું.
(૨૮) ઉપમાન અને ઉપમેયમાં રહેલા પ્રસિદ્ધ ધમ વિશેષથી ઉપમાનની પ્રવૃત્તિ થાય છે પણ સર્વ ધર્મોની ત્યાં અપેક્ષા કરવામાં આવતી નથી. જેમ આહ્લાદકત્વગુણુ વિશેષ દ્વારા ચન્દ્રનું ઉપમાન મુખમાં કરવામાં આવે છે પણ ત્યાં ચન્દ્રઆકાશગતત્વ વગેરે સર્વ ધર્મોની અપેક્ષા રાખવામાં આવતી નથી.
(૨૯) જેમ કે ‘રાસ્ત્રી શ્યામા ફેવવત્તા' અહીં શસ્ત્રીની જેમ શ્યામ દેવદત્તા છે એ વક્તાના અભિપ્રાય છે ત્યાં. શસ્રીગત શ્યામપણું જ કેવળ પ્રતીયમાન થાય છે પણ શસ્ત્રીમાં રહેલા અન્યગુણા જણાતા નથી, જો સવ ગુણ્ણાના આરાપ કરવામાં આવે તે દેવદત્તા શસ્રીપણાને જ પ્રાપ્ત કરી લે, પણ તેમ થતુ નથી. હવે અહીં અસજ્ઞ પુરુષા ઉપમાન છે અને પુરૂષ વિશેષ ઉપમેય છે તે બન્નેમાં કા પ્રસિદ્ધ સાધારણ ધમ તે વિચારણીય છે. વક્તૃત્વ-પુરૂષાદ્ધિ સાધારણધમ ને માની શકાય તેમ નથી કારણ કે તેમ માનવામાં સિદ્ધતું જ સાધ્યપણુ પ્રાપ્ત થશે.
(૩૦) જેમ પુરૂષ વક્તા છે તેવી રીતે આ પણ છે એ રીતને સ્વીકાર કરેલા છે. અસનના સાધની સિદ્ધિથી ત્યાં સજ્ઞમાં અસવ જ્ઞપણાની પણ સિદ્ધિ થશે એમ મનાય નહીં, જો એમ માનવામાં આવે તે દેવદત્તામાં પણ શ્યામત્વની સિદ્ધિથી તીક્ષ્ણતાદિ ધર્મોની પણ પ્રાપ્તિ થશે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬ (૩૧) શંકા–“રેવા તી ?” દેવદત્તા તીક્ષણ નથી. એ પ્રત્યક્ષ વિરોધ હોવાથી દેવદત્તામાં શ્યામત્વની સિદ્ધિ થવા છતાં ત્યાં તીક્ષણત્વ ધર્મની પ્રાપ્તિ નહીં થાય, કારણ કે તત્વત્તાબુદ્ધિના પ્રત્યે તદભાવવત્તાનિશ્ચય પ્રતિબન્ધક છે તેથી તીત્વવત્તા બુદ્ધિમાં પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ તીર્ણત્વાભાવનિશ્ચય પ્રતિબન્ધક થશે.
સમાધાન-તમારે જેમ પ્રત્યક્ષ વિરોધ છે તેમ અમારે પણ છે. તમારી પાસે કઈ એવા હેતુ નથી જે સર્વજ્ઞમાં પ્રત્યક્ષ વિરોધને અભાવ સિદ્ધ કરી શકે.
શંકાતમારી પાસે પણ કર્યો હેતુ છે જે દષ્ટવિરોધભાવને સિદ્ધ કરી શકે ! અર્થાત્ “સર્વજ્ઞ અસર્વજ્ઞ નથી” એ પ્રત્યક્ષ વિરોધને સાધવા માટે તમારી પાસે કો હેતુ છે!
(૩૨).સમાધાન-“અવિરૂદ્ધ કાર્યનું પ્રત્યક્ષ વિરોધની સાથે રહેવાપણું થતું નથી એવા પ્રકારના નિયમને અભાવ હોવાથી પ્રત્યક્ષ વિધસંભવની સિદ્ધિ થાય છે. અહી વસ્તૃત્વાદિની સાથે જ્ઞાનપ્રકર્ષની વિદ્યમાનતા અવિરૂદ્ધ છે. એ પ્રમાણે જેમના હદયગત સઘળા સંશય દૂર થયા છે તેવા પુરૂષ અને સર્વજ્ઞપુરૂષમાં જ્ઞાનપ્રકર્ષરૂપ સાધારણ ધર્મ છે અને તેથી તેને કરશોડલી” “તેના સમાન આ છે” એવી સાદશ્ય પ્રતીતિ થાય છે.
૧૦૦૦
1
•••••••••••••••••••••••••••••• છે એ પ્રમાણે “સર્વજ્ઞાસિદ્ધિ નામના ગ્રંથમાં 9 * ઉપમાન પ્રમાણતિકાન્તત્વરૂપ સર્વજ્ઞતાતું પ્રતિસ્પધ પૂર્વપક્ષખંડન' નામનું ચોથું ! ૬
પ્રકરણ પૂરું થયું.. છે. • •••••••••••••••••••••
-
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
SCHOOSEJGSSECON
અર્થાંપત્તિગાચરાતિક્રાન્તત્વખડન GIGJGCCOCCO #RA
(૩૩).ઉપમાન ગેાચરાતિકાન્તત્વનું ખંડન કરી ગ્રન્થકાર મહાત્મા અર્થપત્તિગેાચરાતિકાન્તત્વનું ખંડન કરતાં પૂર્વ પક્ષીને
કહે છે—
તમેાએ સજ્ઞમાં જે અર્થાંપત્તિગાચરાતિકાન્તપણું જણાવેલ છે તે યુક્તિસંગત નથી કારણ કે સત્તુ જો અર્થાપત્તિગાચર ન હાય તેા તદ્ઘતિકાન્તપણું તેમાં ઘટી શકે પણ સજ્ઞ તે અર્થાપત્તિ વિષય છે જ.
જેમ ‘અગ્નિહોત્ર વ્રુદુયાત્સ્વામઃ સ્વગની ઈચ્છાવાળા અગ્નિહેાત્ર યજ્ઞ કરે' આ વાક્યમાં દૃષ્ટ જે અગ્નિહેાત્ર તેને અષ્ટ સ્વર્ગના સાધનભૂત ગણવામાં આવેલ છે. આ વસ્તુ ત્યારે જ સિદ્ધ થાય જ્યારે આ બન્નેમાં રહેલ સાધ્ય સાધનભાવ સંબંધને જાણનાર કાઈ હાય.
?
જે પુરૂષે અગ્નિહેાત્ર અને સ્વર્ગમાં સાધ્ય સાધનભાવ સબંધને જાણ્યા હાય તેના ઉપદેશથી અન્ય પણ તે સંબંધને જાણી શકે અને સ્વયાગ્ય ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિવાળા અને. પણ તે પહેલાં સબંધના જ્ઞાતાને અવશ્ય માનવા પડશે. તે સંબધના જ્ઞાતા અસ્મદાદિ સામાન્યજન હાઇ શકે નહીં પણ અતીન્દ્રિયાથ દૃષ્ટા પુરૂષ જ તે સંબંધને જાણી શકે છે. જે અતીન્દ્રિયા દૃષ્ટા પુરૂષ છે તેને જ અમે સઙ્ગ કહીએ છીએ. આ રીતે શ્રુતિ પર્યાલાચનથી સન અર્થાંપત્તિ વિષય છે તે સિદ્ધ થયું.
(૩૪) શંકા-સવ મનુષ્યા પાતપાતાનાથી પ્રાચીન જે પુરૂષ હાય તેમની પાસેથી સાધ્ય સાધનભાવ સંબંધને જાણશે અને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
તેથી સઘળી વ્યવસ્થા સંગત થઈ શકશે. સર્વજ્ઞની કલ્પના વ્યર્થ છે! '
સમાધાન–જે પુરૂષથી તે સંબંધને જાણે તે પુરૂષ પણ સંબંધને નહીં જાણનાર પુરૂષના સમાન જ છે. જેમ રૂપવિશેષયુક્ત પદાર્થોમાં અંધમનુષ્યનું જ્ઞાન પ્રમાણભૂત ગણાય નહીં તેમ સ્વર્ગ વગેરે અતીન્દ્રિયપદાર્થોમાં તેવા પુરૂષનું જ્ઞાન પ્રમાણ થઈ શકે નહીં. તેવા પુરૂષના વચનને પ્રમાણભૂત ન સ્વીકારવાથી અનાદિ વૃદ્ધ પરંપરાવાદી સંપ્રદાયનું ખંડન થયું.
(૩૫) કારણ કે સર્વે પણ તે તે પૂર્વપુરૂષે સ્વર્ગાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં અન્ય સમાન જ છે.
શંકા- કામોડનિહોત્ર જુહુયા” એ અધિકૃત વચનના પ્રામાણ્યથી જ દષ્ટ અગ્નિહોત્ર અને શ્રુત સ્વર્ગમાં સાધ્ય સાધનભાવ સંબંધને સ્વીકારે, અતીન્દ્રિયાર્થદર્શી સર્વાને માનવાની શી જરૂર છે!
સમાધાન-આકાંક્ષા–ગ્યતા-સન્નિધિ અને તાત્પર્ય જ્ઞાન સહિત પદાર્થોપસ્થિતિથી વાક્યાથધને સંભવ હોવા છતાં તાદશ સંબંધના નિશ્ચયની અનુપત્તિ-અસિદ્ધિ થાય છે, કારણ કે લૌકિકવાક્યમાં પણ કઈક સ્થાને વાક્યાર્થબોધ સિદ્ધ થત હેવા છતાં અર્થમાં અવાસ્તવિકપણું દેખાય છે. તેની જેમ અહીં પણ પ્રસ્તુતવાક્યમાં વાક્યાર્થધ થવા છતાં સાધ્ય સાયનભાવ સંબંધની સિદ્ધિ માટે સર્વને સ્વીકાર કરે આવશ્યક છે.
શંકા-લૌકિક વાક્ય પુરૂષબુદ્ધિથી ઉત્પન્ન થતું હોવાથી ભલે તેમાં યથાર્થજ્ઞાનજનકપણું ન હોય પરંતુ “સ્વર્ગકામ” ઈત્યાદિ વાક્ય તે અપૌરુષેય હેવાથી તેમાં યથાર્થજ્ઞાનજનકપણું સંભવી શકે છે !
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
(૩૬) સમાધાન-તે વચનને અપૌરુષેય સ્વીકારવામાં આવે તે પણ અધિકારીના ભેદથી અધિકૃત વચનના ભેદની જેમ તે વચનના અર્થને પણ ભેદ પ્રાપ્ત થવાની શંકાથી દેષ તદવસ્થ જ છે.
શંકા–જેવી રીતે પ્રદીપ પોતાને તથા પદાર્થાન્તરને પ્રકાશિત કરે છે તેવી રીતે આ વચન પણ વાક્યાર્થબોધ અને દુષ્ટશ્રુત પદાર્થ સંબંધને બોધિત કરશે–જણાવશે. તેથી પૂર્વોક્ત દોષ દૂર થશે!
સમાધાનપ્રદીપથી જેમ અર્થવિશેષને પ્રકાશ થતું નથી તેમ અધિકૃત વચનથી પણ કોઈ અર્થવિશેષને બંધ થતું નથી. કારણ કે એક શબ્દને અનેક અર્થમાં સંકેત દેખાતે હોવાથી અધિકૃત વચનથી અનેક રીતે અર્થબોધનો સંભવ છે ત્યાં એક અર્થને નિશ્ચય થ અશક્ય છે.
શકાતદર્થધકત્વસ્વભાવ-તે અર્થને બંધ કરવાને સ્વભાવ હોવાથી અને એકાઈપણું હોવાથી અધિકૃતવચનમાં કોઈ દેષ નહીં આવે!
સમાધાન–જે અધિકૃતવચનમાં તદર્થધકપણું અને એકાર્થપણું માનવામાં આવે તે વિરૂદ્ધ અથધકપણું ઘટી શકે નહીં. - શંકા-ભલે અધિકૃત વચનમાં વિરૂદ્ધ અર્થ ધકપણું ને ઘટે એ તે અમારે ઈષ્ટ જ છે.
(૩૭) સમાધાનસ સર્વવિદ્યચ” ઈત્યાદિ સ્થાનમાં સંકેતભેદથી સર્વજ્ઞના અસ્તિત્વથી વિરૂદ્ધ અર્થનું પ્રતિપાદન તમે કરે છે. જે એકાર્થપણું જ હોય તે આ રીતે વિરૂદ્ધાર્થકથન કેમ સંભવી શકે !
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
શંકા-ત્યાં સર્વજ્ઞની અવિદ્યમાનતા જ અવિરૂદ્ધ અર્થ છે તેથી વિરૂદ્ધાર્થપણું નથી!
(૩૮) સમાધાન–જે એમ માનવામાં આવે તે અન્ય પદાર્થના પ્રકાશનની અસિદ્ધિ થશે. કદાચ તમે એમ શંકા કરશો કે–
જેમ પ્રદીપ પિતાની લાલાશની સાથે સમીપમાં રહેલા કમલની લાલાશને પણ પ્રકાશિત કરે છે તેમ અહીં પણ અધિકૃતવચન સ્વીચબોધની સાથે અન્યને પણ બંધ કરાવે તેમાં કેઈ આપત્તિ-દોષ નથી. તે તેનું સમાધાન એ છે કે–પ્રદીપથી જેમ સામાન્યપણે ઉભય સંબંધી રક્તતાનું પ્રકાશન થાય છે તેવી રીતે અહીં પણ સામાન્યપણે અન્યાર્થ પ્રકાશનનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. | ૩૯) શંકા–દષ્ટાન્ત તરીકે જણાવેલ પ્રદીપ અદષ્ટદેષથી કદાચ સ્વકીય રક્તતાની સાથે કમલગત રક્તતાને ભલે પ્રકાશિત કરે પણ તેથી અહીં અધિકૃતવચન પણ સ્વયધની સાથે પરકીય બેધ કરાવે છે એમ કહી શકાય નહીં, કારણ કે અહીં અદૃષ્ટ દેષને અભાવ છે.
સમાધાન-પ્રદીપ-કમલની રક્તતાના પ્રકાશનમાં અદષ્ટદેષ છે તેથી ત્યાં સ્વપર પ્રકાશન થાય છે પણ અધિકૃતવચનમાં અદષ્ટ દેષના અભાવથી સામાન્યરૂપે અર્થપ્રકાશન થતું નથી એમ માનવામાં વિશ્વાસને અભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે કે પ્રદીપ-કમલની રક્તતા પ્રકાશનમાં અદષ્ટદેષ છે અને અધિકૃતવચનમાં તે દેષને અભાવ છે. આ રીતના કથનમાં નિશ્ચય પ્રતીતિજનક પ્રમાણનો અભાવ છે. કારણ કે તે નિશ્ચયજનક પ્રમાણ અતીન્દ્રિય છે અને અતીન્દ્રિયપદાર્થને સાક્ષાત્કાર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વજ્ઞ સિવાય થઈ શકતો નથી અને તમે સર્વજ્ઞની વિદ્યમાનતા સ્વીકારતા નથી. તેથી અધિકૃતવચનમાં અદષ્ટદેષનો અભાવ તમે સાબિત કરી શકે તેમ નથી એ સિદ્ધ થયું.
(૪૦) તાદશનિશ્ચયજનક પ્રમાણને જ્યાં સુધી અભાવ છે, ત્યાં સુધી વિશેષપણે અર્થધના ઉપાયનો અભાવ હોવાથી વગર ઈછાએ પણ તમારે અતીન્દ્રિયાથસાક્ષાત્કારી સર્વજ્ઞનું આશ્રયણ કરવું પડશે. સર્વજ્ઞ અભાવ માનવામાં આવે તે ઈષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ કોઈપણ રીતે શક્ય નથી.
શંકા-અતીન્દ્રિયાર્થદ્રષ્ટા સર્વજ્ઞ ભલે તમે સ્વીકાર કરે તેમ છતાં પ્રમાણનું અતીન્દ્રિયાર્થપણું હોવાથી તમારા અભીષ્ટની સિદ્ધિ થઈ શકે તેમ નથી. અસર્વજ્ઞવક્તાનું અતીન્દ્રિયપણું હેવાથી તદવિવક્ષાજ બેધમાં ઉપાયને અભાવ છે !
(૪૧) સમાધાન-પ્રગમાં નિપુણ એવા વિદ્વાન વક્તાએ પ્રયુક્ત કરેલ શબ્દમાં સ્વાધજનકત્વસ્વભાવને સ્વીકાર કરેલો છે.
શંકા-શબ્દના તાદશ અર્થ બધજનકત્વસ્વભાવનો સ્વીકારથી કેઈક પ્રતારકને ભલે તદીય અર્થમાત્રની પ્રતિપત્તિ-જ્ઞાન થાય પણ તેટલા માત્રથી તેને યથાર્થ જ્ઞાન કહી શકાય નહીં.
સમાધાન-પ્રતારકતા–વંચકતા રાગદ્વેષમૂલક છે, ને સર્વ રાગદ્વેષરહિત છે તેથી સર્વજ્ઞમાં પ્રતારક્ષણને સંભવ નથી માટે કઈ દેષ નથી.
(૪૨) શંકા-જેઓ અત્યન્ત ઉદાસીન છે એવા વીતરાગ સર્વને દેશનાની પ્રવૃત્તિ અયુક્ત છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધાન-વીતરાગ ઉદાસીન હોવા છતાં ઉદાસીન ભાવથી જ દેશનામાં પ્રવૃત્તિવાળા થાય છે તેથી બાધ નથી. દેવ-મનુષ્ય અને તિર્યંચને માટે સર્વજ્ઞ ભગવાનની દશનામાં કઈ ભેદ હોતો નથી. જે ઉદાસીનતા ન હોત તો સર્વપ્રભુ સૌને માટે ભિન્ન ભિન્ન દેશના આપત. પણ તેમ આપતા નથી. સર્વ પ્રભુ સર્વને માટે એકસરખી દેશના આપે છે, અને બેધ પ્રમાણે શ્રોતાની પ્રવૃત્તિ થાય છે..
શંકા-સર્વજ્ઞમાં ઉદાસીનતાથી પણ થતી દેશનાની પ્રવૃત્તિ આત્યંતિક ઉદાસીનતાને બાધ કરશે.
(૪૩) સમાધાન તીર્થંકરદેવ પિતાને માટે પ્રવૃત્તિ કરતા હત તે જરૂર તે પ્રવૃત્તિ આત્યંતિક ઉદાસીનતાને બાધ કરત પરંતુ તે પ્રવૃત્તિ સ્વનિમિત્તે નહીં પણ અન્યનિમિત્તે જ છે. તીર્થકરદેવ પ્રવચનવાત્સલ્યાદિ નિમિત્તથી ઉપાર્જન કરેલ તીર્થંકરનામકર્મને ધર્મદેશના દ્વારા નિજરે–અપાવે છે. ઉક્ત વિષયમાં સિદ્ધાન્તવચન પણ પ્રમાણભૂત છે. “તું જ
નિસ્ટાફ ઘમ્મસારીfઉં. તે તીર્થંકરનામકર્મને કઈ રીતે વેદ-નિજરે છે! શુદ્ધ ધમ દેશનાદિથી વેદે છે.
શંકા-તીર્થંકરનામકર્મની સત્તામાં તેના ક્ષય માટે જરૂર તેના ઉપાયભૂત સાધનમાં તેમની પ્રવૃત્તિ માનવી પડશે, અને તેમ માનવાથી તીર્થકરમાં કૃતકૃત્યતાની અસિદ્ધિ થશે! - સમાધાન-તમારી વાત બરાબર છે, મેહ જેમનો નાશ પામ્યું છે એવા ભવસ્થ–સંસારમાં રહેલ તીર્થકર ભગવાનને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભપગ્રાહી કમને સંબંધ હોવાથી એકાન્તથી કૃતકૃત્યપણું અમારે પણ ઈષ્ટ નથી.
(૪૪) શંકા-તીર્થંકરદેવ ભલે અન્યને માટે દેશનાની પ્રવૃત્તિ કરતા હોય છતાં તે પ્રવૃત્તિ આત્યંતિક ઉદાસીનતાને બાધ કરશે!
સમાધાન–અન્યનિમિત્તે કરાતી દેશના પ્રવૃત્તિને જે આત્યંતિક ઉદાસીનતામાં બાધક માનશે તો સ્થિતિ પ્રવૃત્તિ-અવસ્થાનને માટે કરાતી પ્રવૃત્તિને પણ ઉદાસીનતામાં બાધક માનવી પડશે.
શંકા-પ્રવૃત્તિરહિત પુરુષને પણ તાત્પથી સ્થિતિ પ્રવૃત્તિ સંભવી શકે છે પણ દેશના પ્રવૃત્તિ સંભવી શકતી નથી. માટે સ્થિતિ પ્રવૃત્તિના દૃષ્ટાન્તથી દેશના પ્રવૃત્તિને પણ આત્યંતિક ઉદાસીનતામાં અબાધક માનવી તે ચગ્ય નથી.
(૪૫) સમાધાન-સ્થિતિ પ્રવૃત્તિ જેમ ઉદાસીનતા બાધક નથી, તેમ તીર્થકર નામકર્મના ઉદયથી અન્યને માટે દેશના આપનાર તીર્થકરદેવની દેશના પ્રવૃત્તિ પણ સ્થિતિ પ્રવૃત્તિની જેમ જ સ્વાભાવિક હોવાથી આત્યંતિક ઉદાસીનતાને બાદ કરતી નથી.
શંકા-દેશનાની પ્રવૃત્તિ ભલે તીર્થકરદેવને કૃતકૃત્યતામાં બાધક ન થાય, પણ તીર્થકરથી જે ભિન્ન છે તેમને તે દેશનાની પ્રવૃત્તિ કૃતકૃત્યતામાં બાધક થશે. માટે તેમને દેશનાની પ્રવૃત્તિ ગ્ય નથી !
સમાધાન-“તીર્થકરથી ભિન્ન સામાન્ય કેવલી તીર્થકરની જેમ ઔદાસીન્યભાવથી દેશના આપે છે” એમ અમે પણ માનતા નથી તેથી કેઈદેષ લાગતું નથી. . PROVAROWOWOWO ATMOC*@
( આ પ્રમાણે અથપત્તિગાથાતિ- ૬ કાન્તત્વખંડન પૂર્ણ થયું. હું
200000000000000
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬) આ રીતે સર્વજ્ઞમાં પ્રત્યક્ષ–અનુમાન–ઉપમાનઆગમ અને અર્થોપત્તિરૂપ પ્રમાણપંચક વ્યતિકાન્તત્વનું ખંડન કરવા દ્વારા સર્વજ્ઞ પાંચે પ્રમાણથી ગમ્ય છે તે સિદ્ધ કર્યું. હવે પૂર્વપક્ષીએ તેરમા કલેકમાં-બvમાનવસ્ત્રાવૃત્તત્રામવા માનતા' એ વચનથી પ્રમાણપંચના વિરહથી સર્વજ્ઞના વિષયમાં અભાવને સ્વીકાર કરે એ જ પ્રમાણ છે એમ જે જણાવ્યું તેનું ખંડન કરતાં કહે છે–વિકલ્પને ન સહન કરવાથી તમે જે કહ્યું તે અયુક્ત છે. પ્રમાણપંચકના વ્યતિરેકથી સર્વસને અભાવરૂપે માનવામાં આ પ્રમાણે ત્રણ વિકલ્પ થાય છે. (૧) શું સર્વજ્ઞ પ્રમાણપંચકના વિરહથી અભાવરૂપ જ છે. (૨) અથવા જ્ઞાનવિનિમુક્ત આત્મસ્વરૂપ છે. (૩) અથવા અન્ય ઉપલબ્ધિ-પ્રાસિરૂપ છે.
તેમાં પ્રથમ અભાવરૂપ નથી. જે સર્વજ્ઞ અભાવરૂપ જ હોય તે આકાશકુસુમની સૌરભની જેમ તેમાં અનિર્વચનીયતા પ્રાપ્ત થાય અને તેથી તેમાં સર્વજ્ઞાભાવપરિચ્છેદપણાની અસિદ્ધિ થાય.
(૪૭) ભાવપરિચ્છેદપણું અભાવનું ત્યારે જ ઘટી શકે જ્યારે પરિચછેદકત્વ અભાવને ધર્મ હાય પણ તેમ નથી, પરિચછેદકત્વ જ્ઞાનને ધર્મગુણ છે, અભાવને નહીં.
શંકા-ભલે અભાવમાં પરિચ્છેદકત્વ ન હોય પરંતુ અભાવ પરિચ્છેદકજ્ઞાનજનકપણું હોવાથી સર્વજ્ઞાભાવપ્રમાપકપણું તેમાં ઘટી શકશે.
સમાધાન–અભાવત્વના વિધથી અભાવમાં અભાવપરિ. છેદકજ્ઞાનજનકત્વને અભાવ છે. અભાવત્વ અને તાદશજ્ઞાનજનકત્વ બને પરસ્પર વિરોધી ધર્મ હોવાથી બનેલું એક
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
સ્થાનમાં રહેવાપણું સ ંભવતુ નથી, તેથી ત્યાં તાદશજ્ઞાનજનકત્વના અભાવ છે.
(૪૮) અભાવમાં અભાવપરિચ્છેદકજનનશક્તિના અભાવ માનવામાં આવે તે ત્યાં કારણના અભાવથી કાયરૂપ પરિચ્છેદની અનુત્પત્તિ જ ઈષ્ટ છે. શક્તિના અભાવમાં પણ ઉત્પત્તિ માનવામાં તે અતિપ્રસંગ દ્વેષ પ્રાપ્ત થાય. અને જો અભાવમાં તાદેશશક્તિની સત્તા સ્વીકારવામાં આવે તે અભાવમાં ભાવત્વની આપત્તિ-દોષ આવશે.
શંકા—ભલે અભાવ ભાવત્વને પ્રાપ્ત કરે તેમાં તમને શે વાંધે છે!
સમાધાન– અભાવથી થાય છે' એ પ્રમાણે માનવામાં કારણુપ્રતિષેષથી અભાવથી ઉત્પદ્યમાન અભાવપરિચ્છેદાત્મકજ્ઞાનમાં નિહું તુકપણું પ્રાપ્ત થવાથી કારણની અપેક્ષા સિવાય સદા તાદશજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ પ્રાપ્ત થશે.
આથી ‘સજ્ઞ પ્રમાણપચકના વિરહથી અભાવરૂપ છે' એ પ્રથમવિકલ્પનું ખંડન થયું.
(૪૯) ‘ સČજ્ઞ જ્ઞાનિવિનિમુક્ત આત્મસ્વરૂપ છે’ એમ બીજા વિકલ્પમાં જે કહ્યુ` હતુ` તે પણ ખરાખર નથી. જો તેમ માનવામાં આવે તે જ્ઞાનિવિનમુક્ત જે આત્મા તે જ્ઞાનશૂન્ય હાવાથી તેનાથી સવજ્ઞાભાવના જ્ઞાન નિશ્ર્ચય થઈ શકે નહીં, કેમકે નિશ્ચય એ જ્ઞાનના ગુણુ છે તે જ્ઞાનરહિત આત્મામાં રહી શકે નહીં.
શકા- ચૈતન્ય પુષસ્ય પમ્ ' એ આગમવચનથી આત્મામાં ચૈતન્ય સિદ્ધ જ છે, ને ચૈતન્ય એ જ નિશ્ચય છે તેથી સર્વજ્ઞાભાવનિશ્ચય આત્માથી શકય છે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૫) સમાધાન–જે આત્મામાં ચૈતન્યરૂપનિશ્ચયને તમે માને છે તે તે જ્ઞાનવિનિમુક્ત કહેવાય જ નહીં કારણ કે નિશ્ચય એ જ જ્ઞાન છે. આથી સર્વજ્ઞ જ્ઞાનવિનિમુક્ત આત્મસ્વરૂપ નથી એ સિદ્ધ થયું.
હવે ત્રીજા વિકલ્પ પ્રમાણે સર્વને અન્ય ઉપલબ્ધિ સ્વરૂપ માનવામાં આવે તે પણ સર્વજ્ઞાભાવને નિશ્ચય નહીં થાય, કારણ કે સર્વજ્ઞાભાવનિશ્ચયાવિષય જે સંબંધ તેનાથી સર્વજ્ઞાભાવને નિશ્ચય થઈ શકે નહી.
શંકા–જેવી રીતે અન્ય સ્થાનમાં અભાવને નિશ્ચય થાય છે તેવી રીતે અહીં પણ સર્વજ્ઞાભાવને નિશ્ચય થાય તેમાં શ દેષ છે!
સમાધાન-નિશ્ચય થવા છતાં સ્વભાવવૈચિત્ર્યથી ન્યાય જાણનાર પુરુષને સર્વજ્ઞ વિદ્યમાનતાની જે આશંકા તેની નિવૃત્તિ થતી નથી.
(૫૧) શંકા–ભલે તમે “તદવિષયકસંસર્ગથી તનું ગ્રહણ થતું નથી” એમ માનીને સર્વજ્ઞાભાવનિશ્ચયની અસિદ્ધિ જણાવી પરંતુ અમે તદવિષયક સંસર્ગથી પણ તદ્દનું ગ્રહણ થાય છે એમ માનીએ છીએ. તેથી અમારા મતે સર્વજ્ઞાભાવનિશ્ચયની સિદ્ધિ થશે!
સમાધાનને તદવિષયક સંસર્ગથી તદુગ્રહણને સ્વીકાર કરવામાં આવે તે પણ સર્વજ્ઞનું આત્યંતિક અસત્ત્વપણું સિદ્ધ થતું નથી. હવે ગ્રન્થકાર મહાત્મા સર્વજ્ઞાભાવસાધક અન્ય પ્રતિપક્ષીના મતને જણાવતાં કહે છે, કેટલાંક સર્વજ્ઞાભાવસાધકન અભિમત અભાવપદાર્થને અભાવજ્ઞાનસ્વરૂપ માને છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૨) જ્ઞાનને વિષય તુચ્છ–અભાવ છે. જેમ કુલાલ વગેરે વ્યાપારને અનુભવ કરીને ઘટાદિ કાર્ય પ્રત્યે કારણભૂત છે તેમ આ અભાવ સ્વપરિચ્છેદકજ્ઞાનને હેતુ નથી પરંતુ વિયતા માત્રથી કારણ છે.
શંક-અભાવ વિયતામાત્રથી સ્વપરિચ્છેદકજ્ઞાનના પ્રત્યે ત્યારે કારણભૂત થાય જ્યારે અભાવમાં વિયતાની સત્તા હાય પણ અભાવમાં વિયતાનો જ અભાવ છે.
સમાધાન-જે અભાવ-તુરછમાં વિયતાને સ્વીકાર કરવામાં ન આવે તો તેમાં પ્રમેયત્વની પણ અનુપત્તિ-અસિદ્ધિ થાય અને તે અભાવમાં ઈષ્ટ નથી માટે અભાવમાં વિયતા અવશ્ય છે.
શંકા-વિયતાને સ્વીકાર કરવાથી સ્વજ્ઞાનપરિચછેદ્યસ્વરૂપ હેતુથી અભાવમાં પણ ભાવની આપત્તિ થશે ! એટલે કે અભાવ ભાવપણાને પ્રાપ્ત કરશે!
સમાધાન–અભાવજ્ઞાનપરિચછેદ્યને જ ભાવત્વ તરીકે સ્વીકાર ર્યો છે પણ અભાવજ્ઞાનપરિચ્છેદ્યને ભાવત્વરૂપે સ્વીકાર કર્યો નથી.
(૫૩) શંકા–અભાવજ્ઞાનાત્મક અભાવરૂપ પ્રમાણથી સર્વજ્ઞાભાવની પ્રતીતિ દુર્લભ જ છે.
સમાધાન–ષષ્ઠાસ્તિકાયની જેમ “નાસ્તિ : “સર્વજ્ઞ નથી” એ પ્રમાણે અભાવની પ્રતીતિ થાય છે. ષષાસ્તિકાય શબ્દથી જેમ અધિકૃતવસ્તુના અભાવની પ્રતીતિ થાય છે તેવી રીતે
નાસ્તિ સર્વઃ' એ વચનથી પણ અધિકૃતવસ્તુના અભાવની પ્રતીતિ પણ સુલભ જ છે.
આ રીતે “અન્યાથી શરૂ કરી અહીં સુધી પૂર્વપક્ષીએ જે કહ્યું તે અસત્ છે. સંયેગાદિથી પ્રતિષ્પ સંપેતરકાયાપેક્ષ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને વિજ્ઞાનસ્વરૂપ હેવાથી અભાવજ્ઞાનાત્મક અભાવરૂપપ્રમાણથી નાસ્તિ સર્વશ: “સર્વજ્ઞ નથી” એ અધિકૃતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ અસિદ્ધ જ છે.
(૫૪) વળી અભાવરૂપ પ્રમાણને “નતિ સર્વજ્ઞ ' એ અધિકૃત અભાવના પ્રત્યયરૂપે માનવામાં આવે તે નાત રેવદ્રત્ત: એ પણ પ્રવૃત્તિ દુર્વાર થશે. ભાવપદાર્થની જેમ અધિકૃતજ્ઞાનમાં અક્ષઈન્દ્રિયવ્યાપારને અભાવ હોવાથી તે જ્ઞાન ઇન્દ્રિયવ્યાપારજન્ય નથી. વળી તે જ્ઞાન અરૂપી છે. વિદ્યમાન પણ કેટલાક ભાવપદાર્થમાં ઇન્દ્રિયની અપ્રવૃત્તિ દેખાય છે તે અધિકૃત જ્ઞાન તે સુતરાં ઇંદ્રિય સંબંધરહિત હોવાથી તે ઈન્દ્રિયવ્યાપારજન્ય નથી જ.
શંકા-ચક્ષુઃ સંયુક્તવિશેષણતારૂપ સન્નિકર્ષથી જેમ “ઘરમાવવા મૂતમ્' ઈત્યાદિ સ્થાનમાં ઘટાભાવની પ્રતીતિ થાય છે, તેમ સર્વજ્ઞાભાવની પણ પ્રતીતિ થશે!
સમાધાન-અહીં તેવા પ્રકારના વિશેષણત્વ સન્નિકર્ષની અસિદ્ધિ છે.
(૫૫) તાદામ્ય અને તદુપપત્તિની અનુપત્તિ-અસિદ્ધિથી અને સર્વજ્ઞ અપ્રત્યક્ષ હોવાથી ત્યાં વિશેષણવિશેષ્યભાવ સંબંધની કલ્પના થાય તેમ નથી. ઘટ પ્રત્યક્ષ હોવાથી તેના અભાવને ભૂતલની સાથે વિશેષણવિશેષ્યભાવ સંબંધ સ્વીકારાય છે, પણ અહીં સર્વજ્ઞ તે પ્રત્યક્ષ ન હોવાથી તેને કેઈની પણ સાથે વિશેષણવિશેષ્યભાવ સંબંધ સાધી શકાય નહીં.
વસ્તુધર્મમાં એકાન્ત છત્વનો અભાવ હોવાથી અને સ્વસિદ્ધાન્તથી અવિરૂદ્ધ હોવાથી અતુચ્છસ્વરૂપ જે વસ્તુ તે સર્વપદ વ્યવહાર વિષય છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
be
(૫૬) પરરૂપવડે ઘટાભાવ સ્વરૂપવર્ડ ઘટથી ભિન્ન નથી. અસ જ્ઞમાં સર્વ જ્ઞાભાવના અવગમ-એષ ઈષ્ટ નથી એમ નહીં અર્થાત્ ઈષ્ટ છે. અને તે એકાન્ત તુચ્છતા પણ નથી જ, કારણ કે તાવમાં એ તત્ત્વના અભાવ છે. અનુચ્છમાં એકાન્ત તુચ્છ ભાવના તદતઃભાવ જ છે. તેથી છઠ્ઠો અસ્તિકાય નથી’ એ પ્રસિદ્ધ ઉપાદાન જ અપ્રમાણભૂત વિકલ્પ છે. તે સાક્ષાત્ તુચ્છ ગેાચર નથી તેના અપ્રતિભાસરૂપ કારણથી વિધિનિષેધના વિષયત્વને અભાવ છે.
<
અપરભાવના અનવગમ-અમેધથી જ અસ્તિકાયમાં સખ્યા નિયમાદિની સિદ્ધિ થાય છે તે સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારવુ
(૫૭) વળી પ્રતિપક્ષીએ પહેલાં જે કહ્યું હતું કે-રાગાદિ આત્મસ્વભાવભૂત હાવાથી તેને ક્ષય સંભવી શકતા નથી. તે પણ અયુક્ત છે. જેમ પદ્મરાગમણિ તથા સુવણુ માં રહેલ માલિત્યના તત્ત્વભાવ હેાવા છતાં ક્ષારમૃત્તિકા-પુટપાકાદિથી તેને નાશ થાય છે અને પદ્મરાગમાં વિશુદ્ધિ તેમજ કાંચનમાં કાંચનતા દેખાય છે તેમ રાગાદિ દ્વેષના નાશથી આત્માની પણ વિશુદ્ધિ સિદ્ધ થઇ શકે છે.
(૫૮) શકા પદ્મરાગાદિમાં જેમ મલામલસ્વભાવપણું છે તેમ આત્મામાં પણ રાગાઘરાગાદિસ્વભાવપણાના સ્વીકાર કરવાથી સાકાલિક રાગાદિના ક્ષયની સિદ્ધિ થાય તેમ નથી !
સમાધાન-જો તદ્રુતસ્વભાવત્વ માનવામાં આવે તે અમલ સ્વભાવપણુ` હાવાથી સર્વ પદ્મરાગાદિની વિશુદ્ધિની પ્રાપ્તિ થશે. પણ કેાઈક પદ્મરાગની કવચિત્ વિશુદ્ધિ થાય એવુ` રહે નહીં.
શકા-પદ્મરાગાદિને જે મલ તે ભિન્ન વસ્તુ હાવાથી તેમાં તદુપર’જકપણુ છે પણ તે સાંસિદ્ધિક નથી, જ્યારે રાગાદિ દોષ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
આત્માના સાંસિદ્ધિક છે. આમ દૃષ્ટાન્ત અને દાન્તિકમાં ઘણું માટુ અંતર છે.
(૫૯) સમાધાન-રાગાદિ પણ ભિન્નવસ્તુપણાએ આત્માનુ ઉપરજન કરનાર હાવાથી તેને ઉપરજક જ સ્વીકારેલ છે. કારણ કે-રાગાદિ વેદનીયક`ના પરમાણુએ પણ આત્માથી ભિન્નવસ્તુપણુ અનુભવતા છતાં આત્માપર જક છે.
શંકા-સ્વભાવશુદ્ધ એવા આત્માને રાગાદિ ઉપર જક કેવી રીતે હાઇ શકે અને કદાચ તેને ઉપરજક માનવામાં આવે તે અપવગ-માક્ષદશામાં પણ તેની સત્તા અનિવાય થશે અર્થાત્ મુક્તાવસ્થામાં પણ રાગાદિ ઉપર જકના અભાવ નહીં થાય !
સમાધાન-આ વસ્તુ પદ્મરાગાદિમાં પણ સમાન જ છે. જો એમ ન હાય તે। મલમાં સ્વભાવશુદ્ધ પદ્મરાગેાપર જકપણું અને ક્ષારમૃત્તિકા અને પુટપાકાદિથી વિશુદ્ધ અનેલ તેમાં અનુપરજકપશુ નહીં રહે, પણ તે તમારું માનવું જ પડે છે. તે તેની જેમ નિસ શુદ્ધ આત્માને રાગાદિ ઉપર જકપણું અને મેાક્ષ દશામાં અનુપરજકપણુ` પણ માન્યા સિવાય છૂટકે નથી.
(૬૦) જો તમે કહેશેા કે-નિસગ શુદ્ધ પદ્મરાગાદિ મલથી ઉપરજિત થાય છે એમ અમે માનતા નથી પણ મલ સહિત જ તેની ઉત્પત્તિ થાય છે એમ માનીએ છીએ. તેા આ વસ્તુ આત્મામાં પણ સમાન છે. અમે પણ નિસગ શુદ્ધ આત્મા રાગાદિથી ઉપરજિત થાય છે એમ માનતા નથી પણ તેને અનાદ્દિકાળથી રાગાદ્ઘિ સહિત જ માનીયે છીએ.
શકા-પદ્મરાગાદિ સાદિ હૈાવાથી તેની ઉત્પત્તિ થાય છે અને આત્મા તા અનાદિ હાવાથી તેની ઉત્પત્તિ થતી નથી આમ દૃષ્ટાન્ત તથા દાન્તિકનું અંતર જેમનું તેમ જ રહ્યુ !
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધાન-આત્મા અનાદિ હોવાથી ભલે તે ઉત્પત્તિ રહિત હોય તેમ છતાં રાગાદિગ્રસ્તતામાં કઈ વિરોધ નથી, માટે પદ્મશગ અને આત્મામાં મલસહિતપણાની સમાનતા અપ્રતિહત છે.
(૬૧) શંકા-આત્મા અનાદિ હોવા છતાં કૃતકકર્મ વિશેષપણું હેવાથી રાગાદિમાં અનાદિતા કેમ સંભવે !
સમાધાન-કૃતકપણું હોવા છતાં પણ જેમ અનુભૂત વર્તમાનભાવમાં અતીતકાલના પ્રવાહથી અનાદિપણું રહેલું છે તેમ રાગાદિમાં પણ પ્રવાહથી અનાદિત્ય સિદ્ધ થાય છે. જે એમ માનવામાં ન આવે તે અનાદિત્વ સિદ્ધ નહીં થાય. પહેલાં જે અનાદિત્વ માન્યું હોય તે જ પછી પણ અનાદિત્વ રહી શકે. અસવસ્તુ સદ્ થાય નહીં. પૂર્વકાલમાં અભાવથી અબીજવરૂપ કારણથી પછી પણ અબીજત્વની આપત્તિ થશે. પહેલાં જે અસદ્, હોય તેને પણ જે સત માનવામાં આવે તે સિકતાથી પણ તેલની ઉત્પત્તિ સ્વીકારવી પડશે.
(૬૨) વળી અનનુભૂત જે વર્તમાન તેની અતીતતા અને કૃતકત્વની વર્તમાનકાલ્પતા પણ નથી.
શંકા-પદ્યરાગાદિના દષ્ટાન્તથી આત્મામાં રાગાદિને ક્ષય થાય છે તેમ માની લઈએ, પરંતુ પદ્મરાગાદિમાં તો ક્ષારસૃત્તિકા તથા પુટપાકાદિ મલને ક્ષય કરે છે તેવી રીતે આત્મામાં રાગા દિને ક્ષય કેણ કરે છે ! | સમાધાન-જેમ ક્ષારકૃત્તિકા અને પુટપાકાદિથી પરાગસુવર્ણના મળને ક્ષય થાય છે તેમ પ્રતિપક્ષ ભાવનાથી આત્મામાં રાગાદિ કર્મમળનો નાશ થાય છે. એ પ્રતિપક્ષભાવના તે અને કાન્તભાવના છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૩) “જે વસ્તુથી જે વસ્તુની ઉત્પત્તિ થાય છે તેનાથી પ્રતિપક્ષભૂત જે પદાર્થ તેનાથી તે વસ્તુની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી” એ ન્યાય છે. ગુણકાન્તપ્રહ-જ્ઞાનથી રાગ અને દેકાન્તગ્રહ-જ્ઞાનથી ઠેષ ઉત્પન્ન થાય છે. આ એકાન્તગ્રહના પ્રતિપક્ષભૂત અનેકાન્તગ્રહ-સાપેક્ષદષ્ટિથી જ ઉપેક્ષાને સંભવ છે અન્યથા નથી. સકળ વસ્તુ ગુણ દેષ_ઉભયમય છે ઈત્યાદિ જ્ઞાનથી પ્રત્યેક વસ્તુને ઉભયાત્મક જાણનાર પુરૂષને સ્ત્રી શરીરાદિમાં આ અસેવ્ય છે–અગમ્ય છે એ રીતની ઉપેક્ષા જ દેખાય છે. કારણ કે સ્ત્રીમાં જેમ વાત્સલ્ય ભક્તિભાવાદિ ગુણો દેખાય છે તેમ માત્સર્ય અતિલુખ્યત્વાદિ દુગુણ પણ દેખાય છે તેથી તત્ત્વદ્રષ્ટા પુરૂષ સંસારથી વિરક્ત બને છે.
(૬૪) તે ઉપેક્ષા સંવરશાલી પ્રાણીઓને જ થાય છે. નિમિત્તના અભાવથી આગંતુક-નવીન મલને અભાવ થવાથી અને પૂર્વકાલજાતકમને વિનાશ થવાથી તેમને ઉપેક્ષાના પરિ ણામને સંભવ છે.
(૫) સમ્યગજ્ઞાનના અતિશયને પ્રાપ્ત કરનાર તેમ જ સૂક્ષમ દષ્ટિથી પદાર્થમાત્રમાં ગુણદોષવત્ત્વ-સદસદાત્મકત્વને જેનાર પુરૂષને અતિશય અભ્યાસના બળથી પ્રકૃષ્ટ ઉદાસીનતારૂપ ઉપેક્ષા ઉત્પન્ન થાય છે. તે પ્રકૃષ્ટ ઉદાસીનતા જ વાસ્તવિક રીતે વીતરાગ -સર્વજ્ઞપણું છે. એના માટે કહ્યું છે કે–વાસી-તક્ષણ અને ચંદનમાં સમાન અર્થાત્ ચંદન જેમ પોતાને છોલનારને પણ પિતાની સૌરભથી સુવાસિત બનાવે છે તેમ પિતાના શરીરને છેદાદિથી અપકાર કરનારને પણ મધુર ઉપદેશાદિથી આનંદ ઉપજાવનાર ગીઓને સર્વ વસ્તુમાં ત્યાગ અને ગ્રહણરૂપ ક્રિયાની નિવૃત્તિથી જે ઉદાસીનતા–ઉપેક્ષાભાવના તે જ વૈરાગ્ય કહેવાય છે. આ વસ્તુ “ભાવનાસિદ્ધિ” નામના ગ્રન્થમાં વિસ્તાર પૂર્વક જણાવી હોવાથી અહીં તેને માટે પ્રયાસ કર્યો નથી. '
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩
હવે વકતૃત્વરૂપ હેતુથી સર્વજ્ઞની અસિદ્ધિ જણાવનાર પ્રતિપક્ષીના વચનનું ખંડન કરતાં પ્રન્થકાર સૂરિદેવ જણાવે છે(લેક ૨૨-૨૩-૨૪) તમે જે “શિશ્ન નાયાવિયુવ7વાતાગૌ શીરે , તત: થનું સર્વજ્ઞ:” એ વચનનું આશ્રયણ કરી અસર્વજ્ઞત્વની સિદ્ધિ માટે “કૌ સર્વજ્ઞો ગવાર રેવત્તવત’ એ અનુમાનનું પ્રતિપાદન કર્યું તે વિચારણીય છે.
' જે તમે અસર્વજ્ઞવસાધક અનુમાનમાં પક્ષ તરીકે વિજ્ઞ” અલ્પજ્ઞને ગ્રહણ કરે તે યાગાદિ વિધાને વ્યર્થ ફળવાળા છે એમ નિશ્ચિત થાય છે કારણ કે સર્વ હિંસાજન્ય યજ્ઞાદિ વિધાને દુર્ગતિના હેતુભૂત છે એમ સર્વાએ જણાવ્યું છે.
(૨૫) વળી "સૌ ન સર્વજ્ઞ: એ પ્રતિજ્ઞાવાક્યમાં નમ્ શબદને અર્થ અન્યત્વ-ભેદ છે કે વિરેાધ-એકાધિકરણ વૃત્તિત્વાભાવ છે એ રીતે વિકલ્પ ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે તે પણ સર્વજ્ઞાભાવસાધક થઈ શકે તેમ નથી. કારણ કે વાસી એ પદથી વિવક્ષિતપક્ષમાં સર્વજ્ઞભિન્નત્વ કે સર્વજ્ઞવિરૂદ્ધત્વ સાધવામાં આવે તે તે બનેની સિદ્ધિ પ્રતિયોગીભૂત સર્વજ્ઞરૂપપદાર્થોની અપેક્ષાએ જ થઈ શકે. ગગનકુસુમાદિ અવિદ્યમાનપદાર્થને ભેદ કે વિરોધ કઈ સાધી શકતું નથી. વિદ્યમાનપદાર્થને જ ભેદ યા વિરોધ સાધી શકાય છે. અહીં તમે સર્વને વિરોધ અથવા ભેદ સાધવા તૈયાર થયા છે તે જ સર્વજ્ઞરૂપ પદાર્થની વિદ્યમાનતા સિદ્ધ કરે છે. . (૨૬) જે તમારે વિપરીતજ્ઞ-અયથાર્થજ્ઞાનવાનું પક્ષ તરિકે અભિમત છે તે નિશ્ચયથી તમને અનેકાન્તઝશન પ્રમાણભૂત છે એ સિદ્ધ થાય અને એ રીતે એક પદાર્થમાં ઉભયધર્મ સ્વીકાર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાથી એક પદાર્થમાં અનેક ધર્મ સમાવેશરૂપ અનેકાન્તદર્શન તમને ઈષ્ટ છે એ પણ સિદ્ધ થાય. માટે તમારૂં અનુમાન સિદ્ધ થતું નથી.
૨૭) જે “કુત્સિતજ્ઞ”ને પક્ષ તરીકે માનવામાં આવે તે કુત્સિત એટલે નિન્દ્રિતને જે જાણે તે કુત્સિતજ્ઞ એ વ્યુત્પત્તિથી તેમાં નરક વગેરે સમસ્ત કુત્સિત પદાર્થ વિષયક જ્ઞાન અપેક્ષિત થયું. આવું જ્ઞાન સકળપદાર્થજ્ઞાતા સર્વજ્ઞ સિવાય બીજાને નહીં હોવાથી તમારા અનુમાનથી જ અમારા અભિમત સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ થશે.
. (૨૮ જે તમે એમ કહેશે કે–અમે “શિક્ટ્રિક કંઈપણ ન જાણનારને પક્ષ તરીકે સ્વીકારીએ છીએ. તે જે કંઈ પણ જાણતા ન હોય તે વક્તા કેવી રીતે થાય અને જે તે વક્તા ન હોય તે “વસ્તૃત્વ” રૂપ હેતુના અભાવથી “સૌ = સર્વજ્ઞ: વાતવાત” એ અનુમાનથી અનુમિતિની ઉત્પત્તિ સર્વથા નહીં થાય.
(૨૯) વળી તમે એમ કહેશે કે-અમે આ અનુમાનથી તમે માનેલ જે સર્વજ્ઞ તેને જ વ્યવછેદ–ભેદ સિદ્ધ કરીએ છીએ. તે તે અયુક્ત છે કારણ કે “અમૌ .” ઈત્યાદિ શબ્દ (અનુમાન) સર્વજ્ઞભાવને દૂર કરે તેમ નથી. અર્થાત્ એ અનુમાનથી સર્વ જ્ઞત્વને અભાવ સિદ્ધ થતો નથી.
(૩૦) સર્વજ્ઞત્વની સાથે વકતૃત્વને વિરોધ નથી અર્થાત તે બનેનું એક અધિકરણમાં વૃત્તિપણું વિરૂદ્ધ નથી તેથી અહીં વસ્તૃત્વરૂપ હેતુથી સર્વજ્ઞત્વને અભાવ પ્રતીયમાન થતું નથી,
(૩૧) શંકા–વસ્તૃત્વ સર્વ સ્થાનમાં અસર્વજ્ઞાવિનાભૂત-અસજજ્ઞની સત્તામાં નિયત સત્તાવાળું દેખાયું હોવાથી તેનાથી અસ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
જ્ઞની સિદ્ધિ કેમ ન થાય ! એટલે કે જેમ વવિનાભૂત ધૂમરૂપ હેતુથી વહ્નિનું અનુમાન થાય છે તેમ અહીં પણુ અસજ્ઞાવિનાભૂત વક્તૃત્વરૂપ હેતુથી અસજ્ઞની સિદ્ધિ થવી જોઇએ.
(૩૨-૩૩) સમાધાન-તમારી વાત ખરાખર નથી, ભૂત અને ભવિષ્યનુ' અદન હાવાથી વક્તૃત્વ સત્ર અસ જ્ઞાવિનાભૂત છે તેની અસિદ્ધિ છે અર્થાત્ વતૃત્વ સસ્થાને અસવ જ્ઞાવિનાભૂત નથી. આથી તે અગ્નિ-ધૂમના સમાન નથી. અગ્નિથી ધૂમની ઉત્પત્તિ થતી હાવાથી ધૂમ એ અગ્નિના અવિનાભૂત છે જ્યારે વકતૃત્વ એ અસનના અવિનાભૂત નથી.
વળી ધૂમ જો એકવાર પણ અગ્નિ સિવાય ઉત્પન્ન થાય તે તે વવિનાભૂત કહેવાય નહીં પણ તેની ઉત્પત્તિ અગ્નિ સિવાય થતી જ નથી તેથી તે વહૂવિનાભૂત છે એ અવશ્ય સ્વીકારવું પડશે. જ્યારે અહીં વક્તૃત્વ અને અસતત્વમાં એવા કેાઈ નિયમ નથી. આમ દૃષ્ટાન્ત અને દન્તિકમાં વૈષમ્ય સ્પષ્ટ છે.
(૩૪) શકા–સદોષ આત્માને જ વતૃપણું છે એમ સ્વીકાર્યું હાવાથી વક્તૃત્વમાં પણ ધૂમની જેમ અસ જ્ઞાવિનાભૂતત્વ છે જ. માટે દૃષ્ટાન્તની સાથે કેાઈ વિષમતા નથી.
(૩૫) સમાધાન–અહીં ધૂમ પણ અગ્નિના દોષાનું અનુસરણ નહીં કરીને જ અગ્નિહેતુક છે—અગ્નિથી ઉત્પન્ન થાય છે. જો તેમ ન હેાય તેા ધૂમ આ પ્રકારથી સ્ફેટનાદિ–વેણુ આદિના ફાટવાનો શબ્દ વગેરેનુ પણ અનુમાન કરાવનાર થાય. અર્થાત તે ધૂમને અગ્નિદષનું અનુસરણ કરીને જ ઉત્પન્ન થનાર માનવામાં આવે તા ધૂમથી જેમ વિહ્નની અનુમિતિ થાય છે તેમ વિહ્નદોષની પણ અનુમિતિ થાય, પણ તેમ થતી નથી. એ રીતે સદોષ આત્માથી અથવા આત્મગતદોષથી પણ વક્તૃત્વની ઉત્પત્તિ થતી
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. તેથી વક્તત્વમાં અસર્વજ્ઞાવિના ભૂતપણું નથી અને તેથી જ વસ્તૃત્વરૂપ હેતુથી અસર્વજ્ઞત્વની અનુમિતિ-સિદ્ધિ થતી નથી.
(૩૬) જે મનુષ્ય જે વિષયમાં ઘણું જાણતા હોય તે તે વિષયમાં સારી રીતે બેલે છે (આ અનુભવસિદ્ધ વાત છે.) તે જે સર્વ વિષયને જાણતા હોય તે સર્વજ્ઞ કેમ ન બેલે અર્થાત અવશ્ય બેલે.
(૩૭) જે તમે કહેશે કે–અસર્વજનિત જે વસ્તુ તે સર્વજ્ઞમાં દેખાતી નથી. તે વસ્તૃત્વ પણ અસર્વજ્ઞમાં છે તેથી તે સર્વજ્ઞમાં કેવી રીતે રહે! તે અમે તમને પૂછીશું કે તમારા દર્શનમાં કે નેત્રમાં જે વસ્તુ ન દેખાઈ હોય તે વસ્તુ નથી એમ માનવું શું યુક્તિયુક્ત છે ! અર્થાતુ નથી જ. ભલે તમે સર્વજ્ઞમાં વસ્તૃત્વનો અભાવ સાબિત કરવા ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરે પણ સર્વજ્ઞમાં વકતૃત્વ અપ્રતિહત છે. '
(૩૮) કોઈ પુરૂષે સર્વજ્ઞમાં અસર્વજ્ઞત્વજનિત વકતૃત્વાદિ વસ્તુ ન જોઈ હોય તેટલા માત્રથી તેમાં તેની (વકતૃત્વની) અર્સિદ્ધિ થઈ શકે નહીં. જે સર્વપુરૂષે સર્વજ્ઞમાં વકતૃવાદિ વસ્તુ ને જોઈ હોય તે અસિદ્ધિ થાય, પરંતુ સર્વપુરૂષ કક અદર્શનનું ખંડન અમે પહેલાં જ કરી ગયા છીએ.
૩૯) વળી અસૌ ન સર્વજ્ઞ: ઘાત' એ તમારા અનુમાનમાં પંડિત ! એવા તમે વકતૃત્વરૂપ વ્યભિચારી હેતુને પ્રગ કર્યો છે. કારણ કે તે હેતુ વિપક્ષ-નિશ્ચિતસાધ્યાભાવવાનું જે સર્વજ્ઞ તેમાં વિદ્યમાન છે. સાધ્યાભાવાધિકરણમાં જે હેતુ વૃત્તિ હોય તે વ્યભિચારી કહેવાય છે. ' . (૪૦-૪૧) અસર્વજ્ઞ જે દેવદત્ત તેમાં જ્ઞાન અને વૈરાગ્યથી ઉત્પન્ન થયેલા વકતૃત્વ વગેરે ગુણે છે અથવા નથી એ રીતને સર્વથા નિર્ણય કરવો તે છવાસ્થ પુરૂષ માટે શક્ય નથી.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળી શરીર કે વચનની પ્રવૃત્તિથી પણ ગુણદોષ વિષયક તાદ્રશ નિર્ણય થઈ શકે તેમ નથી. નટ જેમ સભામાં લેકને આનન્દ્રિત કરવા માટે બુદ્ધિપૂર્વક અન્યથા પ્રવૃત્તિ કરે છે તેવી રીતે અહીં અસર્વજ્ઞમાં પણ બુદ્ધિપૂર્વક અન્યથા વકતૃપણાને સંભવ હોવાથી અસર્વજ્ઞરૂપ સાધ્યમાં વકતૃત્વરૂપ હેતુને નિશ્ચય નથી.
(૪૨) શંકા–રાગરહિત એવા તીર્થંકરદેવને પ્રજનને અભાવ હોવાથી લેશદાયક વકતૃત્વાદિપ્રવૃત્તિ સંભવતી નથી. તેથી સર્વજ્ઞમાં વકતૃત્વના અભાવને નિર્ણય કેમ ન થાય!
(૪૨) સમાધાન–ભપગ્રાહી કમનું તાદશ નામ સ્વભાવ પણું હોવાથી સર્વજ્ઞમાં વકતૃત્વાદિપ્રવૃત્તિ એગ્ય જ છે. અને તે પ્રવૃત્તિ સર્વજ્ઞમાં હોવા છતાં પણ વકતૃત્વ અને સર્વજ્ઞત્વ બને એક અધિકરણમાં નિર્બોધપણે રહી શકતાં હેવાથી વકતૃત્વથી સર્વજ્ઞત્વાભાવ સાધી શકાય તેમ નથી.
(૪૪) છત્રસ્થ મનુષ્ય સાક્ષાત્ અપ્રતીમાન પદાર્થોમાં “તે પદાર્થો એ પ્રમાણે છે અથવા એ પ્રમાણે નથી” આ રીતને નિશ્ચય કરી શકતો નથી માટે પદાર્થના નિશ્ચય માટે સર્વજ્ઞાન સ્વીકાર આવશ્યક છે.
(૪૫) વળી “જે સર્વજ્ઞ હોય તે વક્તા ન હોય” એ પ્રમાણે તમે કહી શકો તેમ નથી. કદાચ તમે–સર્વજ્ઞાધિકરણકવકતૃત્વની અપ્રસિદ્ધિ હોવાથી સર્વજ્ઞ વક્તા નથી એમ કહેશે તે તે યુક્તિસંગત નથી. કારણ કે અસિદ્ધિને અભાવ છે.
(૪૬) આ રીતે અસર્વજ્ઞત્વને સિદ્ધ કરવા હેતુ તરીકે સ્વીકારેલ વકતૃત્વરૂપ હેતુની વિપક્ષભૂત સર્વજ્ઞમાં પ્રમાણથી અવૃત્તિતા નહીં
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરંતુ વૃત્તિતા જ સાબિત થવાથી સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ થાય છે, અને તેથી તમેએ જણાવેલ સર્વજ્ઞાભાવ અસિદ્ધ છે. | (ચ-દ૬) “ વકતૃત્વમવેદ. ઇત્યાદિ દ્વારા પહેલાં જે વકતૃત્વને રાગાદિનું નિબન્ધન–નિમિત્ત કારણ જણાવ્યું તે પણ પરંપરાએ જ તેનું નિમિત્ત થતું હોવાથી નિર્દોષ છે. વસ્તૃત્વ જે સાક્ષાત્ રાગાદિનું નિમિત્ત હોય તે જરૂર તે દેષાવહ થાય પરતુ સાક્ષાત નિમિત્ત તો તમે પણ માનતા નથી અને પરં. પરાએ નિમિત્ત બાધક નથી.
(૬૭) શંકા-વકતૃત્વને પરંપરાએ રાગાદિ નિમિત્ત માનવામાં પણ સર્વજ્ઞમાં વીતરાગને વ્યાઘાત થશે!
સમાધાન-સર્વજ્ઞભગવાનને નિશ્ચયથી રાગાદિને અભાવ જ ઈષ્ટ હોવાથી પરંપરાએ રાગાદિ નિમિત્ત હોવા છવાં વીતરાગત્વને વ્યાઘાત નથી.
(૬૮) શંકા-દેહના કારણભૂત રાગાદિને વિનાશ થયે તે જ કાળમાં રાગાદિના કાર્યભૂત શરીરને પણ વિનાશ પ્રાપ્ત થશે!
સમાધાન–રાગાદિ દેહાદિ કાર્ય પ્રત્યે નિમિત્ત કારણ હોવાથી તેને વિનાશ દેહના વિનાશમાં પ્રાજક નથી. માટે રાગાદિની નિવૃત્તિથી શરીરની નિવૃત્તિ થતી નથી. લેકમાં પણ જેમ ઘટાદિ કાર્યનું ઉપાદાન કારણ કપાલાદિ તેના વિનાશથી જ ઘટરૂપ કાર્યને વિનાશ થાય છે પણ ખનિત્ર-દડ વગેરે નિમિત્તકારણના અભાવથી ઘટને વિનાશ થતો નથી.
(૬૯) શંકા–વસ્તૃત્વનું ઉપાદાન કારણ શું છે! જે રાગાદિને ઉપાદાન કારણ માનશે તો તે બરાબર નથી, કારણ કે તેમ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૯૯
માનવાથી રાગાદિના વિનાશમાં વસ્તૃત્વને પણ વિનાશ પ્રાપ્ત થશે અને તે યુક્તિસંગત નથી, કારણ કે રાગાદિ રહિતમાં પણ વસ્તૃત્વ દેખાય છે.
સમાધાન-ભાષાવર્ગણાના પુદ્ગલ અને આત્મપ્રયત્ન આ બને વકતૃત્વમાં ઉપાદાનકારણ છે.
શંકા-વકતૃત્વમાં ભાષાદ્રવ્ય અને આત્મપ્રયત્ન કારણ છે પણ રાગાદિ કારણ નથી એ શાથી જણાય છે !
સમાધાન-પ્રકરણ વિષયભૂત પદાર્થમાં રાગાદિને અભાવ હોવા છતાં સત્પરૂષને સાક્ષાત વકતૃત્વની પ્રાપ્તિ દેખાય છે. જે રાગાદિ જ વકતૃત્વનું ઉપાદાન કારણ હોય તો રાગાદિના અભાવમાં વફ્તત્વને પણ અભાવ થાય. કદાચ તમે એમ કહેશે કે–ભલે વસ્તૃત્વને અભાવ થઈ જાય તેમાં શું વાંધે છે! જે એમ થાય તે વ્યાખ્યાનાદિક સમગ્ર વ્યવહારને ઉછેદ પ્રાપ્ત થાય અને તે કઈ રીતે ઈષ્ટ નથી.
(૭૦) પહેલાં “વિવક્ષા ૨ વકતૃત્વમ” (કલેક–૨૧) માં જે કહ્યું છે કે વસ્તૃત્વ વિવક્ષાધીન છે, વિવક્ષા ઈચ્છાધીન છે અને ઈચ્છા રાગાધીન છે. આ રીતે વકતૃત્વ રાગ નિમિત્ત હોવાથી વકતૃત્વરૂપ હેતુથી સર્વજ્ઞત્વને અભાવ સિદ્ધ થાય છે.”
(૭૧) તે પણ અયુક્ત છે. વિવેક્ષા વગર પણ કેટલેક સ્થાને વકતૃત્વનું દર્શન થવાથી “વિરક્ષા વ વસ્તૃગયું” એ તમારૂં કથન અસંગત છે. સુપ્તમત્તાદિ મનુષ્યમાં વિવેક્ષા વગર જ વકતૃત્વપણું સુવિદિત છે. | (૭૨) જે તમે કહેશે કે–સુસ-મનુષ્યાદિ મનુષ્યમાં વિવક્ષા છે જ. અન્યથા વસ્તૃત્વની અસિદ્ધિ થશે. તે તે બરાબર નથી.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
કારણ કે લેકમાં સુત-મત્ત વગેરે મનુષ્ય માટે આ વિવશુબલવાની ઇચ્છાવાળે છે તેવા પ્રકારની પ્રતીતિને અભાવ છે. અને સ્વપ્ન તથા ઉન્માદાવસ્થાથી વિનિમુક્ત મનુષ્યને પૂર્વમાં ઉચ્ચારિત વચનનું સ્મરણ થતું નથી. તેથી તે અવસ્થામાં જે વકતૃત્વ છે તેમાં વિવક્ષાપૂર્વકત્વને અભાવ છે એ સિદ્ધ થાય છે. લેકમાં વિપક્ષાપૂર્વક કથિત વચનનું જ મરણ થતું દેખાય છે. પણ શયનાદિથી પ્રબુદ્ધ મનુષ્યને સુખ દશામાં ઉક્ત વચનનું સ્મરણ થતું નથી તેથી તેનું વકતૃત્વ વિવક્ષાપૂર્વકનું સંભવતું નથી.
(૭૩) શયનાદિથી પ્રબુદ્ધ મનુષ્યને પૂર્વોક્ત વચનનું સમરણ ન થાય છતાં તેમાં વિવેક્ષા છે એમ જે માનવામાં આવે તે તે અતિપ્રસંગ દોષ પ્રાપ્ત થશે.
વળી જે વકતૃત્વ અને વિવક્ષાના વિષયમાં “તત્પદાર્થની વિવક્ષામાં તવાચક શબ્દને પ્રવેગ અને તત્પદાર્થની અવિવક્ષામાં તદુવાચક શબ્દને અપ્રગ” એ પ્રમાણે જે અન્વય વ્યતિરેક હોય તો જરૂર ‘વિરક્ષા વાતૃત્વ” એ નિયમ સ્વીકાર્ય બને, પણ વસ્તૃત્વ અને વિવક્ષાના વિષયમાં તે અવય વ્યતિરેક છે નહીં.
કાતર શબ્દની વિવક્ષામાં એટલે જ્યાં કાતર શબ્દ પ્રયોક્તવ્ય છે ત્યાં ક્વચિત શૂર શબ્દનો પ્રયોગ પણ દેખાય છે. એ પ્રમાણે કાતર શબ્દની વિવક્ષામાં કાતર શબ્દ પ્રયોગને અભાવ અને શૂર પદાર્થની અવિવક્ષામાં શૂર શબ્દને પ્રગ દેખાવાથી અન્વય વ્યતિરેકને વ્યભિચાર છે તેથી “વિવશ રાવતૃવ” એટલે વકતૃત્વ વિવક્ષાપૂર્વક હોય છે એવો નિયમ રહેતું નથી.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
(૭૪) શંકા-કાતરની વિવક્ષામાં જ્યાં શૂર શબ્દને પ્રગ થયો છે ત્યાં પણ કાતરની વિવક્ષા પછી શૂરની વિવક્ષાથી શૂર શબ્દને પ્રગ દેખાય છે તેથી વ્યભિચાર નથી !
સમાધાન–અન્તરાલ-મધ્યમાં શૂર શબ્દની વિવક્ષામાં કઈ પ્રમાણ નથી.
શંકા-શૂરની વિવક્ષા સિવાય શૂર શબ્દના પ્રયોગની જે અન્યથા અનુપપત્તિ તે જ તેમાં પ્રમાણભૂત છે !
સમાધાન-શૂરની વિવક્ષાપૂર્વક શર શબ્દનો પ્રયોગ થાય તે સંદેહની નિવૃત્તિ થાય અર્થાત આ શૂર છે કે અશુર એવો સદેહ ત્યાં રહે નહીં, પણ અહીં કાતર શબ્દની વિવક્ષામાં જ્યાં શૂર શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે ત્યાં તો “આ શૂર જ છે” એ રીતના નિશ્ચય રૂપ સંદેહની નિવૃત્તિ થતી નથી. એથી શૂર શબ્દ પ્રયોગને અવિવક્ષાપૂર્વકત્વ માનવામાં પણ કઈ જાતને વિરેાધ નથી.
(૭૫) શંકા-તત પદાર્થ વિવક્ષાના અભાવમાં પણ જે તત્ શબ્દનો પ્રયોગ થાય તે તત્ શબ્દના પ્રયોગમાં અહેતુકપણું પ્રાપ્ત થશે અને તેથી “જે જે અહેતુક હોય તેની સર્વદા પ્રાપ્તિ થાય” એ ન્યાયે તે શબ્દનો સર્વદા પ્રયોગ પ્રાપ્ત થશે. અને તેથી અઘૂર વક્તવ્યતામાં પણ “શૂર શૂર” એ જાતના પ્રયોગથી વિરોધ થશે!
સમાધાન-“તતુ પદની વિવક્ષાના અભાવમાં પણ તત્ પદને પ્રયોગ માનવામાં” તમેએ માનેલ અહેતુકપણાની સિદ્ધિ નથી.
ભાષાવગણના પુદ્ગલ અને આત્મપ્રયત્નને વસ્તૃત્વના પ્રતિ હેતુપણું છે” એમ અમે પહેલાં જ નિરૂપણ કરી ગયા હોવાથી શબ્દપ્રયાગમાં અહેતુકપણું નથી. તેથી સર્વદા તત્પદના પ્રયોગની પ્રાપ્તિરૂપ દેષ રહેતું નથી.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૦૩.
(૭૬) શંકા-ભાષાદ્રવ્ય અને આત્મપ્રયત્ન વતૃત્વમાં હેતુ છે. એ વેદબેધિત નથી અને એવી કઈ રાજાજ્ઞા પણ નથી માટે તેને કારણ માનવામાં શું પ્રમાણ છે ! -
સમાધાન-ભાષાદ્રવ્ય અને આત્મપ્રયત્નને વસ્તૃત્વહેતુપણું અદષ્ટાદિ પ્રાજ્ય છે. જે એમ માનવામાં ન આવે તે વિવક્ષાની પણ સર્વદા સત્તા રહેતી હોવાથી તમેએ આપેલ પૂર્વોક્ત દેષ નિવૃત્ત થતું નથી. એટલે કે તે દેષ જેમને તેમ જ રહે છે.
(૭૭) વળી સર્વજ્ઞ ભગવાન અમનસ્ક–મનરહિત હોવાથી તેમને ઈચ્છા જ ઉત્પન્ન ન થતી હોવાથી તેમના વક્તવ્યમાં વિવક્ષાહેતુકને અભાવ છે. એટલે ત્યાં “ વિવવા ૪ વવનૃત્ય” એ દેષ અસિદ્ધ જ છે. સર્વજ્ઞ ભગવાનને વચનગ કેવળ ચેષ્ટારૂપ છે. તેથી પહેલાં “સ જેરામાવતો દિ દા” ઈત્યાદિ વચનથી જે દેષ જણાવ્યું હતું તે પણ વ્યર્થ છે, કારણ કે સર્વજ્ઞમાં ઈચ્છાને જ અભાવ છે.
(૭૮) ઈચ્છાની વિદ્યમાનતા હોય તો પણ સર્વજ્ઞભગવાનની ઈચ્છા શુદ્ધ હોવાથી ત્યાં રાગને સંબંધ નથી. જ્યાં શુદ્ધ ઈચ્છા છે ત્યાં રાગને સંબંધ હેતે નથી એ વસ્તુ લેકમાં પણ પ્રસિદ્ધ છે.
(૭૯) તેથી વક્તત્વરૂપ હેતુથી અસર્વજ્ઞને સિદ્ધ કરવા એ વચનમાત્ર જ છે અર્થાત્ તેનાથી તેની સિદ્ધિ અશકય છે.
(શ્લેક-૪૭) એ પ્રમાણે સંક્ષેપથી સમચીનન્યાયની ઉક્તિ દ્વારા સર્વસામાન્યનું નિરૂપણ કર્યું, તે તે સર્વજ્ઞવિશેષનું સ્વરૂપ પંડિત પુરૂએ સર્વપ્રણીત કલ્પસૂત્ર વગેરે આગમવચનથી જાણવું.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
(૪૮) ગુણદોષના નિશ્ચયવિષયમાં દષ્ટ અર્થ અને અદષ્ટ અર્થ વિષયક બેધજનક સવિશેષણ આખ્યાતરૂપ વાક્ય જેઓને લિંગ-ગમક છે તે વક્તા કહેવાય છે. જે પ્રકારે પ્રાસાદાદિના નિર્માણવિષયમાં જેઓને પ્રાસાદાદિની રચનારૂપ કિયા લિંગગમક છે તે કર્તા કહેવાય છે. આમ વક્તા અને કર્તામાં મેટું અન્તર છે. વક્તા આત્મસંબંધી ગુણદેષના નિરૂપક છે જ્યારે કર્તા પ્રાસાદાદિની રચનાના વિષયમાં ગુણદોષના વિવેચક છે.
(૪૯) જેમનું વાક્ય દુષ્ટશાસ્ત્રથી અવિરૂદ્ધ અર્થનું પ્રતિપાદન કરતું હોય અર્થાત પૂર્વાપર અબાધિત હાય, સર્વ પ્રાણીઓને સુખ આપનાર હાય, પરિમિત, ગંભીર-ગૂઢ અભિપ્રાયવાળું અને આહ્લાદજનક હોય તે સર્વવિ–સર્વજ્ઞ જાણવા.
(૫૦) શ્રી જિનેશ્વરદેવે પ્રતિપાદન કરેલ વાકય જ પૂર્વ કથિત સર્વ લક્ષણેથી યુક્ત હોવાથી જિનેશ્વરદેવ જ નિશ્ચયથી સર્વજ્ઞ છે પણ જિનથી અન્ય સર્વજ્ઞ નથી એ સ્યાદ્વાદ દશનની ઉક્તિથી જ જણાય છે.
(૫૧) એકાન્ત નિત્યવાદમાં બન્ધમાક્ષાદિ સિદ્ધ થતા નથી, અને એકાન્ત અનિત્યવાદમાં પણ બંધમેક્ષાદિ ઘટતા નથી.
(૫૨) જીવાત્મા સ્વભાવભેદથી બંધાય છે એટલે કે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે, અને તે સ્વભાવભેદથી મુકત થાય છે. આમ બદ્ધ અને મુક્તને સર્વદા સમાન બધેક્ષાદિભાવથી એકત્વની આપત્તિ થશે અને તેમ થવાથી બદ્ધ અને મુક્તમાં બંધ અને મેક્ષની વ્યવસ્થા ઘટી શકશે નહીં.
(૫૩) બન્ધ અને મેક્ષમાં અત્યન્ત ભેદ માનવામાં આવે તે પણ બદ્ધ આત્મા કયારે ય મુક્ત નહીં થાય, અને જે તે મુક્ત ન થાય તે સર્વશાસ્ત્રમાં કહેલ ભાવનાદિ અનુષ્ઠાન નિરર્થક થાય
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦૪ (૫૪) કેવળ અચેતન-ચૈતન્યવિરહિત પ્રધાનાદિને બંધ વગેરે યુક્તિસંગત નથી. અચેતન જે પ્રધાન તેને બંધ અને મુક્તિની પ્રતીતિને અભાવ છે. અને એકત્વનિત્યસ્વાદિ પ્રતીતિને પણ સર્વથા અભાવ છે.
(૫૫) સંતતિ–પરંપરાની અપેક્ષાએ નિરન્વય અને વિનાશવાળા પદાર્થોમાં વિધમ્યથી એકવ-નિયત્વ આદિને અભાવ હોવાથી એકાન્તપક્ષ સ્વીકારવાથી બધેક્ષાદિ યુક્તિસંગત થતા નથી.
(૫૬) આ સર્વ નિરૂપણ અન્ય ગ્રન્થમાં વિસ્તારપૂર્વક જણાવેલ હોવાથી અહીં તેને વિસ્તાર કરેલો નથી પણ સંક્ષેપથી તે સર્વનિરૂપણ કર્યું જ છે.
(૫૭) એટલે સ્યાદ્વાદનીતિથી–અનેકાતવાદના અનુસરણથી જ પરિણામવાન-જ્ઞાનવાનું અને ભિન્નભિન્ન સ્વભાવવાળા જીવમાં બધેક્ષાદિ સર્વવિધ વ્યવસ્થા સિદ્ધ થાય છે.
(૫૮) મિથ્યાત્વાદિથી યુક્ત એવો જે જીવ કર્મથી બંધાય છે તે જ સમ્યકત્વાદિથી યુક્ત થયે છતે કર્મથી મુકાય છે.
(૫૯) “હું કર્મથી બંધાયેલ છું” એવા જ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલ વૈરાગ્યને પરિણામથી કર્મક્ષયને માટે કદાચિત સંયમતપ આદિ પ્રવૃત્તિ ચેતનને ઉપપન્ન થાય છે.
(૬૦) કર્મબન્ધરૂપી દવ-જંગલને બાળવામાં અગ્નિ સમાન તપ-સંયમના માં પ્રવૃત્ત કરવાથી કર્મબન્ધના ક્ષયથી શુદ્ધિ અર્થાત્ વાસ્તવિક રીતે મુક્તિ થાય છે.
(૬૧) શંકા-તેવા પ્રકારને મોક્ષ વૈરાગ્યથી સર્વ પ્રાણીઓને એકીસાથે કેમ થતું નથી, કેઈક સમયે કેઈકને જ મોક્ષ થાય એવું કેમ?
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
(૬૨) સમા–અનાદિકાલિક ભવ્ય ભાવનાવાળા જીવને તથા ભવ્યત્વ(પરિપાક)થી સુકમના સંગથી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે, તે વૈરાગ્ય સર્વદા થતું નથી.
(૬૩) સર્વજ્ઞ પણ અનેકાન્તવાદમાં છે તે પણ ન્યાયપેત સિદ્ધ થાય છે. તે કારણથી બુદ્ધિવિષયીભૂત સર્વજ્ઞ પણ એકાન્ત સુન્દર નથી.
(૬૪) જે સ્વગત–સ્વીયસર્વજ્ઞત્વ વડે સર્વજ્ઞ વર્તમાન છે તે પરગત-અન્યજનવતી સર્વજ્ઞત્વ વડે સર્વજ્ઞ ઉત્પન્ન થતા નથી, અર્થાત પરગત સર્વજ્ઞત્વ વડે તે સર્વજ્ઞ સિદ્ધ થતા નથી.
(૬૫) પરગત સર્વજ્ઞત્વ વડે પણ સર્વજ્ઞની સત્તા સ્વીકારાય તે ભિન્નઘટાદિવસ્તુગતવર્તનાત્વ-ઘટત્વાદિ ધર્મ વિશેષ વડે તે સર્વજ્ઞ પણ અન્ય ઘટપટાદિની જેમ સર્વજ્ઞભિન્ન થઈ જાય. માટે અનેકાન્તવાદના સ્વીકારથી જ સર્વજ્ઞની સત્તા સિદ્ધ થાય છે. વળી એકાન્તવાદને સ્વીકારવામાં બધેક્ષની વ્યવસ્થા પણ ઘટી શકે નહીં તેથી “અનેકાન્તવાર” અવશ્ય સ્વીકાર્ય છે.
(૬૬) જેમ અનેકાન્તવાદના બલથી અન્ય ઘટપટ વગેરે સમસ્ત પદાર્થોની સ્વ-સ્વસત્તા સિદ્ધ થાય છે, તેમ અનેકાન્તવાદના બલથી જ સર્વજ્ઞની પણ સ્વસત્તા સિદ્ધ થાય છે તેથી સર્વજ્ઞ સર્વ રીતે અત્યન્ત મનહર કેમ નથી ! તેનો વિચાર કરો.
(૬૭) આ રીતે સર્વજ્ઞ સાધક વિવિધ યુક્તિના નિરૂપણ વડે ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાન એ કાત્રિયવતી સમસ્તપદાર્થ વિષયક અબાધિત જ્ઞાનવાનું સર્વજ્ઞ છે એ સિદ્ધ થયું. અને સર્વજ્ઞપ્રતિપાદિત વાક્યથી શ્રી તીર્થંકરદેવ એ જ સર્વજ્ઞ છે એ પણ સિદ્ધ થયું. આ નિશ્ચય થવાથી અમે નિષ્પન્ન પ્રજનવાળા થયા. હવે પ્રસંગથી સયું.
(૬૮) હવે ગ્રન્થકાર મહાત્મા ગ્રન્થના અંતે શિષ્ટ પરંપરા પ્રાપ્ત મંગલનું આચરણ કરે છે. ત્રણે ભુવનમાં સારરૂપ અને
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
સર્વજ્ઞરૂપી રત્ન વિષે જામેલ મેહ (અજ્ઞાન)રૂપી મળને દૂર કરવાનાં કારણે છે જેમાં એવા આ પ્રકરણને કરીને જે મેં પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું તે માત્સર્યજનિત દુઃખને વિધ્વંસ કરનાર પુણ્ય વડે સકલ ભવ્યાત્માઓને ગુણાનુરાગ પ્રાપ્ત થાઓ.
આ રીતે સુવિહિતાગ્રણી સુગૃહીતનામધેય પરમદાર્શનિક પૂ. આચાર્ય પુરન્દર શ્રીમાન્ હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે ચેલ
સર્વસિદ્ધિ' ગ્રન્થનો ભાવાનુવાદ શાસ્ત્રવિશારદ કવિરત્ન પીયૂષપાણિ અમારા પ્રગુરુવર્ય પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજ્યામૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજે રચેલ “સર્વહિતા નામની વૃત્તિના આધારે યથામતિ લખેલ છે. એ મહાપુરૂષના આશયને સમજવા-ફુટ કરવા શક્ય પ્રયત્ન કર્યો છે. કેઈક સ્થાનમાં બરાબર ભાવાર્થ ન સમજાતાં કેવળ શબ્દાર્થ આપેલ છે. આમ છતાં આ ગૂઢ વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં છસ્થત્વસુલભપ્રમાદવશ જે સ્કૂલના રહી ગઈ હોય તે માટે “મિથાદુષ્કૃત” દેવા પૂર્વક વિદ્વાન વાચકવર્ગ દેશનું પ્રમાજન કરવા સાથે ક્ષીરનીરન્યાયે એને ઉપયોગ કરી સર્વપ્રભુના શુદ્ધ દર્શનને પ્રાપ્ત કરે એ અભિલાષા સહ વિરમું છું.
છે આ પ્રમાણે શાસનસમ્રાટ તપાગચ્છાધિપતિ આચાર્ય છે છે મહારાજ શ્રી વિજય નેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટાલંકાર ?
શાસ્ત્રવિશારદ આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયામૃતસૂરીશ્વરજી છે
મહારાજના શિષ્યરત્ન વિદ્વદ્વર્ય પંન્યાસપ્રવર શ્રી દેવછે વિજયજી ગણિવર ચરણારવિન્દચંચરીક મુનિ હેમચંદ્રછે વિજયજીએ કરેલ “સર્વજ્ઞસિદ્ધિ' ગ્રન્થને ભાવાનુવાદ પૂરો થયો.
- પ્ર. શૈ. સુ. ૧૫-કદમ્બગિરિ છે
जयउ सव्वण्णु सासणम्
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ह्रीं अंहे नमः00doodcodeg
dogom
0000000000000000000
सर्वज्ञाय भगवते श्रीमहावीरस्वामिने नमः ।
नमो नमः श्रीगुरुनेमिसूरये । आचार्यशिरोमणि श्रीहरिभद्राचार्यविरचिता ।
90000000000000
सर्वज्ञसिद्धिः
०००6666000
सा च, शास्त्रविशारद-कविरत्न-पीयूषपाणि-श्रीमदाचार्यवर्यश्रीविजयामृतसूरीश्वरसन्हब्धया 'सर्वहिता'ऽऽ
ख्यया व्याख्यया समलङ्कता ।
अर्हन् देवाधिदेवो जिनवरषभः केवली पारगामी, सार्वः शम्भुः स्वयम्भूः सकलसमयवित् तीर्थकृत् क्षीणकर्मा । स्याद्वादी बोधिदाताऽसुरसुरमहितोऽधीश्वरो वीतरागः, सर्वज्ञः सर्वदशी भगवदभयदः सर्वदा सर्वदः स्तात् ॥ १॥
अनादेः सम्बद्धं कलुषमकलं ज्ञानपटलं, विनीयामूलं यः समधिगतवान् केवलमलम् । अलोकं लोकं वा फरषदरवद् वेत्ति सकलं, तमहन्तं वन्दे विदितविभवं देवममलम् ॥ २॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२] केचिन्महामोहविषाक्तचित्ता,
ज्ञानाधभिव्यक्तिमवाध्य कामम् । आरुह्य दूरूढकुतर्कशाखाः,
प्रसह्य सर्वज्ञमपङ् नुवानाः ॥३॥ सर्वज्ञसिद्धिं पुरतो न कृत्वा,
न कापि सिद्धिर्भवतीत्यबुध्वा । स्वयं पतन्तोऽधृतधर्मसूत्रा.
निपातयन्त्यप्यपरान् भवान्धौ ॥४॥ हिताय तेषां मुधियामधीशः,
पाण्डित्यपूर्णो हरिभद्रसरिः। ग्रन्थं च निम्रन्थतयाऽविगीतं,
सर्वज्ञसिद्धिं विधिवद् व्यधत्त ॥५॥ तीर्थप्रतिष्ठापरिनिष्ठितस्य,
ब्रह्मैकनिष्ठस्य नृपार्चितस्य । श्रीनेमिसूरीशितुरात्मनीनं,
कृपाकटाक्षं समवाप्य सिद्धम् ॥६॥ मनस्विना शास्त्रविशारदेन,
प्राचार्यवामृतसूरिणेयम् । विधीयते ' सर्वहिता'ऽभिधाना,
वृत्तिर्वरा सिद्धसमर्थनार्थम् ॥७॥
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३] अथ तत्रभवान् भगवान् श्रीहरिभद्रसूरिपुङ्गवः श्रीसर्वज्ञसिद्धिप्रकरणात्मग्रन्थरत्नं निर्विघ्नं परिसमापयितुकामो जिनेन्द्रनमस्कागत्मक भावमङ्गलमारचयत्ति-लक्ष्मीभृदित्यादिना ।
ननु सौगत-नैयायिक-वैशेषिकादिभिः सर्वज्ञस्य साधितपूर्वत्वात्तत्सिद्धयर्थ प्रवृत्तस्य ग्रन्थस्यास्य सिद्धसाधनतयाऽनतिप्रयोजनकत्वेन तत्समाप्तेरपीष्टसाधनताज्ञानाविषयत्वेन “ समाप्तिकामो मङ्गलामाचरेत् ” इति श्रुत्या समाप्तिकामनावत एव प्रन्थकारस्य मङ्गले प्रवृत्तिदर्शनात् प्रकरणमिदं तत्समाप्तिसाधनं मङ्गलश्च व्यर्थमेवेति चेत् सत्यम्___ सौगतैः स्वीकृतोऽपि सर्वज्ञ इष्टार्थमात्रज्ञातैव न तु सर्वपदार्थद्रष्टाऽभिमतः सर्वज्ञस्तैरभ्युपगतस्तथाचोक्तम्
सर्व पश्यतु वा मा वा, तत्वमिष्टं तु पश्यतु ।
कीटसंख्यापरिज्ञानं तस्य नः कोपयुज्यते ? ॥ तथा-"सर्व पश्यतु वा मा वा, इष्टमर्थ तु पश्यतु ।
प्रमाणं दूरदर्शी चे-देतान् गृध्रान् प्रपूजय" इति।
एवं च सौगतैः स्वीकृतेनापि सर्वज्ञेन नास्माकं केवली सर्वज्ञः सिद्ध इति । नैयायिकादिमिरप्येक एव जगत्कर्ता परमात्मा सर्वज्ञः स्वीकृतो न तु ज्ञानावरणीयादिकर्मक्षयज निता अनन्तशः सर्वज्ञा अभ्युपगता अभ्युपगम्यन्ते च, ततो न तन्मतसिद्धेनापि सर्वज्ञेन नः किश्चित्प्रयोजनमिति । वेदान्तिभिश्च "सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म" "नेह नानास्ति किञ्चन" इत्यादिश्रुतिभिरेक एव सर्वान्तर्यामी सर्व नियन्ता सर्वज्ञः परमास्मा स्वीकृतस्तदतिरिक्त: 'सर्वोऽपि
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदार्थो मायाकल्पित इति न तादृशेनापि सर्वज्ञेन नः किञ्चित्प्रयोजनम् । किश्च यैश्चार्वाकैः शरीरातिरिक्त आत्मापि न स्वीकृतः स्वीक्रियते वा तन्मते सर्वज्ञत्व विशेषणविशिष्ट आत्माऽपदार्थ एवेति न तन्मते सर्वज्ञः सिद्धो भवितुमर्हति । एवं मीमांसकैरपि सर्वज्ञो नानुमन्यते, साङ्ख्यैश्चापि कार्य्यत्वकारणत्वादिविरहितः पुष्करपलाशवन्निर्लेप: सर्वभोक्ताऽऽत्मा स्वीक्रियते न तु ज्ञानादिमान् सर्वज्ञ इति ज्ञानावरणीयादिकर्माष्टकक्षयजनितस्य केवलिनो भगवतः सर्वज्ञस्य सिद्धयर्थमस्य ग्रन्थरत्नस्यात्यन्तमुपादेयतया तत्समाप्त्यर्थ मङ्गलस्यावश्यकत्वात् । तथाचायं मङ्गलश्लोक:लक्ष्मीभृद् वीतरागः क्षतमतिरखिलार्थज्ञताऽऽश्लिष्टमूर्तिदेवेन्द्रायोऽप्रसादी परमगुणमहारत्नदोऽकिश्चनेशः । तच्चातच्चेतिवक्ता न वितथवचनो योगिनां भावगर्भ ध्ये योऽनङ्गश्च सिद्धेर्जयति चिरगतो मार्गदेशी जिनेन्द्रः॥१॥
अन्वयः-लक्ष्मीभृत्, वीतरागः, क्षतमतिः, अखिलार्थज्ञताऽऽश्लिष्टमूर्तिः, देवेन्द्राय॑ः, अप्रसादी, परमगुणमहारत्नदः, अकिञ्चनेशः, तच्चातच्चेतिवक्ता, न वितथवचनः, योगिनाम् , भावगर्भम् , ध्येयः, च, सिद्धेः, अनङ्गः, चिरगतः, मार्गदेशी, जिनेन्द्रः, जयति ।
वृत्ति :-लक्ष्मीभृत्-लक्ष्मी श्रियं बिभर्ति धारयतीति लक्ष्मीभृत् , लक्ष्मीरमण इत्यर्थः, तथासन्नपि-वीतराग:-विशेषेण-इतो गतो रागोऽनुरागो यस्मादिति विरोधः, एवश्च विरोधाभासालङ्कारः, "आभासत्वे विरोधस्य विरोधाभास उच्यते” इति तल्लक्षणात् । क्षतमति:-क्षता विनष्टा मतिर्बुद्धिर्यस्य स तथा, तादृशोऽपि,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५] अखिलार्थज्ञताऽऽश्लिष्टमूर्तिः-अखिलाः समस्ताश्च तेऽर्थाः पदार्था वस्तूनीति यावत्. अखिलार्थास्तान जानात्यवबुध्यते इत्यखिलार्थज्ञस्तस्य भावस्तत्ता, तया आश्लिष्टा समालिङ्गिता मूर्तिः स्वरुपमात्मेतियावद्यस्य स तथेति विरोधः, मतिरहितस्य सर्वज्ञतावैशिष्ट्याभावात्, मतिज्ञानविरहित इति समाधानम्. विनष्टमतिज्ञानस्यैव केवलित्वाभ्युपगमात् । देवेन्द्राय॑:-देवेन्द्रैः सुरपतिभिरर्व्यः पूज्यो देवेन्द्रार्योऽपि-अप्रसादी-प्रसन्नताविरहित इति विरोधः, आदानप्रदानजनितप्रसन्नताविरहित इति समाधानम् प्राप्तसार्वज्यस्य किश्चिदादानप्रदानरहितत्वात् ।
परमगुणमहारत्नदः- परमा उत्कृष्टाश्च ते गुणा ज्ञानादीनि परमगुणास्त एव महारत्नानि महामूल्यमणयः परमगुणमहारत्नानि तानि ददाति प्रयच्छतीति तथा, तादृशोऽपि अकिञ्चनेश:-नास्ति किञ्चन किमपि येषान्तेऽकिश्वनाः, दारिद्राः, "मयूरव्यंसकेत्यादयः" " ३-१-११६ " इत्यनेन समासः, तेषामीशः प्रभुस्तथा महादरिद्र इति विरोधः, तादृशमहरत्नप्रदातुर्महादरिद्रत्वाभावात् , अकिश्चना मुनयस्तेषामीशो मुनीश्वर इति समाधानम् । तच्चातच्चेतिवक्ता-सदसदुभयविधप्रवचनकर्ता । न वितथवचन:-न वितथमसत्यं वचनं यस्य स तथेति विरोधः, सदसत्तत्त्वनिर्णायक इति समाधानम्. सदसत्तत्त्वविज्ञातुरसत्यवचनत्वाभावात् । योगिनाम्-योगश्चित्तवृत्तिनिरोधोऽस्त्येषामिति योगिनस्तेषान्तथा। भावगर्भम्-भावपरिपूर्ण यथास्यात्तथेति क्रियाविशेषणम् । ध्येयः-ध्यातुं योग्यः, मननीय इति यावत् ।
च-पुनः । सिद्धेः-सिद्धिरूपाया रमण्याः। अनङ्ग -कामरूप इति विरोधः, सिद्धिवधूरमणोऽशरीर इति समाघानम्. सिद्धाना
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६]
मशरीरत्व स्वीकारात् । चिरगतः सनातनः । मार्गदेशी - मोक्षमार्गोपदेशनतत्परः । जिनेन्द्र : - देवाधिदेवो जिनेश्वरः । जयति - सर्वोत्कर्षेण वर्तते ।
अत्र द्वादशस्वपि जिनेन्द्र विशेषणेषु विरोधस्याऽऽभासात् प्रकरणपर्यालोचनया वृत्त्युक्त दिशा समाधानाच्चाने के विरोधाभासालङ्काराः ।
अत्र जिनेश्वरनमस्काराप्रतीतेरस्य जिनेन्द्रनमस्कारात्ममङ्गलत्वमसङ्गतमिति नाशङ्कनीयम्. जयत्यर्थेन नमस्कारस्याऽऽक्षेपात्, " अहमस्मि जिनेश्वरं प्रति प्रणत: इत्यर्थप्रतीतेः : । यथा" नियतिकृत नियमरहितां ह्लादैकमयीमनन्यपरतन्त्राम् । नवरस - रुचिरां निर्मितिमादधती भारती कवेर्जयति” इति काव्यप्रकाशीय - मङ्गलश्लोकवृत्तौ " जयत्यर्थेन च नमस्कार आक्षिप्यते इत्यस्मि तां प्रति प्रणतः " इति मम्मटाचार्येणापि तथाऽभ्युपगमात् ।
39
एवञ्चास्य ग्रन्थस्य सर्वज्ञसिद्धिर्विषय:, सर्वज्ञविषयको विशुद्धो बोधः, परम्परया मुक्ति प्रयोजनम्, शास्त्रे कृतभूरिपरिश्रमः सर्वज्ञतत्त्वाऽभिलाषुको वा जनोऽधिकारी, ग्रन्थस्य विषयेण प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावसम्बन्ध इत्यनुबन्धचतुष्टयमपि सूचित भवति ॥ १ ॥
सिद्धान्ततत्त्वनिरुपणं पूर्वपक्षनिरूपणात् प्रागसिद्धमसम्भवित वेति प्रथमं सोपष्टम्भं पूर्वपक्षं निरूपयति ग्रन्थकृत् - नास्त्येवायं महामोहादित्यादिना -
नास्त्येवायं महामोहात् केचिदेवं प्रचक्षते । कृपया तत्मबोधाय ततः सन्न्याय उच्यते ॥ २॥
9
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७] . (अन्वयः)-केचित् , महामोहात् , अयम् , नास्ति, एव, एवम् , प्रचक्षते, कृपया तत्प्रबोधाय, ततः, सन्न्यायः, उच्यते ॥ __वृत्तिः केचित्-मीमांसकादयः । महामोहात्-वक्ष्यमाणस्वरूपाज्ञानविशेषात् । अयम्-बुद्धिस्थः सर्वज्ञः । नास्ति-न वर्तते । एव-अवधारणार्थकम् । एवम्-अनेन प्रकारेण । प्रचक्षतेकथयन्ति । कृपया-दयावंशतः । तत्प्रबोधाय-तेषां मीमांसकादीनां बोधो यथार्थज्ञानन्तत्प्रबोधस्तस्मै तथा । मीमांसकादीनां सर्वज्ञविषयकबोधप्राप्तिहेतवे इति भावः । ततः-तस्य सर्वज्ञस्येत्यर्थः, सार्वविभक्तिकेन तसुना निष्पन्नत्वात् । सर्बज्ञसम्बन्धीति यावत्, सम्बन्धश्च साध्यसाधकभाव एवेति, सर्बज्ञनिष्ठसाध्यतानिरूपितसाधकतावान् । सन्यायः-सन्-समीचीनोऽबाधित इति यावत् न्यायः सर्वज्ञसाधकतर्कः सन्न्याय: " सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं पूजायाम्" इत्यनेन हैमसूत्रेण कर्मधारयसमासः, उच्यते-निगद्यते, समुपस्थाप्यते इति यावत् ।। २ ।।
ननु महामोहादित्युक्तम् , तत्र को महामोह इति जिज्ञासायां मोहनिरुपणपूर्वकं महामोहं निरूपयति-सर्वज्ञेतिसर्वज्ञा प्रतिपत्तियन्मोहः सामान्यतोऽपि हि । नास्त्येवामिनिवेशस्तु महामोहः सतां मतः ॥ ३ ॥ __ (अन्वयः) यत्, सामान्यतः,-अपि, सर्वज्ञाप्रतिपत्तिः, मोहः, हि तु, सताम् , नास्त्येवाभिनिवेशः, महामोहः, मतः ।
वृत्तिः-यत्-यस्मात् । सामान्यत:-साधारणतः, साधारणरुपेणेति यावत् । अपि-सम्भावनायाम् । सर्वज्ञाऽप्रतिपत्ति:-सर्वज्ञविषय
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८] कमज्ञानम् । मोहः-मोहपदाभिधेया। हि-निश्चयेन । तु-पुनः । सताम्-विद्यमानानाम् सर्वज्ञानामिति भावः । नास्त्येवाभिनिवेश:नास्त्येवेति दुराग्रहः । महामोहः-महामोहपदवाच्यः । मत:-अभिमतः । यद्वा उत्तरार्द्धस्य-तु, नास्त्येवाभिनिवेशः, सताम् , महामोहः, मतः" इत्येवमन्वयोऽभ्युपगन्तव्यः । व्याख्या तु नापेक्षामर्हतीति कृतोपक्षोत्तरार्द्धव्याख्याऽवसेयेति ।। ३ ॥
अस्माच दूरे कल्याण, सुलभा दुःखसम्पदः । नाज्ञानतो रिपुः कश्चि-दत एवोदित बुधैः ॥ ४ ॥ - अन्वयः-च, अस्मात् , कल्याणम् , दूरे, दुःखसम्पदः, सुलभाः, अज्ञानात्, कश्चित्, रिपुः, न, वर्तते, अत एव, बुधैः, उदितम् ।
___वृत्ति :-च-पुनः। अस्मात् - सर्वज्ञाप्रतिपत्तिजनितमोहात्, सर्वज्ञत्वाभावाभिनिवेशजनितमहामोहाच्च । कल्याणम्-मङ्गलम् । दूरे-विप्रकृष्टे । तिष्ठतीतिशेषः। दुःखसम्पदः-दुःखसाम्राज्यानि । सुलभाः-सुखेन लब्धं योग्याः, अनाकाङ्किता अपि प्राप्तुं योग्या इति भावः । अज्ञानतः-शनाभावात्, महामोहत इति यावत् । महानिति शेष. । कश्चित्-कोऽपि । रिपुः-शत्रुः। न-नहि । वर्तते इति शेषः । अत एव-एतस्मादेव हेतोः। बुधैः-मनीषिभिः । उदितम्-निगदितम् ।। ४ ।।
किन्तदित्याकाङ्खायामाह-महामोहेति महामोहाभिभूतानामित्यनों महान् यतः । . अतस्तच्चविदां तेषु, कृपाऽऽवश्यं प्रवर्तते ॥५॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९] (अन्यय:)-यत:, महामोहाभिभूतानाम् , महान, अनर्थः, अतः, तत्त्वविदाम्, कृपा, तेषु, अवश्यम् , प्रवर्तते, इति । ___वृत्ति :-यत:-यस्माद्धेतोः । महामोहाभिभूतानाम्-पूर्वप्रदर्शितस्वरूपमहामोहपीडितानाम, जनानामिति शेषः । ___महान्–विपुल: । अनर्थः-प्रेप्सितार्थानधिगमानभिप्रेताधिगमरूपहानिः । सम्पद्यते इति शेषः । अतः-अस्माद्धेतोः । तेषु महामोहाभिभूतजनेषु । तत्त्वविदाम्-तत्त्वज्ञानिनाम् । कृपादया, निरुपाधित दीयदुःखापहरणेच्छेति यावत् । अवश्यम्नूनम् । प्रवर्तते-प्रवृत्तिशालिनीभवति । इति-स्वरूपपरामर्शार्थकमव्ययम् । तथाच-एतत्स्वरूपमुक्तमित्यर्थः ॥ ५ ॥
श्रुत्वैतं चेह सन्याय, तथा क्लिष्टस्य कर्मणः । क्षयोपशमभावेन, प्रबोधोऽप्युपपद्यते ॥६॥
(अन्वयः) च, इह, एतम् , सन्न्यायम् , श्रुत्वा, तथा, क्लिष्टस्य, कर्मणः, क्षयोपशमभावेन । प्रबोध, अपि, उपपद्यते ॥६॥
वृत्तिः-च-पुनः । इह-अस्मिल्लोके । एतम्-समीपतरवर्तितयोच्यमानम् । सन्न्यायम्-सर्वज्ञसाधकसत्तर्कम् ।
श्रुत्वा-समाकर्ण्य । तथा-तेनप्रकारेण । कृतस्येतिशेषः । क्लिष्टस्य-क्लेशकारकस्य । फर्मणः-ज्ञानावरणीयादिकर्माष्टकस्य । क्षयोपशमभावेन-क्षयभावेनोपशमभावेन च । प्रबोधः-सर्वज्ञविषयकं प्रकृष्टं ज्ञानम् । अपि-सम्भावनायाम् । उपपद्यते-उपपन्नं भवति । कदाचित् सर्वज्ञविषयकं प्रकृष्टं ज्ञानमनुपपन्नमपीत्यपिशब्देन सूचितं भवतीत्यवसेयम् ॥ ६॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०] अपिशब्दसूचितायां तादृशप्रबोधानुपपत्तौ प्रयासवैयर्थ्य निराकरोति
तदभावेऽपि तदोषात्, सफलोऽयौं परिश्रमः । कृपाभावत एवेह, तथोपायप्रवृत्तितः ॥ ७ ॥
(अन्वयः) तदोषात् , तदभावे, अपि, अयम् , परिश्रमः, सफलः, इह, कृपाभावतः, एव, तथोपायप्रवृत्तितः ॥ ७॥ -
वृत्तिः-तदोषात्-तत्तजनसत्कदोषतः । तदभावे-सर्वज्ञविषयकप्रकृष्टज्ञानाभावे । अपि-सम्भावनायाम् । अयम्-सन्निकृष्टतया विधीयमानः । परिश्रमः-प्रयास: । मदीय इति शेषः । सफल:सार्थकः । वर्तते इति शेषः । इह-सर्वज्ञविषयकबोधसम्पादने । कृपाभावतः-हृदयावच्छिन्नदयाभावसञ्चारतः । एव-अवधारणार्थकमव्ययम् , तथा च . हृदयावच्छिन्नदयाभावसञ्चारादेवेत्यर्थः । तथोपायप्रवृत्तितः-तादृशज्ञानप्राप्त्युपायविषयकप्रयत्नादित्यर्थः ॥७॥
श्रोतृणामप्रबोधेऽपि यन्मुनीन्द्ररुदाहृतम् । आख्यातॄणां फलं धर्म-देशनायां विधानतः ॥८॥
(अन्वयः) यत् श्रोतृणाम् , अप्रबोधे, अपि, मुनीन्द्रैः, धर्मदेशनायाम् , विधानतः, आख्यातॄणाम् , फलम् , उदाहृतम् ॥
(वृत्तिः) यत्-यस्माद्धेतोः । श्रोतृणाम्-सर्वज्ञबोधहेतूपदेशात्मकवचनश्रवणकर्तृणाम् । अप्रबोधे-सर्वज्ञविषयकप्रकृष्टज्ञानाभावे । अपि-सम्भावनार्थकमव्ययम् । मुनीन्द्रैः-श्रमणश्रेष्ठैः। धर्मदेशनायाम्
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११] षष्ठयर्थे सप्तमी बोद्धव्या, " : सि धुद" " इति पाणिनिसूत्रे षष्ठयर्थे सप्तमीदर्शनात्. अन्यथा “ उत्परस्य सस्य धुडित्यर्थः कथङ्कारं सङ्गतिमान् भवेत् । तथा च-धमेपिदेशस्य । विधानत:-अनुष्ठानतः । आख्यातॄणाम-प्रवक्तृणाम् । फलम्-लाभः । उदाहृतम्-कथितः । तथा चोक्तमभियुक्तैः
" न भवति धर्म:श्रोतुः, सर्वस्यैकान्ततो हितश्रवणात् । बुवतोऽनुग्रहबुद्धया, वक्तुस्त्वेकान्ततो भवति" इति. ॥ ८ ॥
अलमत्र प्रसङ्गेन, प्रकृत प्रस्तुमोऽधुना । पूर्वपक्षस्तु सन्याय-स्तत्रातः किश्चिदुच्यते ॥९॥
(अन्वयः) अत्र, प्रसङ्गेन, अलम् , अधुना, प्रकृतम्, प्रस्तुमः । तु, सन्यायः, पूर्वपक्षः, अतः, तत्र, किश्चित्, उच्यते ॥
वृति :-अत्र-एतद्विषये। प्रसङ्गेन-अप्राकरणिकविषयव्यासक्त्या। अलम्-व्यर्थम् , तेन किमपि प्रयोजनं नास्तीत्यर्थः । अधुना -इदानीम् । प्रकृतम्-प्रकरणविषयतामम्पन्नम, वर्णनीयमिति यावत् । प्रस्तुम:-प्रस्तावनाविषयीकुर्मः, वर्ण याम इति यावत् । एवञ्च सिद्धान्तविषय उच्यताम् पूर्वपक्षनिरूपणं पुनरकिश्चित्कर मितिचेत्तदाह-पूर्वपक्षेति-तु-पुनः । सन्न्यायः-सर्वज्ञसाधकसमीचीनतर्फः । पूर्वपक्षःपूर्वपक्षोऽस्ति साधकत्वेनास्येति "अभ्रादिभ्यः” इत्यनेनामादित्वादप्रत्यये तथा पूर्वपक्षं विना सन्न्यायस्यानुपपद्यमानत् सन्न्यायः
र्वपक्षप्रयोज्य इति फलितम् । अतः-अस्माद्धेतोः । तत्र-पूर्वपक्षविषये । किश्चित्-किमपि । उच्यते कथ्यते । अवश्यवक्तव्यतयेतिशेषः ॥९॥
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२] पूर्वपक्षमुपक्रमतेप्रत्यक्षादिप्रमाणैर्गों-चगतिक्रान्तभावतः । असाध्वी किल सर्वज्ञ-कल्पनाति पसङ्गतः ॥ १० ॥
(अन्वयः) प्रत्यक्षादिप्रमाणैः, गोचरातिकान्तभावतः, सर्वज्ञकल्पना, किल, असाध्वी, अतिप्रसङ्गतः ॥ १० ॥
वृत्तिः-प्रत्यक्षादिप्रमाणैः-प्रत्यक्षादिप्रमाणपश्चकेन । गोचरातिक्रान्तभावतः-विषयतयाऽतिक्रमणात्, प्रत्यक्षादिप्रमाणपञ्चकविषयतातिक्रान्तत्वाद्धेतोरित्यर्थः । अर्थान्वयानुकूलतया "प्रत्यक्षादिप्रमाणगोचरातिक्रान्तभावतः” इत्ययमपिपाठः साधीयानपि केवलं सप्तमाक्षरलघुत्वेनच्छन्दोभङ्गमिया समुपेक्षितोऽवसेयः। सर्वज्ञकल्पनात्रिकालावच्छेदेन सकलपदार्थविषयकाऽबाधितज्ञानावन्तः सन्तिसर्वज्ञाः इत्येवंविधकल्पना ।
किल-निश्चयेन । असाध्वी-असमीचीना। कुत इत्याकालायांमाह-अतिप्रसङ्गतः-अतिव्याप्तेरित्यर्थः । प्रत्यक्षादिप्रमाणविषयत्वातिक्रान्तस्यापि वस्तुनः स्वीकारे गगनकुसुमादेरपि स्वीकरणीयत्वापत्तिरितिभावः ॥ १०॥ ..
प्रमाणपञ्चकगोचरातिक्रान्तत्वमेव दर्शयति-प्रत्यक्षेणेत्यादिना सार्द्धश्लोकद्वयेनप्रत्यक्षेण प्रमाणेन, सर्वज्ञो नैव गृह्यते । लिङ्गमप्यविनाभावि, तेन किश्चिन्न दृश्यते ॥११ ।।
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
__[१३] (अन्वयः) सर्वज्ञः, प्रत्यक्षेण, प्रमाणेन, न, एव, गृह्यते, तेन, अविनाभावि, किश्चित्, अपि, लिङ्गम् , न, दृश्यते ॥ ११ ॥
वृत्ति :-सर्वज्ञः-सकलपदार्थज्ञानवान् कश्चिदपीत्यर्थः । प्रत्यक्षण-तन्नामकेन । प्रमाणेन-प्रमितिकरणेन। न-नहि। एव-अवधारणार्थकम् । गृह्यते-ज्ञानविषयीक्रियते । एवकारेण सर्वज्ञे ज्ञानविषयता व्यवच्छिद्यते इतिभावः, एवश्च प्रत्यक्षप्रमाणेन सर्वज्ञो नैव ज्ञातुं शक्य , तस्येन्द्रियात्मकप्रत्यक्षप्रमाणाप्राह्यत्वादिति फलितम् । तेन-सर्वज्ञेन । अविनाभावि-व्याप्तम्. " अविनाभावो व्याप्तिः " इति सिद्धान्तादितिभावः । लिङ्गम्-गमकम् । अपि-खलु । किश्चित्किमपि । न-नहि । दृश्यते-अवलोक्यते । पर्वते वह्नयनुमितौ यथा वह्नयविनाभावि धूमात्मकलिङ्गेनानुमात्रा दृष्टेन वह्नयनुमितिः सम्पाद्यते, तथा सर्वज्ञाविनाभावि न किञ्चिदपि लिङ्गं दृश्यते केनापि येन सर्वज्ञानुमितिः सम्पादनीया स्यादितिभावः । एवञ्चनानुमानेनापि प्रमाणेन सर्वज्ञ: साधयितुं शक्य इति स्थितम् ॥ ११ ॥
नचाऽऽगमेन यदसौ, विध्यादिप्रतिपादकः । अप्रत्यक्षत्वतो नैवो-पमानेनापि गम्यते ॥ १२ ॥
( अन्वयः ) च, आगमेन, न, यत्, असौ, विध्यादि प्रतिपादकः, उपमानेन, अपि, नैव, गम्यते, अप्रत्यक्षत्वतः ।।
वत्तिः-च-पुनः । आगमेन-कल्पसूत्राद्यागमेन शब्दात्मकेन प्रमाणेन । न-नहि । सर्वज्ञो गृह्यते इति शेषः । यत्-यस्माद्धेतोः । असौ-बुद्धिविषयीभूत आगमः । विध्यादिप्रतिपादक:क्रियाकाण्डादिविधिमार्गबोधकः । अतो न सर्बजे शब्दोऽपि
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१४] प्रमाणं भवितुमर्हतीति भावः । उपमानात्मकप्रमाणेनैव सर्वज्ञः सेत्स्यतीत्याशङ्कां परिहतुकाम आह-अप्रत्यक्षेत्यादिद्वितीय'र्द्धम्उपमानेन-सादृश्यज्ञानात्मकेनोपमानेन प्रमाणेन । अपि-सम्भावनार्थमव्ययम् । न-नहि । एव-अवधारणार्थकम् । गम्यते-ज्ञायते । सर्वज्ञ इति शेषः । तत्र हेतुमाह-अप्रत्यक्षत्वत:-सर्वज्ञस्य प्रत्य क्षत्वाभावात् , प्रत्यक्षस्यैव वस्तुनो गवयादेर्गवयादिप दवाच्यताग्रहो यथोपमानप्रमाणेन भवति न तथा सर्वज्ञे सर्वज्ञपदवाच्यताग्रहो भवितुमर्हति. सर्वज्ञस्याऽप्रत्यक्षत्वात्, तथाचोपमानेनापि प्रमाणेन सर्वज्ञो न गृह्यते इति जातम् । . नार्थापत्या हि सर्वोऽर्थ-स्तं विनाऽप्युपपद्यते । प्रमाणपश्चकावृत्ते-स्तत्राभावस्य मानता ॥ १३ ॥
(अन्वयः) हि. अर्थापत्त्या, न, तम् , विना, अपि, सर्वः, अर्थः, उपपद्यते, (एवञ्च) प्रमाणपश्चकावृत्तेः, तत्र, अभावस्य, मानता ॥
वृत्तिः-हि-निश्चयेन । अर्थापत्त्या-स्वविरहप्रयोज्येनानुपपद्यमानेनार्थेन स्वस्याक्षेपोऽर्थापत्तिर्यथा रात्रिभोजनं विनाऽनुपपद्यमानेन दिवसाधिकरणकभोजनाभावविशिष्टदेवदत्तसम्बन्धिना पीनत्वेन रात्रिभोजनस्याक्षेपः, तादृश आक्षेप एवाऽर्थापत्त्याख्यं प्रमाणं स्वीक्रियते अयमाशयः- " उपपाद्यज्ञानप्रभवमुपपादकज्ञानमर्थापत्तिः, तत्र योऽर्थोऽन्येन केनचित् कल्पनीयेन विना नोपपद्यते सोऽर्थ उपपाद्यः, यस्यच कल्पनीयार्थस्याभावे सत्युगपाद्यं नोपपद्यते स कल्पनीयोऽर्थ उपपादक इत्युच्यते । यथागृहाऽ. सत्त्वरूपोऽर्थो बहिःसत्त्वरूपेण कल्पनीयार्थेन विना नोपपद्यत
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१५] इति गृहासत्त्वरूपोऽर्थ उपपाद्य इत्युच्यते, एवं बहिःसत्त्वरूपस्य कल्पनीयार्थस्याभावे सति गृहासत्त्वरूपमुपपाद्यं नोपपद्यते इति बहिःसत्त्वरूपोऽर्थ उपपादक इत्युच्यते, तत्रोपपाद्यज्ञानं करणतयाऽर्थापत्तिप्रमाणम् । उपपादकज्ञानं च फलतयाऽर्थापत्तिप्रमा । एतदुक्तं भवति-अर्थस्य-बहिःसद्भावस्य- आपत्तिः कल्पना यस्मादिति समासेन ‘अर्थापत्ति' शब्द उपपाद्यज्ञानरूपकरणपरत्वेन प्रमाणवाची, अर्थस्याऽऽपत्तिरितिसमासेन चोपपादकज्ञानरूपार्थापत्तिप्रमितिपर इति । साचार्थापत्तिर्द्विविधा-दृष्टार्थापत्तिः श्रुतार्थापत्तिश्चेति । तत्रदृष्टार्थापत्तेर्लक्षणं यथा श्लोकवार्तिके
प्रमाणषट्कविज्ञातो, यत्रार्थो नान्यथा भवेत् ।
अदृष्टं कल्पयेदन्यं, सार्थापत्तिरुदाहृता" ॥ इति श्रुतापत्तिरपि लक्षिता तत्रैव यथा" पीनो दिवा न भुङक्ते, चेत्येवमादिवचःश्रुतौ।
रात्रिभोजनविज्ञानं, श्रुतार्थापत्तिरुच्यते ॥ इति प्रत्यक्षशब्दवदर्थापत्तिशब्दोऽपि प्रमाप्रमाणयोरुभयोरपि प्रत्यायकः । उपपादककल्पनाहेतुभूतोपपाद्यज्ञानमापत्तिप्रमाणम् , उपपादकज्ञानमर्थापत्तिप्रमा । यथा-रात्रिमोजनं विना दिवाऽभुञ्जाने पुरुषे स्थूलता नोपपद्यते इति रात्रिभोजनस्य स्थूलतोपपाद्या । यस्याभावेन यस्याभावः सम्पद्यते तत्तस्योपपादकम् , यथा रात्रिभोजनाभावेन दिवाऽभुञ्जाने स्थूलताया अभावः सम्पद्यते इति रात्रिभोजनं स्थूल. ताया उपपादकं भवति, भवतिचैवमर्थापत्तिः प्रमाणम् । तथाच तेनार्थापत्त्याख्यप्रमाणेन । न-नहि । गृह्यते स सर्वज्ञ इति शेषः । तदेवोपपादयति सर्वोऽर्थस्तमित्यादिना तम्-प्रसाधयिष्यमाणतया बुद्धिविषयीभूतम् । विना-अन्तरेण । अपि-खलु ।
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१६] सर्वः-निखिलः। अर्थः-वस्तु । उपपद्यते-उपपन्न: सङ्गत इति यावद् भवति, लोके किमपि न तादृशमवशिष्यते वस्तु यत् सर्वज्ञेन विनाऽनुपपन्नं स्यात् एवञ्चार्थापत्तिरपि प्रमाणं न सर्वज्ञे प्रवतते इति भावः । ( ततश्च ) प्रमाणपञ्चकावृत्त:-प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दार्थापत्त्याख्यप्रमाणपश्चकाप्रवर्तनात् । तत्र-सर्वज्ञे । अभावस्य-अभावाख्यपदार्थस्य । मानता-प्रमाणता । स्वीकरणीयेति भावः, अनुपलब्धिनामकेन षष्ठेन प्रमाणेन सर्वज्ञाभावस्य सिद्धिर्भवति. अयमाशयः-योग्यं यद्वस्तुनोपलभ्यते तदनुपलब्ध्या तदभावः सिद्धयति तदनुपलब्धिस्तदभावे प्रमाणं भवति, भवति च सर्वत्र सर्वज्ञानुपलब्धिरतस्तदभावस्तयाऽनुपलब्ध्या सिद्धयतीति सर्वज्ञाभावः सिद्धोऽवसेयः।
प्रकारान्तरेणापि सर्वज्ञाभावं साधयन्ति रागादिप्रक्षयाचास्येत्यादिना
रागादिप्रक्षयाच्चास्य, सर्वज्ञत्वमिहेष्यते । तेषां चात्मस्वभावत्वात् , प्रक्षयो नोपपद्यते ॥ १४ ॥
(अन्वयः) च, अस्य, रागादिप्रक्षयात् , इह, सर्वज्ञत्वम् , इष्यते, च, आत्मस्वभावत्वात् , तेषाम् , प्रक्षयः, न, उपपद्यते ॥
वृत्ति :-च-पुनः । अस्य-प्रक्रान्तस्य सर्वज्ञस्य । रागादिप्रक्षयात् रागादेराभ्यन्तरमहारिपोः प्रकर्षेण विनाशाद्धेतोः । इह-प्रक्रान्ते प्रसाधयिष्यमाणे सर्वज्ञे। सर्वज्ञत्वम-सकलपदार्थज्ञातृत्वम् । इष्यते इच्छाविषयीक्रियते। च-त्वर्थकमव्ययम् , किन्त्वित्यर्थः । आत्मस्वभावत्वात-आत्मनश्चेतनस्य स्वभावाः स्वरूपाणि. आत्मस्वभावास्तेषां भावस्तत्त्वम् , तस्मात्तथा । तेषाम्-प्रक्रान्तानाम्. रागादीना
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१७] मिति यावत् । प्रक्षय:-प्रकर्षेण विनाशः, निरन्वयनाश इति यावत् । न-नहि । उपपद्यते-उपपत्तिमान् भवति, सङ्गच्छते इति यावत् । . स्वभावस्य केनचित् पराकर्तुमशक्यत्वादितिभावः । अथ नात्मस्वभावास्ते, सर्वज्ञः सर्व एव हि । अरागादिस्वभावत्वा-न्न वा कश्चित् कदाचन ॥ १५॥
( अन्वयः) अथ, ते, आत्मस्वभावाः, न, अरागादिस्वभावत्वात्. हि, सर्वः, एव, सर्वज्ञः, कश्चित्, कदाचन, न वा ।।
वृत्तिः-अथ-यदिपुनः । ते-रागादयः । आत्मस्वभावाःचेतनस्वभावभूताः । न-नहि । आत्मस्वभावास्ते रागादयो न स्वीक्रियन्ते चेदित्यर्थः । अरागादिस्वभावत्वात् रागादिस्वमावरहितत्वाद्धेतोः । हि-निश्चयेन। सर्व:-निखिलः । एव-अन्यव्यवच्छेदार्थमव्ययम् । सर्वज्ञः-सकलपदार्थज्ञाता । सम्पद्यतेतिशेषः । एवकारव्यावर्त्यमाह नवेत्यादिचतुर्थपादेन । कश्चित्-अनियतः कोऽपीत्यर्थः । कदाचित्-अकस्मात् , अनियतकालावच्छेदेनेतियावत् । नवानैव । रागादिस्वभावरहितत्वाद्धेतोः सर्वः सर्वदैव सर्वज्ञ स्यान्नतु कोऽपि कदाचिदेवेतिभावः ॥ १५ ॥ किञ्च जात्यादियुक्तवाद , वक्ताऽसौ गीयते परैः । ततः कथं नु सर्वज्ञो, यथोक्तं न्यायवादिना ॥१६॥
(अन्वयः) किञ्च, असौ, जात्यादियुक्तत्वात् , परैः, वक्ता, गीयते, ततः, सर्वज्ञः, कथम् , नु, यथा, न्यायवादिना, उक्तम् ।
वृत्तिः-किञ्च-अन्यच्च । असौ-साधयिष्यमाणतया बुद्धिविषयीभूतः सर्वज्ञः । जात्यादियुक्तत्वात्-उत्तमजाति विशिष्टयत्कि
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१८] चिदभिधानादिसंवलितत्वात् । परैः-अन्यैः । वक्ता-जनताहित. कामनया प्रवचनकर्ता। गीयते-कथ्यते । तत:-वक्तृत्वात् । सर्वज्ञःसकलपदार्थज्ञाता। कथम्-केनप्रकारेण । नु-सम्भावनायाम् तथाच सम्भाव्यते इत्यर्थः, यदि वक्तृत्वं वर्ततं तर्हि सर्वज्ञत्वं कथमपि नो सम्भाव्यते इतिभावः। यथा-येनप्रकारेण । न्यायवादिनाकर्कशहृदयतया केवलतर्कावलम्बिना । उक्तम् - कथितम ।। किमुक्तमित्याकाङ्खायामाह-असावितीति
असाविति न सर्वज्ञो, वक्तृत्वाद्देवदत्तवत् ।
यं यं सर्वज्ञमित्याहु-स्तं तमेतेन वारयेत् ॥ १७ ॥ - (अन्वयः ) अमौ, सर्वज्ञः, न, वक्तृत्वात्, देवदत्तवत् , इति, यम्', यम् , सर्वज्ञम् , आहुः, एतेन, तम , तम् , वारयेत् इति ॥ - वृत्तिः-असौ-विप्रकृष्टतया बुद्धिविषयः । “ इदमस्तु सन्निकृष्टे, समीपतरवर्ति चैतदो रूपम । अदसम्तु विप्रकृष्टे, तदिति परोक्षे विजानीयात् ।।" इति। सर्वज्ञो न-सर्वज्ञत्वाभाववानित्यर्थः ।
वक्तृत्वात्-- नामजात्यादिसंवलितत्वप्रयोज्यपरकर्तृकगीयमानप्रवचनकारित्वात्. उदाहरणमाह-देवदत्तवत्-देवदत्ततुल्यः । " यो यो वक्तृत्ववान् स सर्वज्ञत्वाभाववान् यथा देवदत्तः " इत्युदाहरणप्रदर्शनमेतत् । एवम्-सर्वज्ञत्वाभावव्याप्यवक्तृत्ववाँश्चायम इत्युपनयः, तस्मान्नासौ सर्वज्ञ इति सिद्धयति वक्तृत्वहेतुकसर्वज्ञत्वाभावानुमित्या सर्वज्ञाऽस्तित्वम् । इति-अनेन प्रकारेण, इतिशब्दस्यात्रप्रकारार्थकत्वात् । “ इतिहेतुप्रकरणप्रकारादिसमाप्तिषु"
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१९] इत्यमरः । एवञ्च सर्वज्ञवादिनः । यम् यम्-बुद्धिविषयीभूतम् । सर्वज्ञम्-सकलपदार्थज्ञातारं केवलिनम् । आहुः-कथयन्ति । एतेन-प्रदर्शिते नानुमानप्रकारेण । तम् तम्-बुद्धिविषयीभूतम् सर्वज्ञ मितियावत् । वारयेत्-प्रतिरोधयेत् । इति-स्वरूपपरामर्शार्थमव्ययम् ॥
अयमाशयः-पर्वतो वह्निमान् धूमात् इत्यत्र पर्वतो वह्नयभाववान् पाषाणमयत्वात् इत्यादिरीत्या विरुद्ध साध्यसाधकात्मके सत्प्रतिक्षिते हेतौ समुपस्थापितेऽन्यतरस्मिन्नप्रामाण्यग्रहविषयतापादनात् प्राक् यथा न काप्यनुमितिर्भवति तथैव प्रकृतेऽपि सर्वज्ञवादिभि:-" असौ सर्वज्ञः केवलित्वात्" इत्येवमनुमानाकारे समुपस्थापितेऽस्माभि:-" असौ न मवज्ञो वक्तृत्वात्" इत्येवं सत्प्रतिपक्षिते हेतौ सतुपस्थापितेऽन्यतरहेतुविषयकमप्रामाण्यज्ञानं यावदुभेऽप्यनुमिती प्रतिबद्धे भवतः मदुपस्थापिते वक्तृत्वात्मके हेतावप्रामाण्यज्ञानविषयतायाः सिद्धान्तिभिरापादिताया अभावात् ।। इति ॥ १७ ॥
अवश्य जातिनामभ्यां, स निर्देश्यः परैरपि । निर्दिष्टश्चेत् स वक्तृत्वा-दसर्वज्ञः प्रसज्य ते ॥ १८ ।।
(अन्वयः) सः, परैः, अपि, अवश्यम् , जातिनामभ्याम् , निर्देश्यः । चेत् , निर्दिष्टः, सः, वक्तृत्वात् , असर्वज्ञः, प्रसज्यते ॥
वृत्तिः-सः, बुद्धिविषयीभूतः सर्वज्ञः । परैः-अपरैः, सर्वज्ञवादिभिरितियावत् । अपि-खलु । अवश्यम्-नूनम् । जातिनामभ्याम्उत्तमजातिविशिष्टाभिधानाभ्याम् । निर्देश्यः-निर्देष्टव्यः, निर्देशं
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२०] नेतव्य इतियावत् । चेत्-यदि । निर्दिष्टः जातिनामभ्यां निर्देश प्रापितः । तींती शेषः । सः-बुद्धिविषयः सर्वज्ञः वक्तृत्वात्जातिनामयुक्तत्वप्रयोज्यपरकर्तृकगीयमानप्रवचनकर्तृत्वाद्धेतोरित्यर्थः । असर्वज्ञः-सर्वज्ञभिन्नः, सर्वज्ञत्वाभावान् वा । प्रसज्यते-प्राप्तो भवतीत्यर्थः ॥ १८ ॥
सर्वो विशेषः सर्वज्ञो, वक्तृत्वेन ह्यपोद्यते । अपोदितविशेष च, सामान्य कावतिष्ठताम् ॥ १९॥
( अन्वयः ) हि, सर्वः, विशेषः, सर्वज्ञः, वक्तृत्वेन, अपोद्यते, च, अपोदितविशेषम् , सामान्यम् , क, अवतिष्ठताम् ॥ १९॥ ___ वृत्तिः-हि-निश्चयेन । सर्वः-निखिलः । विशेष:-तत्तज्जात्यभिधानादिसंवलितः । सर्वज्ञः-सकलपदार्थज्ञाता केवली । वक्तत्वेन-नामजात्यादिसंवलितत्वप्रयोज्यगीयमानप्रवचनकारित्वहेतुना । अपोद्यते-निराक्रियते दूरीक्रियते इतियावत् । च-पुनः । अपोदितविशेषम्-अपोदिता दूरीकृता विशेषास्तत्तन्नामजातिभाज: सर्वज्ञा यस्य तत्तथा । सामान्यम्-सर्वज्ञत्वसामान्यम् । क-कुत्र । अवतिष्ठताम्-स्थितिशालिभवतु, न कुत्रापीतिभावः । अयमाशयः विशषाभावकूटेन सामान्याभावः सिद्धयतीति नियमो वर्तते विदुषाम् , अत एव वायौ नीलं नास्ति पीत नास्तीत्यादिप्रतीत्या प्रमितेन नीलपीतादिविशेषाभावकूटेन वायौ रूपं नास्तीति व्यवहारसिद्धरूपसामान्याभावः सर्वसम्मतः सिद्धो भवति, तथैव वक्तृत्वेन हेतुना स सर्वज्ञो नेत्येव सर्वज्ञसामान्याभावोऽनायत्यापि स्वीकरणीय इति ॥ १९ ॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२१]
न वक्तृत्वदेहस्य, नचासौ कर्मणा विना । न तद्रागादिशून्यस्य, वक्तृत्वं तन्निबन्धनम् ॥ २० ॥
( अन्वयः ) अदेहस्य, वक्तृत्वम्, न च, असौ, कर्मणा, विना, न, तत्, रागादिशून्यस्य, न, वक्तृत्वम्, तन्निबन्धनम् ॥ २० ॥
वृत्तिः - अदेहस्य - अशरीरस्य । वक्तृत्वम् उत्तमजात्यभिधानादिसंवलितत्व प्रयोज्य गीयमानप्रवचनकर्तृत्वम् । न- नहि । भवितुमर्हतीतिशेषः । च- पुनः । असौ - बुद्धिविषयतामापन्नो देहः । कर्मणा - शुभाशुभाऽन्यतरकर्मणा । विना-अन्तरेण । न- नहि । भवितुमर्हतीतिशेषः । तत् - बुद्धिविषयीभूतं कर्म | रागादिशून्यस्यरागद्वेषादिविरहितस्य । न - नहि । समुत्पद्यते इतिशेषः । वक्तृत्वम्तादृशप्रवचनकारित्वम् । तन्निबन्धनम् - रागादिशून्यत्वमूलकम् ॥२०॥
विवक्षया च वक्तृत्व, साचेच्छा भावतो हि यत् । रागस्ततश्च वक्तृत्वान्न सर्वज्ञ इति स्थितम् ॥ २१ ॥
( अन्वयः ) च, वक्तृत्वम्, विवक्षया, सा, च, इच्छा, यत्, भावतः, हि, (सः) रागः, च, ततः, सर्वज्ञः, न, वक्तृत्वात्, इति स्थितम् ॥ २१ ॥
वृत्तिः - च- पुनः । वक्तृत्वम् उत्तमजात्यभिधानादिसंवलितत्वप्रयोज्यगीयमानप्रवचनकर्तृत्वम् । विवक्षया - वक्तुमिच्छा विवक्षा तथा तथा । भवतीति शेषः । सा - बुद्धिविषयीभूता । च- पुनः । इच्छा-वाञ्छा । यत् - यस्मात् । भावतः - वस्तुतः, भावपदार्थतः इतियावत् । ( स: - भावः ) रागः - अनुरागो मात्सर्य वा । 'रागोऽनुरागे कुशादौ मात्सर्ये लोहितादिषु' इतिशाश्वतः । च
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२२]
पादपूरणार्थकमव्ययम् । ततः- वक्तृत्वस्य रागमूलकत्व निश्चयाद्धेतोः । सर्वज्ञः-सकलपदार्थज्ञाता केवली । न-नही । अस्तीतिशेषः । वक्तृत्वात्-वक्तृस्वज्ञानज्ञाप्यत्वात् । इति मदुक्तप्रकारमनुमानम् । स्थितम्-स्थिरं जातमितिभावः । ॥ २१ ॥
एवञ्च प्रमाणपञ्चकावृत्तेः रागादिमूलवक्तृत्वाच्च सर्वज्ञो न कश्चित्पदार्थः ।
इति परमदार्शनिकाचार्य पुरन्दर श्रीहरिभद्रसूरिविरचितायां सर्वज्ञसिद्धौ शास्त्रविशारद-कविरत्न-पीयूषपाणि-पूज्यपादाचार्यमहाराज श्री विजया मृतसूरीश्वरकृतायां सर्वहिताऽऽख्यायां व्याख्यायां सर्वज्ञताप्रतिषेधपूर्वपक्षाभिधं प्रथमं प्रकरणम् ॥
१-( मूलम् )अत्रोच्यते यत्तावदुक्तं 'प्रत्यक्षादिप्रमाणगोचरातिक्रान्तत्वादसाध्वीसर्वज्ञकल्पने'ति, तदयुक्तम् , कुतः? यतो न सर्वपदार्थग्राहीन्द्रियप्रत्यक्षमिति तद्गोचरातिक्रन्तत्वेऽपि भावानां नावश्यमसत्तासिद्धिरतिप्रसङ्गात् , तदगोचराणामपि सतामेवानुमानादिविषयतयेष्टवात् , अन्यथाऽनुमानादेरप्यसत्तामात्रत्वे सति अतिप्रसङ्गात् , न च सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वे तत्र वः प्रमाणमस्ति, तच्चेतसां परोक्षत्वात् , तदभ्युपगमे चातीन्द्रियार्थदर्शिनः सत्तासिद्धिः, तत्संशयानिवृत्तेश्व, नहि सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्ता अपि वः खरविषाणादिवन्न सन्ति धर्मादय इति तत् संशयानिवृत्तिः। १ प्रमाणैर्गोचरा.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२३] न चेदं तत्वतः प्रत्यक्षम् , असाक्षादसम्पूर्णवस्तुपरिच्छेदात्मकत्वात् , प्रयोगश्च-इन्द्रियमनोनिमित्तं विज्ञानमप्रत्यक्षं, ग्राह्य ग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वात् , धूमादग्निज्ञानवत् , विपक्षः केवलम् ॥
एवञ्च सर्वज्ञः सर्वज्ञ इति तत्साधनज नितालीकसहृदयत्वभावनामुकुलितलोचनैर्यन्नृत्यते सर्वज्ञवादिभिस्तत्र न कञ्चन हेतुं पश्याम इति पूर्वपक्षिणां मतं स्थिरीकृत्य सिद्धान्तिभिः सूरिप्रवरैः समाधीयते-अत्रोच्यते-इत्यादिना-प्रत्यक्षादिप्रमाणगोचराक्रान्तत्वा तमर्वज्ञकल्पनाऽसमीचीनेति यद्भवद्भिरूक्तम , तत्-भवतां मतम् , अयुक्तम्-युक्तिततिविरहितम् । कुतोऽयुक्तमित्याकाङ्खायामाह-यतो न सर्वेत्यादि-प्रत्यक्षप्रमाणगोचरातिक्रान्तत्वाभावान्न तावत्सर्वज्ञाभावः साधयितुं शक्यते, तथाहि यदीन्द्रियप्रत्यक्षं निखिलपदार्थग्राहिमवेत् स्वीक्रियेत वा तदेन्द्रिय प्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वेन भावानामात्यन्तिकासत्ता सिद्धयेत् तदेव ( सर्वपदार्थग्राहीन्द्रियप्रत्यक्षमेव ) तु नास्तीति सर्वज्ञस्य प्रत्यक्षप्रमाणगोचरातिक्रान्तत्वेऽपि न तदसत्तासिद्धिः । इन्द्रियप्रत्यक्षस्य सर्वपदार्थग्राहित्वाभावेऽपि तादृशप्रत्यक्षमाप्रणगोचरातिक्रान्तत्वेन भावनामसत्तायाः स्वीकारे तु समुद्राद्यगाधजलस्थितेन्द्रियप्रत्यक्षगोचरातिकान्तरत्नादीनामप्यसत्ताऽऽपद्यतेतिभावः । तादृशरत्नादयोऽप्यसन्त एवावतिष्ठन्तामितिशङ्कायामाह-तदगोचराणामपोत्यादिना-इन्द्रियप्रत्यक्षगोचरातिकान्तानामपि वह्नयादिपदार्थानां सतामेवानुमानादिजन्यबोध विषयतयेष्ठत्वादित्यर्थः । अन्यथेत्यस्यैवापरव्याख्यानम्-अनुमानादेरप्यसत्तामात्रत्वे इति. अनुमानादेरप्यसत्पदार्थमात्रविषयकबोधजनकत्वे इतितदर्थः । सति अतिप्रसङ्गात्-सत्पदार्थेऽपि पर्वताद्यधिकरणकवह्नयादावसत्ताया अति
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
_
[२४]
प्रसङ्गादित्यर्थः । अथ न वयमिन्द्रियप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वेन सर्वज्ञासत्त्वं मन्यामहे येन पूर्वोक्ताऽऽपत्तिभाजो भवेम किन्तु सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वेनैव । तथा च जलमध्यवर्तिनां रत्नादीनामन्ततो मीनादीन्द्रियप्रत्यक्षगोचरत्वेन सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वाभावेनैवाऽऽपत्तिः परिहृता स्यात् , सर्वज्ञः पुनर्न कस्यापीन्द्रियगोचर इति सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वादसन्नेवावतिष्ठतामित्याशङ्कां परिहरति नचेत्यादिना । तत्र सर्वज्ञे वः-युष्माकम् अभिमते सर्वजनप्रत्यक्षगोचगतिक्रान्तत्वे नच प्रमाणमस्तीस्यर्थः । कथमितिचेत्तत्राह-तच्चेत्सामिति, सर्वजनचेतसां परोक्षत्वात्-प्रत्यक्षत्वाभावादित्यर्थः । यदि सर्वजनचेतांसि प्रत्यक्षाणि भवेयुस्तदैव सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्त त्वं प्रमातुं शक्यम् , तान्येव न प्रत्यक्षाणीति सर्वज्ञे सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वस्य स्वीकर्तुमशक्यतया तदीयाऽसत्त्वासिद्धिरिति भावः । अथ तच्चेतसां परोक्षस्वं न स्वीक्रियते इति चेत्तर्हि तच्चेतसां प्रत्यक्षत्वाभ्युपगमे यस्य तानि प्रत्यक्षाणि स्वीक्रियेरन् अतीन्द्रियार्थदर्शिनस्तस्य सत्ता सिद्धयेत् तादृशसत्ताशाली च सर्वज्ञ एवेति स सन्नेवाङ्गीकरणीयः । सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वे प्रामाण्याभावद्योतकं कारणान्तरमाह-तत्संशयेति। तामेव संशयानिवृत्तिमुपपादयति नहीत्यादिना-यदि सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वेन कस्यचिदसत्त्व न निर्णेतुं शक्यम् तादृशप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वतौल्येऽपि खरविषाणादिवद्धर्मादिषु युष्माकमप्यसत्त्वस्यानिर्णयात्, अन्यथा खरविषाणादाविव धर्मादावपि संशयनिवृत्त्योचितप्राप्तया भवितव्यम् , संशयनिवृत्तिश्च खरविषाणादौ भवतिधर्मादौ न भवतीति तादृशेन सर्वजनप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वेन हेतुना सर्वज्ञासत्त्वकल्पनं भवतामविचार्यकारित्वमेवेतिभावः ।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २५ ]
ननु सर्वजन प्रत्यक्ष गोचरातिक्रान्तत्वेन खरविषाणादाविव सर्वज्ञेऽपि कल्प्यतामसत्त्वमिति चेत्तत्राह - नचेदमित्यादिना -
इन्द्रियप्रत्यक्षात्मकं विज्ञानं यतः साक्षान्नोत्पद्यते सम्पूर्ण वस्तुपरिच्छेदात्मकञ्च न भवत्यतस्तत् परमार्थतः प्रत्यक्षम् प्रत्यक्षप्रमाणात्माकं न भवति । एवञ्चेन्द्रियप्रत्यक्षात्मक - प्रत्यक्षप्रमाणगोचरातिक्रान्तत्वेऽपि न भवतामभीष्टसिद्धिरिन्द्रियप्रत्यक्षस्य प्रत्यक्षप्रमाणत्वाभावात् तथाचायं प्रयोगः - " इन्द्रियमनोनिमित्तं विज्ञानमप्रत्यक्षम् ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वात् धूमादग्निज्ञानवत्, इति । पर्वतो वह्निमान् धूमादित्येवमनुमित्यात्मकवह्निज्ञानं यथा माह्यग्रहीत्रोर्व्यतिरिक्तेन धूमात्मकेन निमित्तेनोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वादप्रत्यक्षं भवति तथैवेन्द्रिय प्रत्यक्षमपि ग्राह्यग्रहीत्रोर्व्यतिरिक्तेन केन - चिदिन्द्रियात्मकेन निमित्तेनोत्थापितत्वादप्रत्यक्षमेवेतिभावः । ननु पतो वह्निमान् इत्यादौ सर्वत्र पक्ष सत्त्वसपक्ष सत्त्वविपक्षव्यावृत्तत्वात्मकरुपत्रयविशिष्टेनैव लिङ्गेन लिङ्गिनो ज्ञानमनुमित्यात्मकं भवति प्रकृते तु निश्चितसाध्याभाववान् कश्चन विपक्ष एव नास्तीति विपक्षव्यावृत्तत्वाप्रसिद्धत्वान्नेदमप्रत्यक्षत्व साध्यकमनुमानमित्याशङ्कायामाह - विपक्ष इति । अप्रत्यक्षत्वात्मक-साध्याभाववत्त्वेन निश्चितत्वात्केवलज्ञानं विपक्षस्तद्व्यावृत्तत्वस्य हेतौ सत्त्वान्न कश्चिद्दोषः । ननु - " इन्द्रियमनोनिमित्तं विज्ञानमप्रत्यक्षम् " इति प्रतिज्ञैव तावत् प्रत्यक्षादिविरुद्धा, तद्वत्ताबुद्धिं प्रति तदभाववत्तानिश्चयस्य तद्भावव्याप्यवत्तानिश्चयस्य च प्रतिबन्धकत्वम् प्रतिबध्यतावच्छेदककोटौ लौकिकसन्निकर्षाजन्यत्वं दोषविशेषाजन्यत्वं च निवेशनीयम्, प्रतिबध्यतावच्छेदकन्तु " संशयनिश्चयसाधारण " तद्वत्ताबुद्धित्वम् । एवं प्रतिबन्धकतावच्छेदककोटौ अनाहार्याप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दित
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२६] निश्चयत्वं निवेशनीयम । तथाच लौकिकसन्निकर्षाजन्यदोष विशेषा. जन्य-तद्धविच्छिन्नविशेष्यतानिरूपिततत्सम्बन्धावच्छिन्न-तद्धर्मावच्छिन्नप्रकारताशालिबुद्धि प्रति तद्धर्मावच्छिन्नविशेप्यतानिरूपिततत्सम्बन्धावच्छिन्न-तद्धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववत्ता "अनाहार्याप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दित" निश्चयः, तादृशाभावव्याप्यवत्तानिश्चयश्च प्रतिबन्धक इति फलितम , प्रतिबध्यताप्रतिबन्धकतावच्छेदकश्च मम्बन्धः समवायात्मकोऽवसेयः । एवञ्च लौकिकसन्निकर्षाजन्यदोषविशेषाजन्येन्द्रियमनोनिमित्तविज्ञानत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपित-समवायसम्बन्धावच्छिन्नाप्रत्यक्षत्वत्वावच्छिन्नप्रकारताशालिबुद्धिं प्रति इन्द्रियमनोनिमित्तविज्ञानत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितसमवायसम्बधावच्छिन्ना प्रत्यक्षत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकानाहा-प्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितस्य "इन्द्रियमनोनिमित्तं विज्ञानं प्रत्यक्षम्" इत्याकारकस्य प्रत्यक्षात्मक निश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वादित्याशङ्कां मनसि निधा याह
२-( मूलम् ) न प्रत्यक्षादिविरोधिनी प्रतिज्ञा, अस्य साक्षात्सम्पूर्ण वस्तुपरिच्छेदायोगात्, अनोदृशस्य च प्रत्यक्षत्वानुपपत्तेः ॥
इन्द्रियमनोनिमित्तं विज्ञानमप्रत्यक्षम् इतीयं प्रतिज्ञा प्रत्यक्षादिविरोधिनी न भवितुमर्हति, अस्य-इन्द्रियमनोनिमित्तस्य विज्ञानस्य साक्षात् सम्पूर्णवस्तुपरिच्छेदानात्मकत्वात्. साक्षात् सम्पूर्णवस्तुपरिच्छेदात्मकमेव विज्ञानं प्रत्यक्षमुच्यते, अनीदृशस्य असाक्षादसम्पूर्णवस्तुपरिच्छेदात्मकस्येन्द्रियमनोनिमित्तस्य विज्ञानस्य प्रत्यक्षस्वानुपपत्तेरित्युक्तप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावाप्रसक्तेः । तथाचेयं प्रतिज्ञा
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२७] न प्रत्यक्षविरोधिनीति फलितम् । प्रत्यक्षादीत्यत्राऽऽदिपदेनानुमानादेग्रहणम्। तथा चानुमानादिविरोधोऽप्यस्यां प्रतिज्ञायां निवारितो बोद्धव्यः, विरोधिनोऽनुमानादेरनवतारादितिभावः। ॥२॥
३-( मूलम् ) नासिद्धो हेतुः धर्मिधर्मत्वात् , यथोदितविज्ञानस्य हि ग्राह्य ग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वं, स्वभावतस्तथाप्रतीतेः, अतत्स्वभावत्वे तदनिमित्तत्वप्रसङ्गात् ॥ • ननु तादृशविज्ञानात्मके पक्षे तादृशहेतोरसत्त्वाद्धेत्वभाववत्प. क्षात्मकम्वरूपासिद्धिदोषाक्रान्त्याऽसिद्धत्वेन “ ह्रदो द्रव्यं धूमात् " इत्यादाविव स्वरूपासिद्धिनिश्चयस्य परामर्शविरोधितयेन्द्रियमनोनिमित्तविज्ञानपक्षकाऽप्रत्यक्षत्वसाध्यकानुमितिन स्यादिति चेत्तत्राह"ना सिद्धो हेतुः” इति । हेतुरसिद्धिदोषयुक्तत्वेन सव्यभिचारविरुद्धसत्प्रतिपक्षासिद्धबाधितान्तर्गतोऽसिद्धात्मको दुष्टो नेत्यर्थः। तत्र हेतुमाह-धर्मिधर्मत्वादिति, पक्षवृत्तित्वादिति हि तदर्थः। हेतोः कथं पक्षवृत्तित्व मितिचेत्तत्राह-स्वभावत इति । स्वभावतः-निसर्गादेव तथा तादृशपक्षगतत्वेन प्रतीतेः। यथोदितविज्ञानस्य-यथोदितविज्ञानात्मकपक्षस्य हि-निश्चयेन ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वं स्वभावत एवावसेयम। तथा-इन्द्रियमनोनिमित्तं विज्ञानं ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्त-निमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकम् इतिप्रतीतेर्दर्शनात् । यथोदितविज्ञानस्य तथा स्वभावो नाङ्गीक्रियते इतिचेत्तत्राह-अतत्स्वभावत्वे इति। यथोदितविज्ञानस्य ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वास्वभावत्वे यथोदितविज्ञाने इन्द्रियमनोनिमित्तत्वाभावप्रसङ्गात् । आश्रयासिद्धिस्वरूपासिद्धिव्या
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२८] व्यत्वासिद्धिभेदेनासिद्धिस्त्रिविधा भवत्यतो ऽसिद्धाऽऽख्यो हेतुरपि त्रिविध उच्यते । आश्रयासिद्धः स्वरूपासिद्धो व्याप्यत्वासिद्धश्चेति । आश्रयासिद्धयाद्यन्यतमत्वमसिद्धिसामान्यलक्षणम् । आश्रयासिद्धिस्तु पक्षतावच्छेदकाभाववत्पक्षः, यथा काञ्चनमयपर्वतो वह्निमान् इत्यत्र काश्चनमयत्वाभाववत्पर्वतरूपाश्रयासिद्धिः, तन्निश्चय:-काश्चनमयस्वाभाववान् पर्वतः इत्याकारकः काञ्चनमयपर्वत इति पक्षज्ञाने विरोधी, तथाच पक्षघटिततयाऽनुमितौ परामर्शे च प्रतिबन्धक इति ध्येयम् । किश्च न केवलं पक्षे पक्षतावच्छेदकाभाव आश्रयासिद्धिः, किन्तु पक्षे पक्षतावच्छेदका भावव्याप्यः, पक्षे पक्षतावच्छेदकवदन्योन्याभावः, पक्षे तादृशान्योन्याभावव्याप्यः, पक्षतावच्छेदके पक्षतावच्छेदकतावच्छेदकाभावः, पक्षतावच्छेदके पक्षतावच्छेदकताभावव्याप्यः, पक्षतावच्छेदके पक्षतावच्छेदकवदन्योन्याभावः, पक्षतावच्छेदके तादृशान्योन्याभावव्याप्यः, पक्षतापच्छेदकाभाववान् पक्षः, तव्याप्यवान् पक्षः, पक्षतावच्छेदकतावच्छेदकाभाववत् पक्षतावच्छेदकम् , तादृशाभावव्याप्यवत् पक्षतावच्छेदकम् , पक्षतावच्छेदकतावच्छेदकवदन्योन्याभाववत् पक्षतावच्छेदकम् , तव्याप्यवत्पक्षतावच्छेदकमित्यादिरप्याश्रयासिद्धि. रवसेया विद्वद्भिः । एवञ्च यद्रूपावच्छिन्नविषयित्वं पक्षतावच्छेदकप्रकारकपक्षविशेष्यकग्रहप्रतिबन्धकतावच्छेदकं तद्रूपक्त्त्वमिति तल्लक्षणं फलितम् । एवं यद्रूपावच्छिन्नविषयित्वं प्रकृतपक्षे पक्षतावच्छेदकवैशिष्ट्यावगा हिग्रहत्वाऽव्यापकप्रकृतहेतोः । प्रकृतहेतुतावच्छेदकप्रकारकग्रहत्वाऽव्यापकप्रकृतपक्षतावच्छेदकावच्छिन्नविशेष्यतानिरू'पितप्रकृतहेतुतावच्छेदकावच्छिन्नप्रकारताशालिग्रहत्वव्यापकप्रतिनध्यतानिरूपितप्रतिबन्धकतावच्छेदकत्वं स्वरूपासिद्धिलक्षणमवसेयम् ॥३॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२९] ४-(मूलम् ) नानकान्तिकः, यथोदितविपक्षेऽभावात् , नहि केवले प्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितमत्ययात्मकत्वमस्ति, तस्य तथाविधात्मार्थ निबन्धनत्वात् ॥
ननु साध्याभावाधिकरणनिरूपितवृत्तित्वात्मकव्यभिचारात्मकदोषविशिष्टेन व्यभिचारिणा हेतुनाऽनुमितिर्न भवति यथा 'द्रव्यं सत्त्वात् ' इत्यादौ सत्त्वस्य द्रव्यत्वाभावाधिकरणगुणनिरूपितवृत्तितावत्त्वात् तथैव प्रकृतेऽपि हेतुर्यदि प्रत्यक्षत्वात्मकसाध्याभावाधिकरणस्मदीय प्रत्यक्षनिरूपितवृत्तितावानस्ति तदाऽसावपि व्यभिचारीति कथमनेनाप्रत्यक्षत्वानुमितिरिन्द्रियमनोनिमित्तविज्ञानात्मकपक्षविशेष्यिकेतिचेत्तत्राह-नानैकान्तिक इति । निश्चितसाध्याभाववान् विपक्ष उच्यते, साध्याभावप्रकारकनिश्वयविशेष्य इति यावत् । अस्मदीयप्रत्यक्षस्य प्रत्यक्षत्वात्मकसाध्याभावप्रकारकनिश्चय विशेष्यत्वाभावात् , यच्च साध्याभावप्रकारकनिश्चयविशेष्यं केवलन्तन्निरूपितवृत्तित्वस्य प्रकृते हेतावसत्त्वेनानैकान्तिकत्वाभावात् , केवलमपि कथं न ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकमितिचेत् तत्राह-तस्येति । तस्य-केवलस्य, तथाविधस्तादृशः सर्वज्ञश्वासावात्मा तथाविधात्मा. । सचासावर्थो विषयश्च तो निबन्धनं निमित्तं यस्य तस्य भावस्तत्त्वम्. तस्मात् तथेति आत्मा स्वयमेव नत्विन्द्रियादिसापेक्षमपि यत्र विषयं गृह्णाति तज्ज्ञानं केवलमुच्यते तच्च केवलं सर्वज्ञस्यैव तीर्थकृदादेर्भवति न तु यस्य कस्यचिदपीत्यवसेयम् । अनैकान्तिकत्वस्य साधारणासाधारणानुपसंहारित्वभेदेन त्रिविधत्वेऽपि साधारणत्वमेवाशङ्कितं निराकृतश्च वेदितव्यम् । साधारणत्वश्च प्रकृतसाध्ये साध्यतावच्छेदकप्रकारकग्रहत्वाऽव्यापिका प्रकृतहेतौ प्रकृतहेतुतावच्छेदकप्रकारक ग्रहत्वाऽव्यापिका निरूप्यनिरू
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३०] पकभावापन्नान्वयव्याप्तिविषयताशालिग्रहत्वव्यापिका या प्रतिबध्यता तन्निरूपितप्रतिबन्धकतानतिरिक्तवृत्तिविषयितानिरूपकतावच्छेदकधर्मवत्त्वं फलितं बोध्यम् ॥ ४॥
५-(मूलम् ) न विरुद्धोऽपि विपक्ष एवाभावात् । इन्द्रियोपलब्धिनिमित्तमन्तराव्याप्त्यन्तराद्यपेक्षारूपत्वस्य प्रतीतिबाधितत्वात् ; विशेषविरुद्धस्य तत्त्वतोऽविरुद्धत्वात् , अन्यथा सर्वत्र भावादेव च हेतुव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् ॥५॥
ननु साध्याभावव्याप्यत्वं हेतुनिष्ठं विरोध उच्यते यथा 'अयं गौः अश्वत्वात्' इत्यादावश्वत्वनिष्ठं गोत्वाभावव्याप्यत्वमेव विरोधः यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र वह्निरितिधूमस्य वह्निव्याप्यत्वमिव यत्र यत्र अश्वत्वं तत्र तत्र गोत्वाभाव इत्यश्वत्वे गोत्वाभावव्याप्यत्वमवसे यम । एवञ्च प्रत्यक्षत्वात्मकसाध्याभावव्याप्यत्वस्य प्रकृतहेतौ सत्त्वाद्विरुद्धेन हेतुना कथमुक्तानुमितिः स्यादिति शङ्कायामाह-न विरुद्धोऽपीति ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकवात्मकः प्रकृतो हेतुर्विरुद्धोऽपि न भवितुमर्हति, कुत इत्याकाङ्कायामाह-'विपक्षएवाभावात्' इति। विपक्षमात्रवृत्तित्वाभावादित्यर्थः । विपक्षमात्रवृत्तित्वं विरोधः विपक्षमात्रवृत्ती हेतुरेव विरुद्ध उच्यते, गोत्वाभावप्रकारकनिश्चयविशेष्याश्वसमवेतस्याश्वत्वस्य विरुद्धत्वमभिधीयते। प्रकृते च प्रत्यक्षत्वात्मकसाध्याभावप्रकारकनिश्चयविशेष्यकेवलात्मकविपक्षवृत्तित्वाभावानोक्तहेतोविरुद्धत्वशङ्कालेशोऽपीति भावः ।
ननु साध्याधिकरणेऽवृत्तिहेतुर्विरुद्धयतयैव प्रसिद्धतीति सर्वसम्मतम् , एवञ्च प्रकृतसमव्याप्तहेतोविरुद्धत्वमिनसहस्रेणाप्यशक्य
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३१] वारणम् , इन्द्रियमनपेक्ष्य केवलं व्याप्तिज्ञानात्मकमान्तरं कारणमपेक्ष्य जायमानायामनुमितौ अप्रत्यक्षत्वात्मकसाध्यसत्त्वेऽपि ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वरूपहेतोरभावात् । नच प्रह (विषय) ग्रहीत (ज्ञाता) व्यतिरिक्तत्याप्तिज्ञानात्मकनिमित्तोस्थापितप्रत्ययात्मकत्वमस्त्येवेति वाच्यम् ? गुणगुणिनोरभेदस्य बहुवादिसम्मततया तस्यापि (व्याप्तिज्ञानस्यापि) ग्रहीत्रनतिरिक्तत्वादितिचेदित्याशङ्कय निराकुरुते-इन्द्रियार्थीपलब्धीत्या दिनेति । महानसादौ वह्निधूमचाक्षुषानन्तरं पर्वतादौ धूमचाक्षुषादेव व्याप्तिस्मरणा. देरुत्पत्त्याऽनुमानादेरपीन्द्रियनिमित्तोत्थापितत्त्वादिति भावः। ..
अथैवमपि ग्राह्य पहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वहेतुघटकनिमित्तपदेन साक्षानिमित्तेनोत्थापितत्वमेव निवेश्यते तथाचानुमानादौ साक्षादिन्द्रियनिमित्तोत्थापितत्वाभावेन ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तसाक्षानिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वाभाव इतिशङ्कित्वा समाधत्तेविशेषेत्यादि-समव्याप्तत्वेन रूपेण हेतोर्विरुद्धत्वेऽपि वस्तुगत्या हेतुसाध्ययोर्विरोधो नास्तीतिभावः । विशेषरूपेणापि हेतुसाध्ययोविरोध. स्वीकारे समानाधिकरणयोरपि तयोः किश्चिद्रूपेण विरोधस्य सत्त्वाहेतुव्यवहारस्यैवोच्छेदप्रसङ्गः । वह्विधूमयोरपि महानसीयधूमत्वेन पर्वतीयवह्नित्वेन विरोधाभृमस्य विरुद्धत्वमापद्येत । एतत्सर्व मनसि निधायाह-अन्यथेत्यादि । अन्यथा-विशेषविरुद्धस्यापि तत्त्वतो विरुद्धत्वे । भावादेव-सत्त्वादेव । हेतुव्यवहारस्य हेतुपदवाच्यत्वव्यपदेशस्य उच्छेदप्रसङ्गात्-विनाशप्रसक्तेः ॥ ५ ॥
६-(मूलम् ) दृष्टान्तोऽपि न साध्यादिविकलः, धूमादग्नेनिस्याप्रत्यक्षत्वसिद्धेः, ग्राह्यग्रहीतव्यतिरिक्तनिमित्तोत्था
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३२] पितप्रत्ययात्मकत्वप्रतीतेश्च ।। ___ दृष्टान्तो यदि साध्यादिविरहितो भवति तदा तेन दृष्टान्तेन हेतुमाध्ययोः सामानाधिकरण्यविरहप्रयोजकेन तादृशसाध्यहेतुकानुमित्यभावप्रयोजकेन भूयते प्रकृतदृष्टान्तस्तु न साध्यादिविकल:साध्यादिविरहितः, तमेव साध्यादिवैकल्याभावं व्युत्पादयति धूमा. दग्नेरित्यादिना-धूमज्ञानज्ञाप्यमग्निज्ञानमेव दृष्टान्त:, तच्च ज्ञानमनुमित्यात्मकं भवतीति निर्विवादमप्रत्यक्षत्वात्मकसाध्यस्य ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तधूमात्मकनिमित्तोत्थापितप्रत्ययात्मकत्वात्मकहेतोश्च सत्त्वेन प्रतीतेदृष्टान्तावच्छेदेन हेतुसाध्ययोः सामानाधिकरण्यनिश्चयादनुमितिरुपपद्यते इति बोध्यम् ॥ ६॥
७-(मलम् ) न साधनाव्यावृत्यादि, केवलादुभयस्यापि निवृत्तेः, आत्मनः साक्षादर्थपरिच्छेदात् सम्पूर्णार्थप्रतीतेश्च ॥ __ आह-अधिकृतप्रत्यक्षेणापि साक्षादर्थपरिच्छित्तिः, न, अक्षैर्व्यवधानात् , तदभावेन तदभावात् , ज्ञानोपत्तिस्तेभ्यः, तत्परिच्छित्तिस्तु साक्षादेवेतिचेत् न, तद्व्यतिरेकेण तदसिद्धेः, अतत्स्वभावस्योत्पत्तौ पुनस्तत्स्वभावत्वविरोधात्, नचानेन सम्पूर्णवस्त्वधगमः, नीलादेरपि तारतम्मव्यावृत्त्याद्यपरिच्छित्तस्तथाननुभवात् , नरसिंहे सिंहज्ञानतुल्यत्वादिति ॥ ७॥
ननु केवलं विपक्षमवलम्ब्यैव व्यभिचारादिदोषवारणं विहितम् परमद्यापि केवलस्य विपक्षत्वमेवासिद्धम् , साध्यास्याप्रत्यक्षत्वस्य प्रागुक्तस्य हेतोश्च केवले सत्त्वेन तस्य विपक्षत्वाभावात् ।
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३३ ]
एवञ्च साधनाव्यावृत्तत्वात् व्यावृत्तिरभावः, न व्यावृत्तिरव्यावृत्तिः साधनस्य अव्यावृत्तिः साधनाव्यावृत्तिः साधनसत्त्वम् आदिपदेन साध्याव्यावृत्तिस्तथाच साध्यहेतुमत्त्वात् न केवलं विपक्ष इति - शङ्कां निराकुर्वन्नाह-न साधनाव्यावृत्त्यादीति । केवले साधनाव्यावृत्त्यादिना तस्मात् केवलात् साध्यहेतूभयस्यापि निवृत्तत्वात्, स एव विपक्षो भवति यो निश्चित साध्याभाववान् अर्थतो हेत्वभाववानपि भवेत् यः साध्याभावप्रकारकनिश्वयविशेष्यः हेत्वभावप्रकारकनिश्चय विशेष्यश्च स विपक्षः, केवलस्य च प्रकारक हेत्वभावप्रकारक निश्चयविशेष्यतया नान्यः कश्चन विपक्ष: सिद्धयतीति केवल साक्षादर्थ परिच्छेदात्मकं सम्पूर्णार्थप्रतीत्यात्मकञ्च भवतीति तत् प्रत्यक्षमेव असाक्षाद सम्पूर्ण वस्तु परिच्छेदात्मकं पुनरप्रत्यक्षं भवतीति प्रागावेदितमेव ।
साध्याभाव
पुनरपि प्रतिज्ञायां प्रत्यक्षविरोधित्वमुपक्षेप्तुं प्रयतमानः पूर्वपक्षी प्रत्यवतिष्ठिते - आहेति । अधिकृतप्रत्यक्षेण - इन्द्रियमनोनिमित्तविज्ञानात्मकप्रत्यक्षेणापि साक्षादर्थपरिच्छेदो भवतीति कथमुक्तम्असाक्षाद सम्पूर्ण वस्तु परिच्छेदात्मकत्वादिति समाधत्ते न इति । हेतुमाह - अक्षैर्व्यवधानात् अक्षैरिन्द्रियैर्व्यवधानात्-व्यवायात्. साक्षादर्थपरिच्छेदाभावेन प्रत्यक्षत्वाभावात् तथाचेन्द्रियमनोनिमित्तं विज्ञानं न प्रत्यक्षमेवेति न प्रतिज्ञाविरोधः ।
"
पुनः पूर्वपक्षी शङ्कते - ज्ञानोत्पत्तिरिति - तेभ्य इन्द्रियेभ्यो ज्ञानोत्पत्तिर्भवति, तत्परिच्छित्तिः ज्ञानपरिच्छेदः पुनः साक्षादेव भवति इतिचेत्, समाधत्ते-नेति, तद्व्यतिरेकेण
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३४] हेतुमाह-अतत्स्वेति -अतत्स्वभावस्य - असाक्षात्परिच्छेदस्वभावस्य-उत्पत्तौ सत्याम् तस्य तत्स्वभावत्वविरोधात्-साक्षात्परिच्छेदस्वभावत्वविरोधादित्यक्षरार्थः । अयं भावः-यद्वस्तु यादृशस्वमावंसमुत्पद्यमानं भवति तत्तादृशस्वभावमेव पश्चादवलोक्यते, एवञ्च प्रकृतेऽपि यदीन्द्रियैर्ज्ञानमसाक्षात्परिच्छेदस्वाभावं समुत्पद्येत तदा पश्चात् साक्षात्परिच्छेदस्वभावता न स्यादितिभावः। अधिकृतप्रत्यक्षेण सम्पूर्णार्थप्रतीतिरपि दुःशकेत्याह-नचेत्यादिना। अनेनइन्द्रियमनोनिमित्तविज्ञानेन, सम्पूर्णवस्त्वगमः-सम्पूर्ण (सर्वावयवावच्छिन्नपदार्थबोधः, नच नैव भवतीत्यर्थः । तत्र हेतुमाह-नीलादेरपीत्यादिना-तारतम्यव्यावृत्त्यादेरपरिच्छेदात् नीलगुणविशिष्टघटादेरपि तारतम्यव्यावृत्तिविशिष्टस्य सम्पूर्णस्याननुभवात् नरसिंहेसिंहज्ञानं यथा न सम्पूर्णवस्तुबोधात्मकन्तथैव यस्य कस्यचिद् घटादेरसमस्तदेशज्ञानं न सम्पूर्णघटबोधात्मकमिति सिद्धमिन्द्रियादिनिमित्तज्ञानस्यासम्पूर्णवस्तुपरिच्छेदात्मकत्वमिति - विरोधित्वमितिभावः ॥ ७ ॥
८ ( मूलम् ) अर्थस्वभावत्वकार्यत्वाभावे इन्द्रियादीनां तेन प्रतिबन्धासिद्धेः, तदवगमे तेषां लिङ्गत्वानुपपत्तिरिति चेत, न, ज्ञाप्यज्ञापकभावेन प्रतिबन्धासिद्धयसिद्धेः, नच सामय्यपेक्षया ग्राह्यवत् ज्ञानजननस्वभावत्वमेषाम् , सर्वथातदभिन्नस्वभावत्वे ततस्तत्प्रतीतिप्रसङ्गात् , स्वभावभेदे च सिद्धमेषां ज्ञापकत्वमिति ।
आह-एवमप्यमीषां ज्ञापकधर्मातिक्रमः, अज्ञातज्ञापनात् . नहि धूमादावि तज्ञानादिपुरस्सरमर्थज्ञान,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३५] तथासत्यभावात् , अक्षेपेणैवार्थप्रतीतेरिति, न, स्वभाववैचिज्यतस्तद्भावसिद्धेरज्ञातज्ञापकस्वभारत्वात् , ज्ञापकस्वभावत्वं चेह प्रयोजकम् , अन्यथा कार्ये व्यतिरेकतस्तत्कारणत्वाङ्गीकरणेऽपि तत्वतस्तद्द्व देतेषां हेतुधर्मातिक्रमः, बुद्धयादियुतत्वाभ्युपगमाच्च, नचैतदनुपपत्तिज्ञप्तौ, तेषामेव त्वचेतनत्वेन ज्ञातृत्वायोगात् , किञ्च-परोक्षमात्रता चेह प्रतिपादयितुमिष्टा ग्राह्य ग्रहोतृव्यतिरिक्तनिमित्तमात्रत्वेनेत्यनुचितः सर्वसाधाभिनिवेशः, नचैवं केवलं, ग्राह्यग्रहीतृमात्रापेक्षितत्वात् , कर्मक्षयादेश्व क्षयोपशमादितुल्यत्वादित्यल प्रसङ्गेन ।
ननु यदीन्द्रियादीनामर्थस्वभावत्वकार्यत्वं न स्वीक्रियते तर्हि तेषामर्थन सम्बन्धस्यैवासिद्धिः सम्बन्धासिद्धिज्ञाने च तेषां लिङ्गत्वमेवानुपपन्नमित्याशङ्कते-अर्थस्वभावेत्यादिना--समाधत्ते-नेत्यादि । इन्द्रियाणामर्थेन ज्ञाप्यज्ञापकभावसम्बन्धस्य सकलसिद्धान्तसिद्धतयाऽर्थम्वभावत्वकार्यत्वाभावेऽपि समापादितायाः सम्बन्धासिद्धेरेवासिद्धिरितिभावः । ननु सामग्रीमपेक्ष्य ग्राह्यवदिन्द्रियाणां ज्ञानजननस्वभावत्वमेवास्ति न ज्ञापकत्वमिति तेषामर्थेन ज्ञाप्यज्ञापक. भावसम्बधोऽनुपपन्न इत्याशङ्कते-नच सामग्र्यपेक्षयेति, समाधत्तसर्वथेत्यादि, यदीन्द्रियाणां सर्वथा ज्ञानजननस्वभावाभिन्नस्वभावत्वं तर्हि ततोऽर्थप्रतीतिवज्ज्ञानजननस्वभावत्व प्रतीतिरपि दुर्वाग, स्वभावभेदस्वीकारे च तेषां ज्ञापकत्वेनैव काचिद्विमति रितिभावः ।
ननु ज्ञापकत्वे सत्येव इन्द्रियाणामर्थेन ज्ञाप्यज्ञापकभावसम्बन्धः स्वीकरणीयतामायाति, ज्ञापकत्वं च तेषु ज्ञापकधर्मानतिक्रमे एव
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३६]
भवेत्, स्वज्ञाने नान्यधीहेतुत्वात् ज्ञापकस्य ज्ञातज्ञापनं धर्मः स्वीक्रियते, धूमादेस्तदीयज्ञानपूर्वकवन्यादिज्ञानजननदर्शनात्, इन्द्रियाणामपि तत्स्वीकारे अव्यवधानेन वस्तुप्रतीत्यनुपपत्तिः, एवञ्च झापकधर्मातिक्रमेण ज्ञापकत्वाभावतोऽर्थेन तेषा ज्ञाप्यज्ञापकभावसम्बन्धोऽनुपपन्न एवेत्यात्याशङ्कते पूर्वपक्षी-आह-एवमप्यमीषामित्यादिना, समाधत्ते-नेत्यादिना ।
अज्ञातज्ञापकत्वस्वभावत्वेऽपीन्द्रियादिनां स्वभाववैचित्र्यादेव झाप्यज्ञापकभावस्वीकारे नैव पूर्वोदीरिताऽनुपपत्तिरिति, एतदेवो. पपादयति-ज्ञापकस्वभावत्वं चेहेत्यादिना-ज्ञातृत्वायोगादित्यन्तेन । यथा धूमहेतुकवन्यनुमाने धूमे धूममात्रत्वमपेक्ष्यते न पुनस्तत्र नीलत्वं कपिशत्वं वाप्यपेक्ष्यतेऽनुचितत्वात्तथाप्रकृतेऽपि इन्द्रियमनोनिमित्तविज्ञाने ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तमात्रत्वेनैव परोक्षमात्रताऽपेक्ष्यते, इत्यत्रापि सर्वसाधाभिनिवेशोऽनुचित एवेतिप्रति. पादयति सिद्धान्ती-किश्चेत्या दि-सर्वसाधर्म्याभिनिवेश इत्यन्तेन। ननु ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमितमात्रत्वस्य हेतोर्यदि विपक्षत्वेन विवक्षिते केवलेऽवस्थितिस्तदा साध्याभाववत्केवलवृत्तित्वेन व्यभिचारित्वं भवेत्, सैव नास्तीत्याह-नचैवमिति । अनवस्थाने हेतुमाहप्राधप्रत्रित्यादि।
ननु केवलस्य प्राह्यग्रहीतृभिन्नस्य कर्मक्षयाद्यात्मनः कस्यचिन्निमित्तस्य सत्यामपेक्षायां प्राह्यग्रहीतृमात्रापेक्षित्वमनुपपन्नमित्याशक्य समाधत्ते-कर्मक्षयादेश्वेत्यादिना । इन्द्रियमनोनिमित्तप्रत्यक्षात्मनि पक्षेऽपि ग्राह्यग्रहीतृव्यतिरिक्तस्य क्षयोपशमस्य निमित्तत्वेन पक्षवृत्तित्वमपि हेतोदुर्लभं भवेदितिहेतोः पक्षनिष्ठत्वव्यवस्थाने क्षयोपशमस्य
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३७ ]
प्राह्मग्रहीतृव्यतिरिक्तनिमित्तत्वेन विवक्षा त्यज्यते तथैव तस्य विपक्षावृत्तित्वव्यवस्थानेऽपि कर्मक्ष्यादेर्निमित्तत्वं न स्वीकरणीयं " यश्वोभयोः समो दोष: परीहारोऽपि तादृश: इतिन्यायादितिभावः ।
ܕܕ
९ ( मूलम् ) नचाशेषपदार्थग्राह्यतीन्द्रियप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वमस्य, उभयासिद्धेः अभ्युपगमविरोधात् विवादानुपपत्तेश्च अनुमानगोचरातिक्रान्तत्वं पुनरसिद्धमेव, सर्वे धर्मादयः कस्यचित् प्रत्यक्षाः ज्ञेयत्वाद्, घटवत्, विपक्षी न किञ्चिदित्यनुमानसद्भावात् ।
अत्राह - नेदमनुभानम्, तदाभासत्वात्, इह प्रसिद्ध विशेषणत्वादप्रसिद्धविशेषणः पक्षः, तथाहि सर्वे धर्मादयः कस्यचित् प्रत्यक्षा इत्यत्रातीन्द्रियप्रत्यक्षेण प्रत्यक्षत्वं साधयितुमिष्टम्, न तत् कस्यचित् प्रसिद्धमिति, हेतुरप्यनैकान्तिकः, अप्रत्यक्षस्याप्यभावस्य ज्ञेयत्वोपपत्तेः, दृष्टान्तोऽपि साध्यविकलः, जात्यन्तरप्रत्यक्षेण प्रत्यक्षत्वासिद्धेः, इतरोऽपि साधनाव्यावृत्तः न किञ्चिदिति तुच्छेऽपि ज्ञेयत्वानिवृत्तेरिति ।
अशेषपदार्थग्राह्यतीन्द्रिय प्रत्यक्षं हि यदि सर्वाण्यपि वस्तूनि गोचरीकरोति तर्ह्यवश्यं सर्वज्ञमपि गोचरीकुर्यादेव, अन्यथा प्रत्यक्षस्य समस्तपदार्थप्राहित्वं सर्वज्ञाग्राहकत्वमित्युभयं विरुद्धं स्यात्, किन सर्वज्ञेऽशेषपदार्थमाह्यतीन्द्रियप्रत्यक्षगोचरातिक्रान्तत्वस्वीकारे सर्वज्ञसम्बन्धी विवादोऽपि निर्मूलतयाऽनुपपन्नः स्यादित्येतन्मनसि
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३८] निधायाह-नचेत्यादि, विवादानुपपत्तेश्चेत्यन्तेन ग्रन्थेन । यत्पूर्व सर्वज्ञस्यानुमानगोचरातिक्रान्तत्वमुपपादितं पूर्वपक्षिणा तदिदानी खण्डयितुमुपक्रमते सिद्धान्ती-अनुमानगोचरेत्यादिना-" विपक्षो न किश्चिदित्यनुमानसद्भावात् " इत्यन्तेन । धर्माद्यात्मसु सर्वेषु पक्षेषु ज्ञेयत्वेन हेतुना किश्चिन्निष्ठप्रत्यक्षविषयत्वानुमितिगोचरतायाः सर्वज्ञेऽपि निराबाधैवेतिभावः ।
ननु “ सर्वे धर्मादयः कस्यचित् प्रत्यक्षा" इत्यत्रातीन्द्रियप्रत्यक्षेणैव प्रत्यक्षं सिषाधयिषितम् , तच्च पुनर्न कस्यचिदपि प्रसिद्धमितिपक्षस्याप्रसिद्धविशेषणत्वादित्याप्रयासिद्धथात्मनो दोषस्य दुरुद्धरत्वात् पूर्वोक्तमनुमानमनुपपन्नमेवेत्याशङ्कते पूर्वपक्षी अत्राहेत्यादि, किश्च ज्ञेयत्वं यदि भावमात्रवृत्तितया व्यवतिष्ठेत तदा तेन सद्धेतुना पूर्वोक्तानुमितिर्भवेद पि, परन्तु ज्ञेयत्वम्य प्रत्यक्षत्वात्मसाध्याभाववत्यभावेऽपि वर्तमानतया व्यभिचारित्वेन तस्य सद्धेतुत्वामावादित्याह-हेतुरप्यनैकान्तिक इत्यादिना । किश्च पर्वतो वह्निमान् धूमादित्यादौ दृष्टान्ते महानसे हेतुसाध्ययोधूमवह्नयोरुभयोरवस्थितिरावश्यकी, अन्यथा (अन्यतरस्य तत्रासत्त्वे ) दृष्टान्तत्वमेब विप्लुतं भवति तथाऽत्रापि दृष्टान्तभूते घटे साध्यस्य प्रत्यक्षत्वस्य स्थित्या भाव्यं परन्तु तत्र जात्यन्तरम्य घटत्वस्य प्रत्यक्षेण प्रत्यक्षत्वात्मनः साध्यस्य विरहाद् दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यात् पूर्वोक्तमनुमानमसदित्याह-दृष्टान्तोऽपीत्यादि । किञ्च विपक्षस्य हृदादेधूमाभाववत्वेन साधनव्यावृत्तत्वं सर्वानुभवसिद्धं, प्रकृते तु विपक्षे न किञ्चिदितितुच्छे ज्ञेयत्वस्य हेतोः सत्त्वात् हेतौ विपक्षव्यावृत्तत्वाभावात् पक्षसत्त्वसपक्षसत्त्वविपक्षासत्त्वासत्प्रतिपक्षितत्वाबाधितत्वात्म-पञ्चरूपोपपन्नत्वाभावेन तेन नानुमानं भवितुमर्हतीत्याह-इतरोऽपीत्यादि।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३९ ]
१० ( मूलम् ) अत्रोच्यते यत्तावदुक्तमप्रसिद्धविशेषणसादप्रसिद्धविशेषणः पक्षः इति एतदयुक्तम्, अनुमानोच्छेदप्रसङ्गात्, सर्वत्राप्रसिद्ध विशेषणपक्षाभासत्वापत्तेः, एवं ह्यनित्यः शब्द इत्यादावपि वर्णाद्यात्मक व्यक्तिसमवाय्य नित्यत्वेनानित्यत्वं साधयितुमिष्टं, न तत्, क्वचित् प्रसिद्धमित्यपि वक्तुं शक्यत्वात् अनित्यत्वजातिपरिग्रहाददोष इतिचेत, इतरत्रापि प्रत्यक्षत्वजातिपरिग्रहे को दोषः ? इष्टामिद्धिरिति चेत्, शब्दानित्यत्वादौ समान एव दोषः, लौकिकत्वादनित्यत्वादेरसमानता इतिचेत्, न, अलौकिकस्यापि वेदापौरुषेयत्वादेमेयत्वेन त्वयाऽप्यङ्गीकृतत्वात् हेतुरप्यदुष्टः, अभावस्याप्रत्यक्षत्वासिद्धेर्वस्तुधर्मत्वात्, अन्यथा वस्त्वनुपपत्तेः, तस्य च प्रत्यक्षत्वात्, अतद्धर्मस्य चात्यन्तास तो ज्ञेयत्वायोगात्, मानेन ज्ञायमानस्य तदुपपत्तेः, तुच्छे च मानप्रवृत्यसम्भवादभावाख्यमानस्य च तदविशेषात् तद्वदप्रवृत्तेः ।
9
अथ सिद्धान्ती समाधातुमुपक्रमते - अत्रोच्यते - उपपादयतियत्तावदुक्तमित्यादिना वक्तुं शक्यत्वादित्यन्तेन । पक्षेऽप्रसिद्धविशेषणत्वस्य दोषत्वस्वीकारे शब्दोऽनित्यः कार्यत्वात् ( अनित्यत्वात् ) इत्यादावपि वर्णाद्यात्मकव्यक्तिसमवेतत्वेनानित्यत्वेनैवानित्यत्वस्य साधयितुमिष्टत्वात्तस्य पुनरनित्यत्वस्य क्वचिदप्यप्रसिद्धतया पूर्व प्रक्षिप्तस्य दोषस्य दुरुद्धरत्वात् सर्वत्रानुमानोच्छेद एव स्यादिति निर्गलितार्थः ।
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ४० ]
" शब्दोऽनित्यः " इत्यादी अनित्यत्वस्य जातित्वेन परिग्रहायदि दोषविवारयिषा तदा तत्रापि प्रत्यक्षत्वस्य तथात्वेन परिग्रहादोषो वार्यतामित्याह - अनित्यत्वजातीत्यादि । को दोष: ? इति, अस्मदुक्तानुमाने यदीष्टस्य प्रत्यक्षत्वस्यासिद्धिरुद्भाव्यते तदा शब्दानित्यत्वादावपि तथोद्भाव्यतामिति - शङ्कते - समाधत्ते च इष्टसिद्धिरितीत्यादि । समान एव दोषः इति ।
-
ag अनित्यत्वस्य लौकिकत्वेन सिद्धिरुद्भावयितुं शक्यते, प्रत्यक्षत्वस्य तथात्वाभावेन सा दुरुपपादैवेति पुनः शङ्कते - लौकिकेत्यादि । अलौकिकस्यापि वेदापौरुषेयत्वादेर्मेयत्वेन स्वीकृतवतस्तव नेदं शङ्कनं युक्तमिति समाधत्ते अलौकिकस्यापीत्यादिना -
-
पूर्वपक्षिणोदीरितं हेतोर्व्यभिचरितत्वं निराकरोति - " हेतुरित्यादि” । वस्तुधर्मत्वाद्धेतोरभावस्य तदापादितमप्रत्यक्षत्वमेव नास्ति । वस्तुधर्मत्वस्वीकारे च तस्य वस्तुत्वमेव नोपपद्यते अस्ति च तत्र वस्तुत्वं प्रत्यक्षमेवेत्यादि मनसि निधायाह- अभावस्येत्यादिनाप्रत्यक्षत्वात् इत्यन्तेन । साधनाव्यावृत्तत्वमपि हेतोरापादितं व्युदस्यति - अतद्धर्मस्येत्यादिना - अवस्तुत्ववतोऽत्यन्ता सतस्तुच्छस्य ज्ञेयत्वं नास्तीति भावः । कथचिदपि स्वीक्रियमाणं ज्ञेयत्वं निराकरोतिमानेनेत्यादि । प्रमाणेन यज्ज्ञातं भवति तत्रैव ज्ञेयत्वस्योपपत्तिरितिभावः । तदेवोपपादयति तुच्छेचेत्यादि । तदविशेषात् तुच्छा विशेषात् तद्वत् तुच्छवत् एतेन पूर्वोक्तमनुमानं सर्वथा निर्दुष्टमिति सर्वज्ञस्य नानुमानगोचरातिक्रान्तत्वमित्याकलनीयम् ।
•
११ ( मूलम् ) अपरस्त्वाह, सर्वज्ञज्ञानस्य ज्ञेयत्वेऽपि प्रत्यक्षत्वानुपपत्तेः, तेनार्थ प्रत्यक्षत्वात्, तत्प्रत्यक्षत्वे च तद
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४१ ]. प्रत्यक्षत्वप्रसङ्गात् , तदन्यसर्वज्ञप्रत्यक्षत्वे चानवस्थापत्तेभिचार इति, तदप्यसत् , तस्याथग्रहणरूपस्य स्वसंविदिनत्वे नोक्तदोषानुपपत्तेरुभयप्रत्यक्षत्वात् , अन्यथाऽर्थप्रत्यक्षत्वासिद्धेः हृल्लेखगन्यस्याविकृतत्वेनात्मनो दर्शिनो दर्शनायोगात् , विकतत्वे चार्थ पश्यतस्तद्रिक्रियैव चिद्रूपा ज्ञानमिति सर्वज्ञत्वानुपपत्तेश्च । __ अपस्त्वाह हेतुर्येनैव सहाविनाभूतो दृष्टस्तस्यैत गमको भवति, यथा धूमोऽग्नेः, नसद्भावमात्रात् यस्य कस्यचित् , यथा स एव धूमः पानीयस्य, न चातीन्द्रियेषु भावेषु प्रत्यक्षवाविनाभावि ज्ञेयत्वं दृष्टं, कथं तत् तेषु तद् गमयेत् ? अत्रोच्यते, सामान्यतो दृष्टानुमाननीत्या तत् तेषु तद् गमयेत् इति, यथा गतिमानादित्यो देशान्तरप्राप्तेः देवदत्तवदित्यत्र, तथाहि-न दिनकरे गतिमत्वेन देशान्तरमाप्तिरविनाभूता दृष्टा, अथ चासौ तद् गमयति देवदत्ते दृष्टेति सा गमयतीतिचेत्, घटेऽपि प्रत्यक्षत्वेन ज्ञेयत्वमविनाभावि दृष्टमेवेति समानमेतत् । अतीन्द्रियप्रत्यक्षत्वेन न दृष्टमिति चेत्, देवदत्तेऽपि न तथा गगनगतिमत्त्वेन देशान्तरमाप्तिरितिसमानमेव ।
न साधर्म्यदृष्टान्तदोषः, जात्यन्तरप्रत्यक्षेण तत्र प्रत्यक्षत्वासिद्धावपि सामान्येन प्रत्यक्षत्वसिद्धेः न्याय्यत्वमेव विशेषानुगमाभावात् ।
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४२] . कश्चित् पुनः सर्वज्ञज्ञानस्य ज्ञेयत्वं मन्यमानोऽपि प्रत्यक्षत्वमस्वीकुर्वाण: प्रत्यवतिष्ठते अपरस्त्वाहेत्यादि । कस्यचिदपि वस्तुनो ज्ञेयत्वं प्रत्यक्षत्वं च समकालमनुपपन्न मिति प्रायः सर्वोऽपि मन्यत एव, एवञ्च सर्वज्ञज्ञानस्य ज्ञेयत्वेऽपि तेनार्थप्रत्यक्षत्वान् नास्ति प्रत्यक्षत्वम् , ज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वस्वीकारेऽर्थस्याप्रत्यक्षत्वं दुरुद्धरं भवेत् , तदन्यसर्वज्ञप्रत्यक्षत्वस्वीकारोऽपि चानवस्थाभिया कर्तुमशक्य एवेति सर्वज्ञाज्ञनात्मनि पक्षे हेतोज्ञेयत्वस्य सत्त्वेऽपि साध्यस्य प्रत्यक्षत्वस्यासत्त्वाद्वयभिचार इतिप्रतिपक्षसारांशः, तन्निराकरोतिएतदप्यसदिति, उपपादयति तस्यार्थग्रहणरूपस्येत्यादिना-सर्वज्ञत्वानुपपत्तेश्चेत्यन्तेन ।
- अर्थग्रहणात्मनो ज्ञानस्य स्वसंविदितत्वेन प्रत्यक्षत्वस्य सूपपादतयोभयप्रत्यक्षत्वाभ्युपगमे नास्त्येव काचित् क्षतिः, अन्यथार्थप्रत्यक्षत्वा सिद्धेः हृल्लेख-(ज्ञानसम्बन्ध) शून्यस्याविकारितयाऽऽत्मनो दर्शिनोऽवश्यं दर्शनायोगः, अर्थ पश्यतः पुनर्विकृतत्वेन चिद्रपा विक्रियैवाज्ञानमिति सर्वज्ञत्वमेवानुपपन्नं भवेदितिग्रन्थ उपपादनीयः ।
अथ ज्ञेयत्वे प्रत्यक्षत्वाविनाभावमस्वीकृत्योक्त नुमानं खण्डयितुं प्रत्यवतिष्ठते-अपरस्त्वाहेत्यादिना, कथं तेषु तद् गमयेत् इत्यन्तेन । साध्ये नाविनाभूतस्यैव हेतोः साध्यानुमापकत्वमिष्टं, यस्य कस्यचित् सद्भावमात्रतो नेष्टम् , अत एव धूमस्य वन्यनुमापकत्वमेब नतु पानीयानुमापकत्वमपीतिज्ञेयत्वस्यातीन्द्रियभावेषु प्रत्यक्षत्वाविनाभावादर्शनान्नातीन्द्रियभावेषु प्रत्यक्षत्वगमकत्वमिति तादशयः, समाधत्ते-अत्रोच्यतेइति, उपपादयति-सामान्यतो दृष्टेत्यादि-दिनकरे गतिमत्त्वेन हेतुना देशान्तरप्राप्त्यात्मनः साध्यस्याविनाभावाभावेऽपि सामान्यतो दृष्टानुमाननीत्या 'आदित्यो गति
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४३] मान् देशान्तरप्राप्तेः, देवदत्तवत्' इत्यत्र गतिमत्त्वस्य दिनकरे देशान्तरप्राप्त्यनुमापकतयाऽविनाभावस्य प्रयोजकत्वमिति न प्रकृतेऽपि काचिदनुपपत्तिरित्याशयः । ___ ननु देवदत्ते दृष्टा देशान्तरप्राप्तिं गमयेदित्याशङ्कतेदेवदत्तेदृष्टेतीत्यादि, समाधत्ते-घटेऽपीत्यादि। घटेऽपि ज्ञेयत्वस्य प्रत्यक्षत्वेनाविनाभाविनो दृष्टत्वमेवेतिभावः, अतीन्द्रियप्रत्यक्षत्वेनाविनाभावाभावदर्शनमपि देवदत्ते गगनगतिमत्त्वेन देशान्तरप्राप्त्यविनाभावाभावतुल्यमिति शङ्कयति-समाधत्ते च अतीन्द्रियप्रत्यक्षत्वेनेत्यादिना-समानमेवेत्यन्तेन ।
साध्यस्य साधर्म्यदृष्टान्तवैकल्यमाशक्य निराकरोति-न साधम्येत्यादिना विशेषानुगमाभावादित्यन्तेन । __- १२-(मूलम् ) न वैधHदृष्टान्तदोषः, न किञ्चिदिति तुच्छाभावतो ज्ञेयत्वनिवृत्तेः, पतिपादनोपायत्वात् तदभिधाने दोषोऽन्यथा निःस्वभावतया न ततो ज्ञानजन्माति प्रसङ्गादिति । . . ___ अथ चेदमनुमानम् - अनेकशास्त्रकलासंवेदनसमनिते कस्मिँश्चित् पुरुषे सर्वज्ञ इत्युपचर्यमाणो व्यवहारस्तदन्यमुख्यापेक्षः, गौणत्वात् शौर्यक्रौर्यादिमति चैत्रेऽसिंहे सिंहव्यवहारवत् विपक्षश्चैत्रव्यवहार इति ।
नात्र प्रत्यक्षादिविरोधिनी प्रतिज्ञा, तल्लक्षणायोगात्, नासिद्धो हेतुः तत्र गौणत्वस्योभयोः सिद्धत्वात् । नानैकान्तिकः, विपक्षव्यावृत्तेः । न विरुद्धो, दृष्टान्तवत् प्रमाणान्तर
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ [४४ । प्रसिद्धनदन्यमुख्यापेक्षत्वसााधनस्य तद्ग्राहकप्रमाणप्रसिद्धय- . भ्युपगमेऽन प्रकाशत्वात् ।
न साधनधर्माद्यसिद्धः साधर्म्यदृष्टान्तः, उभयधर्मप्रसिद्धेः । न साधनाव्यावृत्तादिरितरः, चैत्रे खव्यवहारादुभयनिवृत्तेरिति ।
पुनः साध्यस्य वैधर्म्यदृष्टान्तदोषमाशङ्कय व्युदस्यति-न वैधर्म्यदृष्टान्तेत्यादिना-ज्ञानजन्मातिप्रसङ्गादित्यन्तेन ।
अथ सिद्धान्ती प्रकारान्तरेणापि सर्वज्ञसिद्धि दर्शयितुमनुमानान्तरमुपक्रमते अथचेदमनुमान मिति ।
कुत्रचिदन्यत्र प्रसिद्धस्यैव वस्तुनोऽन्यत्र तस्सदृशे व्यवहारो. पचारः क्रियते यथा शौयक्रौर्यादिमत्त्वेन प्रसिद्धस्य सिंहस्य ताशि चैत्रेऽसिंहेऽपि सिंहव्यवहार इतिप्रसिद्ध केचित् सर्वज्ञमन्तरेण अनेकशास्त्रकलासंवेदनसमन्विते कस्मिंश्चित् पुरुष सर्वज्ञत्वव्यवहारोपचारस्य तदन्यमुख्यापेक्षितया तदन्यो यः स सर्वज्ञ इत्यर्थतः सर्वज्ञसिद्धिरितिभावः ।
उक्तानुमाने प्रतिज्ञायाः प्रत्यक्षादिविरोधित्वमाशङ्कय खण्डयति नात्रेत्यादिना हेतोरसिद्धत्वमनुयुज्य निराकरोति-नासिद्धो हेतुरित्यादिना। अनैकान्तिकत्वं हेतोरपनोदयितुमुपक्रमते - नानैकान्तिक इत्यादिना । विरुद्धत्व व्युदस्यति न विरुद्धविति, उपपादयति-दृष्टान्तवदित्यादिना । साधर्म्यदृष्टान्तस्य हेतुधर्माद्यसिद्धत्वं खण्यति-न साधनेत्यादि । विपक्षम्य साधनाव्यावृत्तत्वं वारयति-न साधनाव्यावृत्तेत्यादिना, निवृत्तेरितीत्यन्तेन । .
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४५] इति पूज्याचार्यप्रवर श्रीहरिभद्रसूरीश्वरविरचितायां सर्वज्ञसिद्धौ शास्त्रविशारद कविरत्न पूज्यपादाचार्यमहाराजश्रीविजयामृतसूरीश्वर
कृताय सर्वहिताऽऽख्यायां व्याख्यायां 'अनुमानप्रमाणातिक्रान्तत्वरूपसर्वज्ञत्वप्रतिषेधपूर्वपक्षखण्डनाभिधं'
द्वितीयं प्रकरणम् ।।
solfo १३-(मूलम् ) आगमगोचरातिक्रान्तत्वमप्य सिद्ध, 'स्वर्गकेवलार्थिना तपोध्यानादि कर्तव्यम्', इतिवचनमामाण्यात, केवलिनश्च सर्वज्ञत्वात् , पुरुषकर्तृत्वादिदमप्रमाणमितिचेत ? न तावद् वक्तृत्वेन तत्ककत्वासिद्धिः, नचैतत स्वतन्त्रविरोधि 'नमस्तीर्थाय' इतिवचनात् , नच पुरुषवक्तत्वमप्यस्थाप्रामाण्ये निमित्तं, वेदापामाण्य प्रसङ्गात् , नच तदवक्त का वेदाः, पुरुषव्यापारमन्तरेण नमस्येतद्वचनानुपलब्धेः आनपूर्वीनियतिभावादेश्वेतरत्रापि तुल्यत्वात् , नचाहद्वक्तकत्वेनास्य प्रामाण्यं, निश्चिताविपरीतप्रत्ययोत्पादकत्वेन कथश्चित् स्वत एव तदभ्युपगमाद्, अन्यथा तदनुपपत्तेः, अनुपपत्तिश्चास्य प्रामाणाभावात् , तस्य चोपादानेतरनिमित्तप्रभावेण स्वपराधीनत्वादर्थग्रहणपरिणामप्रत्ययान्तरानुभवतः, स्वपरत एव ज्ञप्तेः कर्मकरणनिष्पाद्यस्य तदुभयापेक्षित्वेन स्वपरतः स्वकार्यप्रवर्तनात् , नच विज्ञानस्यार्थपरिच्छेदलक्षणो ऽपि धर्मों व्यतिरिक्त एव, तस्यायमिति सम्बन्धानुपपत्तेः, कथञ्चिदव्यतिरेके च तद्वत्तस्यापि भावः, न च ज्ञानस्यापि
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ४६ ] न परतः 'इन्द्रियमनोऽर्थसन्निकर्षो हि ज्ञानस्य हेतुः' इतिवचनात् परतो भावसिद्धेः, नचागमनित्यत्वेऽपि सर्वज्ञकल्पनावैयर्थ्य, तस्य विहितानुष्ठानफलत्वात् नचादृश्यत्वेनास्य फलकल्पनानुपपत्तिः, स्वर्गादिभिरतिप्रसङ्गात् न च ते सुखादिरूपत्वाद् दृश्या एवेति न्याय्यं प्रकृष्टसुख विशेषस्यादृश्यत्वात् न च सुखमात्रानुभवरूप एव स्वर्गः, अति प्रसङ्गात्, यतः कुतश्चित्तद्भावेन चोदनानर्थक्यापत्तेश्च । न च सुखसामान्यदर्शनाद् वः प्रकृष्टतद्विशेषसम्भवानुमानमबाधकं, ज्ञानसामान्यदर्शनेन प्रकृष्ट तद्विशेषसम्भवानुमानप्राप्तेः ।
"
"
9
प्रत्यक्षानुमानगोचरातिक्रान्तत्वं निरस्येदानीमवसर सङ्गति प्राप्तमागमगोचरातिक्रान्तत्वमपि निराकर्तुमुपक्रमते भगवान् ग्रन्थकारःआगमगोचरातिक्रान्तत्वमप्य सिद्धमिति । तमेवासिद्धिप्रकारमाह " स्वर्गेति ” – इदमागमवचनमेव सर्वज्ञे प्रमाणमवगन्तव्यम् यथाविधि तपोध्यानाद्यनुष्ठात्रा सिद्धतपोध्यानादिफलेन स्वर्गिणा केवलिना च भवितव्यमिति निश्चितम् तत्र यः केवली निष्पद्यते स एवास्माकं सर्वज्ञ इत्याशयेनाह - केवलिनश्चेति । नन्वागमं प्रमाणं मन्यमानेनैव भवता केवली सर्वज्ञः साध्यते सचागम एवाप्रमाणमस्माभिमन्यते तस्य पुरुषकर्तृकत्वादित्याशङ्कते - पुरुषेति पुरुषकर्तृकत्वात्-पुरुषसमवेतप्रयत्नविषयत्वात् । इदम्-आगमात्मकं वचनम्, अप्रमाणम्प्रमाणभिन्नम् । समाधत्ते-नेति, समाधानप्रकार माह तावदिति - पुरुषस्य तावदागमवक्तृत्वेन हेतुनाऽऽगमवचनस्य पुरुषकर्तृकत्वासिद्धेः, पुरुषे आगमवक्तृत्वमेव स्वीक्रियते नतु तत्कर्तृत्वमपीति पुरुषकर्तृकत्वेनाऽऽपादितमागमाप्रामाण्यं न क्षोदक्षममितिभावः । ननु भवेदियमनाप
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४७ ] त्तियदि स्वतन्त्रे आगमस्य पुरुषवक्तृकत्वं स्वीकृतं स्यात् तदेव नास्तीति शङ्कते-नचैतदिति । एतत्-आगमस्य पुरुषवक्तकत्वम् , स्वतन्त्रविरोधि - स्वशास्त्रविरुद्धमित्यर्थः। समाधत्ते - नमेति"नयस्तीर्थाय” इत्येतद्वचनं तीर्थकृताप्युच्यते न तु क्रियते इति स्वतन्त्रेप्यागमस्य पुरुषवक्तृकत्वं सिद्धं वेदितव्यम् , ननु भवतु पुरुषवक्तृत्वेन तत्कर्तृकत्वासिद्धिर्न तावता भवतामभीष्टसिद्धिः पुरुषवक्तृकत्वस्यापि तदप्रामाण्यप्रयोजकत्वादित्याशङ्कते-नचपुरुषेत्यादि । अस्य-आगमस्य । निमित्तम्-प्रयोजकम् । समाधत्तेवेदेत्यादि । तनिष्ठपुरुषवक्तृकत्वं यदि तदप्रामाण्यप्रयोजकन्तदा वेदानामपि पुरुषवक्तृकत्वेनाप्रामाण्यं दुर्वारन्नच तद्भवतामिष्टमिति । ननु सम्भवेदियमापत्तिरस्माकं यदि वयं वेदानां पुरुषवक्तृकत्वमभ्युपगच्छेम तदेव तु नाभ्युपगच्छाम इत्याशङ्कते-नचतदेत्यादि । सिद्धान्ती समाधत्ते-पुरुषव्यापारेति-पुरुषस्योच्चारणात्मकव्यापार विना कर्णविवरवाकाशावच्छेदे न वेदात्मकवचनश्रावणप्रत्यक्षमनुपपन्नं स्यात्ततः पुरुषवक्तकत्वमवश्यं स्वीकरणीयमेवेतिभावः । ननु तदुपलब्धौ वेदीयाऽऽनुपूर्वी नियतिभावादेः प्रयोजकत्वमभ्यपगम्यते इति पुरुषव्यापारं विनापि न तदुपलब्धौ किश्चिद्वाधकमितिचेत्तत्राह-आनुपूर्वीत्यादिना । आगमेऽपि तादृशानुपूर्वीनियतिभावादेः समानतया पुरुषवक्तृकत्वप्रयोज्यमप्रामाण्यमपनोदितमवसेयमितिभावः ।
ननु भवद्भिरहद्वक्तकत्वेनैवाऽऽगमस्य प्रामाण्यमभ्युपगम्यते तथा च नास्मन्मते तत्र प्रामाण्यं पुरुषवक्तृकत्वादित्याशङ्कतेमचाहदित्यादिना-समाधानमाह निश्चितेत्यादि-शब्दगतं प्रामाण्यं निश्चिताविपरीतप्रत्ययोत्पादकत्वमेव तच्च स्वत एव तत्र स्वीकर
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ४८ ]
णीयमिति नाद्वत्वमेव प्रामाण्यप्रयोजकमितिभावः । साधकमाह - अन्यथेत्यादि-उक्तरूपं प्रामाण्यं यदि न स्वीक्रियेत तदा शब्दस्य प्रामाण्यमेवानुपपन्नं स्यादितिभावः ।
१४ - ( मूलम् ) स्यादेतत्, अर्हन्नेवागमस्य वक्तेत्यागमस्य केवल्युक्तत्वं केवलित्वाच्चास्य तदुक्तानुष्ठानफलत्वमितीतरेतराश्रयदोषः, नवम्, वेदवक्तृष्वपि हिरण्यगर्भादिषु समानत्वात् तेषामपि विशेषेण तदुक्तानुष्ठानफलत्वात्, अनादिमत्वादस्य तद्वन्त एव वक्तार इतिचेत्, इतरत्रापि समानमेतत्, अर्हतामप्यनादित्वाभ्युपगमात्, तेऽन्यवेदवक्तृवेदवक्ता इतिचेत्, अर्हन्तोऽप्यन्यार्हदुक्तागमवक्तार इति - समानमेव, तदन्यार्हदुक्तत्वानपेक्षित्वेन तेषां तद्वक्तृत्वादसमानमितिचेत्, न, अनपेक्षित्वासिद्धेः, तयैवानुपूर्व्याऽभिधानात्, अन्याईन्मुखाधीतागमवक्तारो न भवन्तीत्यसमानमेवेतिचेत्, न, जातिस्मरणातिशयवेदवक्तृत्ववत्, केवलातिशयतस्तदा तथाऽऽगमवक्तृत्वेऽन्याईन्मुख । धीतत्वस्याप्रयोजकत्वात्, अन्यदा चान्यतद्वक्तृमुखाधी तत्वस्य तत्राहत्यपि समानत्वात्, अवेदत्वादागमस्यासमानमिति चेत्, न, अवेद एवागमे न्यायमार्गतुल्यतायाः प्रतिपादयितुमिष्टत्वात्, अन्यथा वेदस्याप्यनागमत्वात् नास्मदुक्तन्यायानुपातित्वमिति वक्तुं शक्यत्वात् । भवदागमप्रामाण्ये विगानमिति चेत् ? वेदप्रामाण्येऽपि तुल्यमेतत्, तथापि स एव प्रमाणं नागम इतिचेत न, कोशपानादृते प्रमाणाभावात् एव
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४९] मितरेतराश्रयदोषानुपपत्तेश्वोढनानुष्ठानफलत्वेनागमात् सिद्धः सर्वज्ञ इति ।
आगमस्य पुरुषवक्तृकत्वस्वीकारेण पुरुषकर्तृकत्वप्रयोज्यस्याप्रामाण्यस्य वारणेऽपि तत्रैव ( पुरुषवक्तृकत्व एव ) अन्योन्याश्रयदोषमुद्घाटयति-स्यादेतदिति । दोषमुपपादयति-अर्हन्नेवागमस्येत्यादिना। अर्हन्-तीर्थकृदेव आगमस्य-कल्पसूत्रादेः वक्ताप्रवक्तेतिहेतोः आगमस्य-कल्पसूत्रादेः, केवल्युक्तत्वम्-केवलिप्रोक्तत्वम् केलित्वात्-केवलज्ञानविशिष्टत्वात्, च-पुनः, अस्यकेवलिनः सर्वज्ञस्य, तदुक्तानुष्ठानफलत्वम्-आगमोक्तानुष्ठानप्रयोजनत्वम् इति हेतोः, इतरेतराश्रयदोष:-अन्योन्याश्रयदोषस्तथाच सिद्धान्ति भिरागमस्याहद्वक्तृकत्वमर्हतश्चागमानुष्ठानफलत्वमित्युभयमपि न शक्यं स्वीकर्तुमितिसमाधत्ते-नैवमित्या दिना ।
हिरण्यगर्भादय एव वेदवक्तार इतिवेदस्य हिरण्यगर्भादिप्रोक्तत्वन्तेषाश्च वेदोक्तानुष्ठानफलत्वमितीतराश्रयदोषस्य हिरण्यगर्भाधसत्त्वाऽप्रयोजकत्वमिव प्रकृतेऽप्यर्हदसत्त्वाप्रयोजकत्वमवसेयम् । ननु हिरण्यगर्भादीनां वेदोक्तानुष्ठानफलत्वास्वीकारेण कुतोऽन्योन्याश्रय इतिशङ्कायामाह-तेषामपीत्यादिना । एवञ्च हिरण्यगर्भादीनां तदुक्तानुष्ठानफलत्वास्वीकारेणेतरेतराश्रयदोषवारणं भवतामनुपपन्नमितिभावः। ननूभयोरस्ति वैषम्यम् , वेदस्यानादिमत्त्वात्तद्वक्तृणांहिरण्यगर्भादीनामप्यनादित्वस्वीकारात्, आगमवक्तु: केवलिनश्चानादिमत्त्वाऽस्वीकारादित्याशङ्कते-अनादीत्यादिना, अस्य-वेदस्य, तद्वन्तः-अनादिमत्त्ववन्तः । समाधत्ते-इतरत्रापीत्यादिना । इतरत्रअन्यत्र केवलिष्वपीत्यर्थः । एतत्-अनादित्वम्, समानम्-तुल्यम् ।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५०] आगमस्यानादिमत्त्वात्तद्वक्तृणामपि तद्वत्त्वस्वीकारात् । ननु भवद्भिरहतामनादित्त्वं न स्वीक्रियते इतिचेत्तत्राह-अर्हेत्यादिना । वेद. वक्तगामिवाऽऽगमवक्तृणामह तामप्यनादित्वस्वीकारात् समानतायां वाधकाभावादित्यर्थः। ननु समानतायामस्तिबाधकमथापि हिरण्यगर्भादीनामन्यवेदवक्तवेदवक्तृत्वादित्याशङ्कते-तेऽन्यवेदेत्यादिना। ते -हिरण्यगर्भादयः । अन्यवेदवक्तृवेदवक्तार:-अन्ये वेदवक्तारोऽन्यवेदवक्तारस्तदुच्चारिता वेदा अन्यवेदवक्तवेदास्तेषां वक्तारस्तथा । समानतां समर्थयति अर्हन्तवित्यादिना-अर्हतामप्यन्याहदुक्ताSS. गमवक्तृत्वस्वीकारेण समानतायां बाधकाभाव इतिभावः ।
अन्ये च तेऽर्हन्तोऽन्याहन्तस्तैरुक्त आगमोऽन्याहदुक्तागमस्तस्यवक्तारस्तथेति । नन्वर्हतामागमवक्तृत्वस्वीकारेऽप्यन्याहदुक्तो य आगमस्तद्वक्तृत्वमनपेक्षित्वान्न स्वीक्रियते इतिसमानता नास्तीत्याशङ्कतेतदन्येत्यादिना। अयमाशयः-हिरण्यगर्भादीनां स्वातन्त्र्येणान्यवेदवक्तृत्वानपेक्षितवेदवक्तृत्वं नास्ति तेषामर्हतां पुनस्तदन्याईदुक्तत्वानपेक्षितागमवक्तृत्वमेव स्वीक्रियते इतिवेदागमयोस्तदन्योक्तानपेक्षित्वकृतो विशेषो वर्तत एव सुतरां तद्वक्तृणामपि हिरण्यगर्भादीनामहंतामस्ति विशेष इति । समाधत्ते नेत्यादिना-अर्हतामप्यन्याहदुक्तागमवक्तृत्वस्वीकारेण तदुक्त'ऽऽगमेऽन्याहदुक्तत्वानपेक्षित्वासिद्धेः । तत्र हेतुमाह-तयैवेत्यादि-ययैवानुपूर्व्या तदन्यैरर्हद्भिरुक्त आगमस्तयैवानुपूा तर्हताप्युक्तत्वात् तदन्याईदुक्तागमवक्तृत्वमेव स्वीकरणीयमिति नास्ति समानतायां किश्चिद्वैषम्यमिति । ननु हिरण्यगर्भादिकर्तृकवेदोपदेशकालावच्छे देन हिरण्यगर्भादौ अन्यवेदवक्तमुम्वाधीतत्वं वेदवक्तृत्वश्चोभ यमप्यरित अर्हत्कर्तृकाऽऽगमोपदेशकालावच्छेदेन तस्मिन्नागमवक्तृत्वसत्त्वेऽपि तदन्याहन्मुखाधीतत्वाभावान्नास्ति
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१] समानतेत्याशङ्कते-अन्याहन्मुखेत्यादिना: समाधत्ते-नेत्यादिनाजातिस्मरणातिशयेन यथा हिरण्यगर्भादौ वेदवक्तृत्वन्तथाऽऽगमोपदेशकाले केवलातिशयतोऽर्हत्यागमवक्तत्वं स्वीकतुं शक्यते, तस्मिन्नन्याहन्मुखाधीतत्वस्य प्रयोजकत्वं न स्वीकरणीयम । अन्यकालावच्छेदेन तत्रार्हत्यप्यन्यागमवक्तमुखाधीतत्त्वमस्त्येवेतिसमानताऽव्या. हताऽवसेया । ननु हिरण्यगर्भादौ वेदवक्तृत्वम्य तीर्थकृत्यागमवक्तृस्वस्य सत्त्वेनाऽऽगमस्य वेद भिन्नत्वादसमानतेत्याशङ्कते-अवेदेत्यादि -समाधत्ते-नेत्यादि-अहंदुक्ताऽऽगमे वेद भिन्नत्वमस्माभिरपि स्वीक्रियते, नहि स्वस्मिन् स्वसादृश्यसम्मतं कस्यचिदपि सादृश्यस्य भेदघटितत्वात् , एवञ्च वेदभिन्नेऽप्यागमे न्यायमार्गतुल्यतयोभयत्र समानमेवेतिभावः । ननु वेदागमयोर्भेदं स्वीकृत्य वेद भिन्ने आगमे कथं वेदीयन्यायमार्गतुल्यतायाः प्रतिपादनम् , न्यायमार्गतुल्यत्वाभावे च कथं समानमित्याशङ्कय समाधत्ते-अन्यथेत्यादि-यदि वेदभिन्न आगमे वेदीयन्यायमार्गतुल्यता भवतां नाभिमता तदा वेदस्याप्यनागमत्वात नागमे वेदेऽपि नास्मदुक्तन्यायानुसारित्वमित्यस्यास्माभिरपि वक्तुं शक्यत्वमवसेयम् ।। . अन्यथा-वेदभिन्न आगमे न्यायमार्गतुल्यताप्रतिपादनानिष्टत्वे यथाऽऽगमस्यावेदत्वन्तथा वेदस्याप्यनागमत्वं स्यादितिभावः । अथास्मदुक्तन्यायानुसारित्वाभावस्याऽऽगमे वक्तुं शक्यत्वात् अस्मदुक्तन्यायाननुसारित्वमेव भवदागमप्रामाण्ये दूषणमित्याशङ्कतेनास्मदुक्तेत्यादिना-समाधत्ते-वेदप्रामाण्येत्यादि । तथैव भवदुक्तन्यायाननुसारित्वादस्मदागमेऽप्रामाण्यन्तथैवास्मदागमोक्तन्यायाननुसारित्वाद् भवतां वेदेऽप्यप्रामाण्यमिति "यश्चोभयोः समो दोषः" इत्यादिन्यायेनैकतरत्र दोषोद्घाटनमनुचितमित्येकत्राक्तन्यायाननुसरणस्यापरत्राप्रामाण्याप्रयोजकत्वमिति भावः ।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५२] अथोभयत्र न्यायमार्गतुल्यतायाः समानतायामपि वेदस्यैव प्रामाण्यं युक्तं नवागमस्येत्याशङ्कते तथापीत्यादिना। कृतसुरापानस्योन्मत्तस्यैवं तव वचनं प्रमाणं न पुन: प्रेक्षावतामितिभावः । उपसंहारमाह-एवमित्यादिना-एवम्-उक्तप्रकारेण । इतरेतगश्रयदोषानुपपत्ते:-आपादितस्यान्योन्याश्रयदोषस्य अनुपपत्तेरसंघटनाद्धे. तोश्चोदनानुष्ठानफलतयाऽऽगमात् सर्वज्ञ: सिद्ध इतिपूर्वोदीरितप्रकारेणाऽऽगममप्रमाणं वदन्तः पूर्वपक्षिणः परास्ता इतिभावः ॥१४॥ ___ इति सुविहिताप्रणी परमदार्शनिकाचार्यपुरन्दर श्री हरिभद्रसूरिविरचितायां मर्वज्ञसिद्धौ शाखविशारद-कविरस्न-पीयूषपाणि पूज्यपादाचार्यमहाराजश्री विजयामृतसूरीश्वरकृतायां सर्वहिताऽऽख्यायां व्याख्यायाम् आगमप्रमाणातिक्रान्तत्वरूपसर्वज्ञत्वप्रतिषेधपूर्वपक्षखण्डनाभिध तृतीयं प्रकरणम् ॥
elfo
१५ (मूलम् )-उपमानगोचरातिक्रान्तत्वमपि न न्यायसङ्गतम् , उपलब्धसर्वज्ञस्य हृदगताशेषसंशयपरिच्छेदादिना तदन्योपलब्धौ तत्सादृश्यप्रतीतसिद्धेः, अगृहीतगोगवयस्य गव्यप्यसिद्धेः । न चेतावता गोस्तद्गोचरातिक्रान्तत्वम्, अनभ्युपगमात् । . एवं प्रत्यक्षानुमानगोचरातिकान्तत्वं प्रतिपक्षिमण्डलेनापादित युक्तिततिभिर्निराकृत्य भगवान् उपमानगोचरातिक्रान्तत्वमपि निराकर्तुमुपक्रमते-उपमानगोचरेति
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५३] आरण्यकेन केनचित् ग्रामीणं प्रति “गोसदृशो गवयपदवाच्यः” इत्युक्ते पश्चाद् प्रामीणेन क्वचिदनादौ गतेन गवये दृप्टे समुत्पन्नं गोसादृश्यदर्शनमुपमितिकरणमभ्युपेयते, तदनु जात " गोसदृशो गवयपदवाच्यः” इत्यतिदेशवाक्यार्थस्मरणं व्यापारस्तदनु " गवयो गवयपदवाच्यः” इत्येवं जातस्य शक्तिग्रहस्य यथोपमितित्वं स्वीक्रियते तथा न सर्वज्ञः सर्वज्ञपदवाच्यः इत्येवमुपमितिर्नभवितुमर्हति । सर्वज्ञतत्सदृशयोरुमयोरप्यस्मदादिनाऽप्रत्यक्षत्वादिति तेषां मतं नो युक्तम् इत्याह-उपलब्धसर्वज्ञस्येति
येन सर्वज्ञ उपलब्धस्तस्य हृदयावच्छिन्नसमस्तसंशयपरिच्छे. दादिभिस्तदन्यस्मिन् उपलब्धे सति " तत्सदृशः सर्वज्ञ "-इति तत्सादृश्यप्रतीतिसिद्धिः । अगृहीतगोगवयस्य जनस्य गव्यपि सादृश्यप्रतीत्यसिद्धेः, येन पुरुषेण गौर्गवयश्च न दृष्टौ “गोसदृशो गवयपदघाच्यः” गवयसदृशो गोपदवाच्यः इत्येवं गवये गोसादृश्यप्रतीतेः, गवि गवयसादृश्यप्रतीतेश्चाभावो भवति, नच तावता गोरुपमानगोचरातिक्रान्तत्वम्, अस्वीकारात्, एवमेव नागृहीतसर्वज्ञतत्सहशस्य जनस्य सादृश्यप्रतीत्यसिद्धेः सर्वज्ञस्योपमानगोचरातिक्रान्तत्वमितिभावः । इत्थञ्चोक्तप्रकारेण तत्सादृश्यप्रतीतिसिद्धेः सर्वज्ञस्योपमानगोचरातिक्रान्तत्वमपि प्रतिपक्षापादितं (न) समीचीनम् । ___ ननु सर्वमिदं तदैव सङ्गतं स्याद्यदि सर्वज्ञः केनचिदुपलभ्येत, नचोपलभ्यते तथाचोपमानगोचरातिक्रान्तत्वं दुर्वारमेवेति शङ्कतेन स केनचिदिति
१६ (मूलम् )-न स केनचिद् गृह्यते इत्यसिद्ध, विकल्पानुपपत्तेः, तथाहि-किं प्रमाणेन न गृह्यते उता.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५४] प्रमाणेन वेति वाच्यम् ? यद्यप्रमाणेन, सिद्धं साध्यते, तस्याप्रमाणेन ग्रहणानभ्युपगमात् ।
सः-सर्वज्ञः केनचित् जनेन न-गृह्यते-उपलभ्यते इति वः कथनमसिद्धम् तत्र कारणमाह-विकल्पानुपपत्तेरिति, विकल्पानुपपत्तिमेव दर्शयति-तथाहि-स तावदित्थं प्रष्टव्यः, स सर्वज्ञः किं 'प्रमाणेन नोपलभ्यते उताप्रमाणेन न गृह्यते वेति ?, तत्र यदि द्वितीय: पक्षस्तदा सिद्धसाधनं भवताम्, सर्वज्ञस्य अप्रमाणेनोपलम्भस्यास्वीकरणात् ।
१७ ( मूलम् ) अथ प्रमाणेन, किं तद्ग्राहकेणोतातद्ग्राहकेणेति ?, न तावत् तद्माह केण, तस्य तदग्रहणविरोधात् , तथाहि-तद्ग्राहक नच तद्गृह्णातीति विरुद्धमेतत् ।
अथ प्रथमः पक्षोऽर्थात् प्रमाणेन न गृह्यते स इत्युच्यते तत्रापि विकल्पद्वयम्-किं तद्ग्राहकेण प्रमाणेन स न गृह्यते, उतातग्राहकेण प्रमाणेन स न गृह्यते, इति, तत्र न तद्ग्राहकेण सः न गृह्यते तद्ग्राहकस्य प्रमाणस्य तद्ग्रहणेन विरोधात्, तग्राहकं प्रमाणं न च तद्गृह्णातीति विरुद्धमेतदयसेयम् ।।
१८ ( मूलम् )-अतद्ग्राहकाग्रहणे तु तदभावासिद्धिः, तदभावेऽपि घटादिभावसिद्धेः, तथाहि-न पटादिग्राहकेण प्रमाणेनागृह्यमाणा अपि सन्तो नसन्त्येव घटादयः । .. यदि द्वितीयः पक्षोऽर्थात्-अतग्राहकेण प्रमाणेन स न गृह्यते इति, तदा तु सर्वज्ञस्याभावासिद्धिः, घटाग्राहकप्रमाणेन घटग्रहणा
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५५] भावेऽपि घटादेरस्तित्वस्य सिद्धत्वात् , घटादिभावसिद्धिमुपपादयतितथाहीति-पटादिग्राहकेण प्रमाणेनागृह्यमाणा अपि सन्तो घटादयो न न सन्त्येव किन्तु सन्त्येवेतिलोकानुभवात्।
१९ ( मूलम् )-तद्ग्राहक प्रमाणमेव नास्तीति चेत् ? उच्यते, कि भवत एनोताहो सर्वप्रमातृणामिति ।
ननु लोकानां तत्र कथं सत्त्वेन सर्वज्ञप्रतीतिः तद्ग्राहकप्रमाणाभावादित्याशङ्कते-तदिति । - समाधत्ते-उच्यते इति-प्रमाणाभावेन सर्वज्ञसत्त्वं वारयन्सं पृच्छति किमित्यादि-किं भवत एव सर्वज्ञग्राहक प्रमाणं नास्त्यथवा सर्वेषामेव प्रमाणामपीति । ___२० (मूलम् ) यदि भवत एव, सिद्ध साध्यते, भवतः परोक्षत्वात् प्रवचनार्थानवग तेश्च । अथ सर्वप्रमातृणामिति, अत्र न प्रमाणम् , तच्चेतसामप्रत्यक्षत्वात्, अन्यथा तदभावनिश्चयानुपपत्तेः, तत्प्रत्यक्षताभ्युपगमे च तत्संवेदनवतः तथाऽतीन्द्रियोपलम्भकत्वाभ्युपगमात् तद्भभावसिद्धिरेव ।
तत्र यदि प्रथमः पक्षः स्वीक्रियतेऽर्थात् भवत एव तद्ग्राहक प्रमाणं नास्तीत्यनुमन्यते तदा सिद्धसाधनमापद्यते, कुतः सिद्धसाधनमित्तिचेसदाह-भवत इति-तस्य भवतः परोक्षत्वेन तद्ग्राहक प्रमाणाभावो भवतां सिद्ध एवेति तस्यैवसाधनादिति, य एव सर्वज्ञीयप्रवचनार्थानगन्ता तदीयमानसप्रत्यक्षविषयः सर्वज्ञोभवतीति
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५६] तदीयमेव मनः सर्वज्ञग्राहक युक्तम् , भवांस्तु न तदीयप्रवचनार्थावगन्तेति कुतो भवतस्तद्ग्राहकं प्रमाणमित्याह-प्रवचनेति-अथ सर्वप्रमातृणां तद्ग्राहकं प्रमाणं नास्तीतिमन्यते तदपि न समीचीनमित्याह-अत्रेति-अत्र-सर्वप्रमातॄणां तद्ग्राहकप्रमाणाभावे, न प्रमाणम्-प्रमाणं नास्तीत्यर्थः, तत्र हेतुमाह-तच्चेतसामिति-सर्वप्रमातृणां तद्ग्राहकप्रमाणाभावस्तदैव ग्रहीतुं शक्यो यदि सर्वप्रमातृसम्बन्धिनां चेतसां प्रत्यक्षं भवेत् तदेव तु नास्ति-तच्चेत. सामप्रत्यक्षत्वात् इति । सर्वप्रमातृचेतसां-प्रत्यक्षत्वस्वीकारे च सर्वज्ञाभावनिश्चयानुपपत्तिरित्याह- अन्यथेति अन्यथा-सर्वप्रमातृचेतसामप्रत्यक्षवाभावे प्रत्यक्षत्वस्वीकारे इति यावत् । तद्ग्राहक प्रमाणमेव नास्तीति निश्चया न स्यादिति । सकलसचेतनान्तःकरणसाक्षात्काराङ्गीकारे तु तथाविधविशिष्टानुभवमनुभवतो योगिनः पुनरतीन्द्रियार्थप्राप्तिस्वीकरणात् सर्वज्ञसद्भावसिद्धि व्याहता भवेदेवेति।
२१ ( मूलम् )-प्रधानादीनामप्ये वं प्रतिषेधानुपपत्तितः तत्सत्तापत्तेर्यकिश्चिदेतदितिचेत्, न, म्वतोऽदर्शनादतीन्द्रियोपलम्भकपुरुषवचनत औत्सुक्यानुपपत्तेश्च तत्पतिषेधसिद्धः, असर्व ज्ञेन तद्ग्रहणमपि न युक्त्युपपन्नमितिचेत्, न, हृद्गगताशेषसंशयच्छेदादिना तद्ग्रहणोपपत्तेः । __ प्रतिबन्दीमापाद्य प्रतिषेधयति प्रधानेत्यादिना-पूर्वोक्तप्रकारेण प्रकृतिप्रभृतीनामनभिमतानामपि तत्त्वानां प्रतिषेधो दुःशकः स्यात, तथा च तेषापि सत्ता दुर्निवारा भविष्यतीति प्राक्प्रतिपादितमखिलं निरर्थकमेवेतिचेत्, न, प्रधानादीनां प्रतिषेधो न दुःशकः, यतश्च तेषां स्वतो दर्शनं नास्ति, नचातीन्द्रियार्थदर्शनास्तान प्रतिपादयन्ति, नापि ते चित्तौत्सुक्यं जनयन्तीति ।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ५७ ]
ननु यः स्वयम सर्वज्ञः स कथं सर्वज्ञं जानीयादिति नासर्वज्ञेन जनेन सर्वज्ञग्रहणं युक्तिसङ्गतमित्याशङ्कते - अ सर्वज्ञेनेति - समाधत्ते - नेति-हृदयगत समस्तसंशयोच्छेदवतः पुरुषस्य सर्वज्ञज्ञानमुपपद्यते इति भावः ।
२२ - ( मूलम् ) असम्पूर्ण वैयाकरणादिभिरप्यवगतकतिपयपृष्टसूत्रादिकथितयथावस्थितार्थतच्चैः सम्पूर्ण वैयाकरणादिग्रहणदशनात्, सर्वत्र तथा व्यवहारसिद्धेः, अन्यथा तदुच्छेदप्रसङ्गात् ।
हृद्द्वताशेषसंशयोच्छेदवतः कथं सर्वज्ञज्ञानमित्याशङ्कां समुचितदृष्टान्तोपस्थापनद्वारेण निरस्यति असम्पूर्णेति, अवगतं कतिपयानां कतिपयेभ्यो वा पृष्टानां सूत्रादीनां कथितं यथावस्थितमर्थतत्त्वं यैस्तैस्तथा । इदमत्र तत्त्वम् यथा केचिदधिगतव्याकरणतत्त्वा अपि स्वबुद्धिविषयतामनायातं किञ्चिदर्थतत्त्वं कांश्चिदन्यान् स्वावधिकोत्कर्षवतः पृच्छन्ति, ते च महाभागाः संशयापन्नस्य पृष्टस्य सूत्रादेर्यथावस्थितमर्थतत्त्वमस्खलितं प्रानिकान् प्रतिपादयन्ति, तदनन्तरं च ते प्रानिकास्तान् सम्पूर्णवैयाकरणान् मन्यन्ते, तथैव स्वज्ञानाविषयकमपि पदार्थं काँश्चिदनुयुज्य ततोऽभीप्सितं तत्त्वं यथायथमवबुध्य तान् प्रथमगणभृश्वरम तीर्थकृतमिव सर्वज्ञानवश्यं मन्येरन्निति । अयं भावः - -अल्पाध्ययनजनितव्याकरणादिविषयकपरिमितज्ञानवद्भिर्यथा तत्तच्छास्त्रविषयक विशिष्टज्ञानवन्तो वैयाकरणादयः प्रश्नादिद्वारा वैयाकरणादित्वेन ज्ञायन्ते परिचीयन्ते 'च तथैव हृदयगततत्तत्संशयोच्छेदवद्भिरभ्यज्ञैः समस्तपदार्थज्ञाता सर्वज्ञो ज्ञायेत परिचीयेत चेति । ननु तादृशैरसम्पूर्ण वैयाकरणादिभिः
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ५८ ] .
तथा च
सम्पूर्णवैयाकरणादयो ज्ञायन्ते इत्यत्रैव न किमपि मानमिति कथमसिद्धेन दृष्टान्तेन दाट्रन्तिकस्य सिद्धिरिति चेत्तदाह- सर्वत्रेति । सर्वत्र तेन प्रकारेण वैयाकरणादिव्यवहारदर्शनात, व्यवहार एव सर्वज्ञः सर्वज्ञपदवाच्यः इत्यत्रापि शक्तिमाहक इतिभावः । तथा व्यवहारोऽपि न भवतीति चेत्तत्राह - अन्यथेतिअन्यथा-तद्व्यवहारासिद्धौ सर्वज्ञोच्छेदप्रसङ्गात् ।
२३ - (मूलम् ) अब्राह्मणेन ब्राह्मणपरिज्ञानानुपपत्तेः, तत्स्वयं कथनस्य सर्वज्ञेऽपि तुल्यत्वात् हृताशेषसंशय परिच्छेद्यपीदानीं न कश्चिदुपलभ्यते इतिचेत्, सत्यमिदम् ।
-
yarssपत्तिरियमितिचेत् तत्राह - अब्राह्मणेनेति - अब्राह्मणोऽपि ब्राह्मणं न जानीयात् इत्यापत्तेरिष्टापत्तिकर्तुमशक्यत्वादितिभावः । ब्राह्मणः स्वयमब्राह्मणाय ब्राह्मणमात्मानं निवेदयेदितिचेदुच्यते तत्राह - तत्स्वयमिति तर्हि सर्वज्ञोऽप्यसर्वज्ञाय सर्वज्ञमात्मानं विनिवेदयेदिति सर्वज्ञपक्षेऽपि तुल्यत्वादितिभावः ।
अस्तु-हृद्गताशेषसंशयपरिच्छेदादिनोपलब्ध सर्वज्ञस्य तदन्योपलब्धौ तत्सादृश्यप्रतिपत्त्या तदन्यसादृश्यसिद्धया सर्वज्ञसिद्धि: सम्पादिता किन्तु सम्प्रति तादृशो जन एव कश्चिन्नोपलभ्यते इति सर्वमनुपपन्नमित्याह-हृद्गतेति । एतत्कालावच्छेदेन तदुपलम्भाभावेऽपीष्टापत्तिमभ्युपेत्याह - सत्यमिदमिति ।
२४ - ( मूलम् ) इहेदानीं कालदोषतस्तदनभ्युपगमात्, तदानीमासीदित्यपि कथं ज्ञायत इति चेत्, तदुपलब्धसम्प्रदायाऽविच्छेदेन ।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५९] इह-लोके, इदानीम्-सम्प्रति, कालदोषतः-कलियुगात्मककालप्रभावात्, तदनभ्युपगमात्-हृद्गताशेषसंशयपरिच्छेदिनोऽस्वीकारात् । ननु कालदोषत इदानीं तादृशपुरुषानभ्युपगमेऽपि तदानीन्तनं तदीयमस्तित्वं स्वीकृत्य सर्वज्ञसिद्धिरभिमता भवताम् परन्तु तदानीन्तनन्तदीयमस्तित्वमपि प्रमाणाभावाद सिद्धेव तत्कथं भवदभिलषितसिद्धिरित्याशङ्कते-तदेति । तदानीम्-सर्वज्ञावस्थानकाले (सः-हृद्गताशेषसंशयोच्छेदी) समाधत्ते-तदुपलब्धेति-तस्मात्हृद्गताशेषसंशयोच्छेदिनः सकाशात् उपलब्धः-समधिगतो यः संप्रदायो गुरुपरंपरा तस्य-अविच्छेदेन-विच्छेदाभावेन “स आसीदिति ज्ञायते” इत्येवं सम्बन्धः कार्य्यः । ननु सम्प्रदायाविच्छेदेन भूतकालिकतादृशपुरुषास्तित्वं साधनमनुपपन्नम् शुद्धसम्प्रदायाविच्छेदेनैव तत् साधयितुं शक्यम् सम्प्रदायशुद्धतायामेव च प्रामाण्यं नास्तीत्याशङ्कते-नसेति ।
२५-(मूलम् ) न स दुःसम्प्रदाय इत्यत्र किं प्रमाणमितिचेद्, ब्राह्मण्याधिगमसम्प्रदायेऽपि समान मेतत् , तद्वयवहारबाधाभावदर्शनादसमानमितिचेत्, न, इतरत्राप्युभयभावात् समानमेव ।
स:-तदुपलब्धसम्प्रदायः, दुःसम्प्रदायः-दुष्टः सम्प्रदायः, ननहीति । समाधत्ते-ब्राह्मण्येति-ब्राह्मण्याधिगमसम्प्रदाये-वेदाधि. गमगुरुपरम्परायाम्, अपि एतत्-दुःसम्प्रदायत्वे प्रमाणाभावापादन. मिदम् । समानम्-तुल्यम्, ब्राह्यण्याधिगमसम्प्रदायेऽपि तस्य पर्यनुयोगस्य तुल्यत्वादितिभावः । ननु ब्राह्मण्याधिगमसम्प्रदायस्यादुःसम्प्रदायत्वे अध्ययनादितद्वयवहारबाधाभावदर्शनं प्रमाणमुफ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६०] लभ्यते इति समानताव्याधात इत्याशङ्कते-तद्वयवहारेति । तद्वयवहारे-अध्ययनादिब्राह्मण्याधिगमसंप्रदायव्यवहारे बाधाभावदर्शनात् -अबाधितत्वज्ञानात् , असमानम्-अतुल्यम् । समाधत्ते-नेतिइतरत्रापि-हृद्गताशेषसंशयोच्छेापलब्धसम्प्रदायेऽपि । उभयभावात्व्यवहारबाधाऽभावोभयभावात् ननु हृद्गताशेषसंशयोच्छेापलब्धसम्प्रदाये बाधारहितः कीदृशो व्यवहार इत्याशङ्कय समाधत्तेदृश्यतेचेति ।
२६-(मूलम् ) तदृश्यते च वेदाध्ययनादिवत्तन्नमस्कारस्थापनादिबोधारहितो व्यवहार इति ।
एवञ्चागृहीतगोगवयस्यापि जनस्य कृते गोरुपमानगोचरातिक्रान्तत्वाभाव इव सर्वज्ञस्यापि नोपमानगोचरातिक्रान्तत्वाभाव इत्येतन्निगमयति-अगृहीतेति ।
२७- (मूलम् ) अगृहीतगोगवयस्यापि गोरिव नोपमानगोचराक्रातिन्तत्वमेव, एतेनासर्वज्ञपुरुषसाधादसर्वज्ञत्वोपमानमेव तत्र युक्तमिति यदुच्यते परैस्तदपि प्रन्युक्तम् ।
ननु भवेदसर्वज्ञसादृश्यज्ञानमेवोपमानम् । असर्वज्ञपुरुषसाधात् असर्वज्ञत्वात्मकोपमानमेव तत्र समुचित इत्यसर्वज्ञसदृशः सर्वज्ञः इत्याकारकज्ञानेन । असर्वज्ञत्वात्मकतत्सादृश्यस्यसर्वज्ञेऽवगमादिति तस्मिन्नप्यसर्वज्ञत्वसिद्धथा सोऽप्यसर्वज्ञ एवेति परेषां मतमपाकरोतिएतेनेति । प्रत्युक्तिप्रकारमुपपादयति नचोपमानोपमेयेति । .
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६१] २८-(मूलम् ) नचोपमानोपमेययोः प्रसिद्धसाधारणधर्मातिरेकेण सर्वधर्मैरुपमानमत्तिः ।।
उपमानोपमेययोश्चन्द्रमुखयोः प्रसिद्धाऽऽह्वादकत्वादिसाधारणधर्मातिरेकेण चन्द्रत्वाऽऽकाशगतत्वादिसर्वधर्मैरुपमानप्रवृत्तिरिति । सर्वधर्मप्रयोज्योपमानाप्रवृत्तिं दृष्टान्तेन समर्थयति-यथाशस्त्रीति ।
२९-(मूलम् ) यथा शस्त्री श्यामा देवदत्ता, तत्र हि साधारणश्यामत्वावच्छिन्नरूपतेव केवलं प्रतीयते नान्ये शस्त्रीगता धर्माः, तदध्यारोपे तु शस्त्रीरूपतैव स्यात् । इह चासर्वज्ञाः पुरुषा उपमानम् , उपमेयो विवक्षितः पुरुषः, कस्तयोः प्रसिद्धः साधारणो धर्म इति वाच्य, वक्तृत्वपुरुषत्वादिरितिचेत्, न, सिद्धसाध्यतापत्तेः ।।
शस्त्रीदेवदत्तयोः प्रसिद्धो यः साधारणो धर्मः श्यामत्वम् तदवच्छिन्नरूपतैव प्रतीयते देवदत्तायां, न पुनरन्येऽपि शखीगता तैक्ष्ण्यादयो धर्मास्तत्र प्रतीयन्ते, तैक्ष्ण्याद्यात्मकसादृश्याध्यारोपे शस्त्रीरूपतैव देवदत्तायामापद्येत, प्रकृते चासर्वज्ञाः पुरुषा उपमानम् , उपमेयः पुरुषविशेषस्तयोः प्रसिद्धन केनचित् साधारणेन धर्मेण वाच्येन भवितव्यम् तद्धर्मप्रयोज्यैवासर्वज्ञसादृश्यसिद्भिरवसेया । ननु नैतावता तस्मिन् सर्वज्ञतासिद्धिः, वक्तृत्वपुरुषत्वादिना साधारणधर्मेणैव सादृश्यसिद्धौ तद्धर्मस्य च सर्वज्ञताप्रयोजकत्वाभाव इत्याशङ्कते-वक्तृत्वेति-समाधत्ते-नेति । वक्तृत्वपुरुषत्वादिकं न साधारणधर्मतया शक्यं स्वीकर्तुम् सिद्धस्य साध्यतापत्तेरिति । .
सिद्धत्वमेव कथमित्याशकां वारयति-यथेति ।
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ६२ ]
३० - ( मूलम् ) यथा पुरुषो वक्ता तथाऽयमपीत्यभ्युपगमात् एतत्साधर्म्यसिद्धया तत्रासर्वज्ञत्वस्यापि सिद्धिरिति चेत् न, - देवदत्तायामपि श्यामत्वसिद्धेः तैक्ष्ण्यादिभावप्रसङ्गात् ।
नन्वस्त्व सर्वज्ञ साधर्म्य प्रयोज्यतत्सादृश्यसिद्धया तत्रासर्वज्ञत्वस्यापि सिद्धिरिति शङ्कते - एतत्साधर्म्येति । समाधत्ते नेति । यद्यसर्वज्ञसाधर्म्यसिद्धयाऽसर्वज्ञत्वं स्वीक्रियते भवता तर्हि श्यामत्वात्मक साधर्म्य प्रयोज्यतैक्ष्ण्याभावोऽपि देवदत्तायामापद्येतेतिभावः । देवदत्तायाञ्च तैक्ष्ण्यादिभावो यथा न स्वीक्रियते तथा सर्वज्ञेऽप्यसर्वज्ञत्वादिकमिति भावः । ननु देवदत्तायां तैक्ष्ण्यादिभावापादनं सर्वथाऽयुक्तम् प्रत्यक्षविरोधात्. " देवदत्ता तीक्ष्णा न " इत्यादिबाधनिश्चयस्य प्रत्यक्षात्मकस्य विरोधिनः सत्त्वात्, तद्वत्ताबुद्धि प्रति तदभाववत्तानिश्चयस्य प्रतिबन्धकतायाः पूर्वमुक्तत्वादित्याशङ्कते - दृष्टविरोधेति ।
३१ - ( मूलम् ) दृष्टविरोधादप्रसङ्ग इति चेत् इतरत्र तद्विरोधाभावः केन सिद्ध इति वाच्यम्, तद्भावोऽपि केन सिद्ध इति चेत् ।
दृष्टविरोधात् दृष्टेन प्रत्यक्षेण विरोधः सहानवस्थानादिलक्षणो eg विरोधस्तस्मात्,
" दृष्टमनुमानमाप्त - वचनं च सर्वप्रमाणसिद्धत्वात् । त्रिविधं प्रमाणमिष्टं, प्रमेयसिद्धिः प्रमाणाद्धि ॥ ४ ॥”
इतिसांख्यकारिकायां दृष्टपदस्य प्रत्यक्षार्थकत्वमवसेयम् । समाधत्ते - इतरत्रेति — इतरत्र - अन्यत्र सर्वज्ञ इति यावत् । तद्वि
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६३] रोधाभावः-प्रत्यक्षविरोधाभावः, केन-किमात्मकेन हेतुना सिद्धो निष्पन्न इति वाच्यं वक्तव्यं भवता दृष्टविरोधापादकेनेति शेषः, एवञ्च त्वयापि दृष्टविरोधाभावो नोपपादयितुं शक्यत इति " यश्चोभयोः समो दोषः परीहारोऽपि तादृशः । नैकः पर्यनुयोक्तव्यस्तागर्थविचारणे” इतिन्यायान्न कश्चिदृष्टान्तदा न्तिकयोर्विशेष इतिभावः । ननु “ देवदत्ता न तीक्ष्णा" इत्यादिप्रतीतेस्तत्र दृष्टविरोधो दृश्यते भवतां को दृष्टविरोधः कथं वा ? “सर्वज्ञो नासर्वज्ञः" इत्यस्य “ सर्वज्ञः सर्वज्ञः” इत्यर्थकतया "घटो घट:" इतिवच्छाब्दबोधाजनकत्वेनाप्रतिबन्धकत्वादित्याशङ्कते - तद्भावोsपीति । तद्भावः-दृष्टविरोधभावः, दृष्टविरोधतेतियावत् समाधत्तेअविरुद्धेति ।
३२-(मूलम् ) अविरुद्धविधेस्तेन विरोधेन सहावस्थानाभावनियमाभावतस्तत्सम्भवोपपत्तेः, अविरुद्धश्च ज्ञानप्रकर्षों वक्तृत्वादिनेति ।
विधिपदस्य कार्यपरकतया अविरुद्धविधे:-अविरुद्धकार्य्यस्य, तेन विरोधेन-दृष्टेन विरोधेन सह-सार्द्धम् अवस्थानाभावनियमाभावतः-अवस्थान न भवतीति नियमाभावात्, तत्सम्भवोपपत्ते:दृष्टविरोधसम्भवोपपत्तेरितिशब्दार्थः । अयमाशय:-यद्येष नियमो भवेद्यत् अविरुद्धविधेः फलतः साधारणधर्मस्य विरुद्धेनान्यतरेण सहावस्थानं नास्तीति तर्हि ज्ञानप्रकर्षस्य असर्वज्ञत्वविरोधिना सर्वज्ञत्वेन सहावस्थानमसंभवितं भवेत् स एव नास्तीति ज्ञानप्रकर्षस्य सर्वज्ञे सर्वज्ञत्वेन सहावस्थाने बाधकाभाव इति सङ्केपः ।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ [६४] ननु कोऽसावविरुद्धविधिर्यस्य तेन विरोधेन सहावस्थाननियमाभाव इत्याकाङ्खायामाह-अविरुद्धश्चेति-वक्तृत्वादिनेत्यत्र तृतीयार्थः प्रयोज्यत्वन्तथा च वक्तृत्वादिप्रयोज्य: ज्ञानप्रकर्षः ज्ञानाधिक्यमितियावत् । एवञ्च हृद्गताशेषसंशयोच्छेदिन: पुरुषस्य सर्वज्ञस्य च ज्ञानप्रकर्षः साधारणो धर्मोऽवसेयः, तादृशसाधारणधर्मप्रयोज्य: “ तेन सदृशोऽसौ " इति सादृश्यप्रवृत्तिरवसेयेति ।। इति परमदार्शनिकाचार्यपुरन्दरश्रीहरिभद्रसूरिविरचितायां--- 'सर्वज्ञसिद्धौ' शास्त्रविशारद कविरत्न पूज्याचार्य देवश्रीविजयामृतसूरीश्वरकृतायां 'सर्वहिताऽऽख्यायां' व्याख्यायाम् 'उपमान-प्रमाणातिक्रान्तत्वरूपसर्वज्ञताप्रतिषेधपूर्वपक्षखण्डनाभिधं' चतुर्थ प्रकरणम् ॥
5. अर्थापत्तिगोचरातिक्रान्तताखण्डनम् उपमानगोचरातिक्रान्तत्वखण्डनानन्तरमवसरसङ्गत्यार्थापत्तिगोचरातिक्रान्तत्वं पूर्वपक्षिभिरापादितचरं निरस्तुमुपक्रमतेअर्थापत्तिगोचरेत्यादि ।
३३-(मूलम् ) अर्थापत्तिगोचरातिक्रान्तत्वं युक्त्यनुपपन्नमेव, “अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः" इत्यादौ दृष्टस्य हवनादेः श्रुतस्य च स्वर्गादेरर्थस्य तत्साध्यसाधनसम्बन्धज्ञातारमन्तरेणानुपपत्तेः, अशक्यश्चायं पुरुषेण ज्ञातुपृतेऽतीन्द्रियार्थदर्शनात् ।
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६५]
भवदापादितमर्थापत्तिगोचरातिक्रान्तत्वं न युक्तियुक्तम् , यतो हि यद्यपत्तिगोचरत्वमुपपन्नं स्यात्तदा तदतिक्रान्तत्वकथनमनुचितम , अस्ति च तत्रार्थापत्तिगोचरत्वमित्याशयेनाह-“ अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः” इत्यादि-अयमाशय:-" अग्निहोत्रमित्यादौ दृष्टहवनादेरदृष्टस्वर्गादिफलकत्वकल्पनं तावदनुपपन्नं यावत्तयोः (हवनादिस्वर्गाद्योः) साध्यसाधनभावसम्बन्धज्ञाता कोऽपि न स्यात्, सति तादृशि पुरुषे तदुपदेशनादिद्वारेणान्योऽपि हवनादेः स्वर्गादिफलकत्वमभ्युपगच्छेत् स च तादृशस्तयोः सम्बन्धोऽतीन्द्रियार्थदर्शनं विना पुरुषेण ज्ञातुमशक्य एव अतीन्द्रियार्थदर्शनसमर्थस्यैव तादृशसम्बन्धज्ञानमुपपद्यत्ते, यश्चातीन्द्रियार्थद्रष्टा स एव सर्वज्ञ इति सर्वज्ञस्यार्थापत्तिगोचरत्वं श्रुतिपर्यालोचनतोऽस्त्येवेति भवदुक्तमप्रामाणिकम । ननु सर्वोऽपि स्वस्माप्राचीनात् पुरुषात्तयोस्तादृशं सम्बन्धं जानीयात् किं सर्वज्ञकल्पनयेत्याशङ्कते-अपरस्मादित्यादि । समाधत्ते-सोऽपीत्यादिना
३४-(मूलम् ) अपरस्मात् पुरुषात् इति चेत्, सोऽपि तेन तुल्यः नैवं जातीयकेष्वतीन्द्रियेष्वर्थेषु तज्ज्ञानपामाण्यमुपैत्यन्धानामिव ज्ञानं रूपविशेषेष्विति, एतेनानादिवृद्धसम्मदायः प्रत्युक्तः ।
यस्मात्पुरुषात् तं सम्बन्धं जानीयात् सोऽपि पुरुषः सम्बन्धा. ज्ञात्रा पुरुषेण तुल्य एव, स्वर्गादिष्वतीन्द्रियेषु घस्तुषु ताशपुरुषस्य ज्ञानं रूपविशेषेष्वन्धानां ज्ञानमिव प्रमाणं न भषितुमहतीति सर्वज्ञोऽनायत्यापि स्वीकार्य एव भवताम् । एतेन-अपर
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
... [६६] पुरुषज्ञानाऽप्रामाण्यस्वीकारेण, अनादिवृद्धसम्प्रदाय:-अनादिवृद्धपरम्परावादी, प्रत्युक्त:-निरस्त: । निरासे हेतुमाह-सर्वेषामेवेति
३५-(मूलम् ) सर्वेषामेवात्र वस्तुन्यन्धतुल्यत्वात् , अधिकृतवचनादेवासौ विज्ञायत इतिचेत्, न, वाक्यार्थप्रतिपत्तावपि तनिश्चयानुपपत्तेः, लौकिकवाक्ये कचित्तद्भावेऽप्यर्थातथाभावदर्शनात् , तस्य पुरुषबुद्धिमभवत्वेन तदायत्तोऽर्थातथाभावो नैवमस्य अपौरुषेयत्वादितिचेत् । __सर्वेषामपि पूर्वपूर्वपुरुषाणामतीन्द्रिये स्वर्गादौ वस्तुन्यन्धतुल्यत्वादित्यर्थः । ननु “ अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामः” इतिवचनप्रामाण्यादेव दृष्टश्रुतयोस्तादृशः सम्बन्धः स्वीक्रियतां किमतीन्द्रियार्थद्रष्ट्रा सर्वज्ञेनेति शङ्कते-अधिकृतेत्यादि-समाधत्ते वाक्यार्थेत्यादि-आकाढा-योग्यताऽऽसत्ति-तात्पर्य्यज्ञानसमवहितपदार्थोपस्थित्या वाक्यार्थबोधसम्भवेऽपि तादृशसम्बन्धनिश्चयानुपपत्तेः । तत्र हेतुमाह लौकिकेत्यादि-लौकिकवाक्ये कुत्रचित् वाक्यार्थप्रतिपत्तावप्यर्थेऽवास्तविकत्व (प्रमात्मकज्ञानविषयत्वाभाव) दर्शनात् प्रकृतेऽपि सर्वज्ञस्वीकारमन्तरेण तन्निश्चयानुपपत्तिरितिभावः । ननु लौकिकवाक्यस्य पुरुषबुद्धिप्रभवत्वेन यथार्थज्ञानजनकत्वं मास्तु तस्य तदायत्तत्वात्, प्रकृते तु न तथा भवितुमर्हति तस्य वाक्यस्यापौरषेयत्वादित्याशङ्कते-तस्यपुरुषबुद्धीत्यादिना-समाधत्तेनेत्यादिना
३६-(मूलम् ) न, एवमप्यधिकृतभेदवत्तदर्थभेदाशङ्कापत्तेः, प्रदीपवत् स्वार्थप्रकाशनात् नापचिरितिचेत्, न,
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ६७ ] प्रदीपार्थिवद विशेषेण तदर्थप्रतिपभ्यसिद्धेः सङ्केतादनेकधा तदर्थोपलब्धेः, तत्स्वभावत्वादनेकार्थत्वाच्च तस्यादोष इतिचेत् न, तथाविरुद्धार्थानुपपत्तेः ।
वचनस्यास्यापौरुषेयत्वेऽप्यधिकारिभेदादधिकृतवचनभेदवत्तदर्थ भेदानामाशङ्कापत्त्याऽपौरुषेयत्वस्त्रीका रेऽपि दोषानुद्धार इतिभावः । अथ प्रदीपो यथा स्वात्मानमर्थ पदार्थान्तरं च प्रकाशयति तथेदमपि वचनं वाक्यार्थबोधं दृष्टश्रुतपदार्थसम्बन्धं च बोधयेदिति पूर्वपक्षी शङ्कते - प्रदीपार्थवदित्यादि - यथा प्रदीपादर्थविशेषस्य प्रकाशो न तथाऽधिकृतवचनादर्थविशेषस्य कस्यचिदवबोध इतिभावः । ननु कथमर्थविशेषस्य न भवेद्बोध इति तत्राह - सङ्केतेति - एकस्य शब्दस्यानेकस्मिन्नर्थे सङ्केतदर्शनाद्यथाऽनेकेषामर्थानामसति प्रकरणादिज्ञानेऽभिधयैव बोधो भवति तथाऽधिकृतवचनादप्यनेकधाऽर्थोपलब्धिसम्भवादिति भावः ।
न
ननु तदर्थबोधकत्वस्वभावत्वादेकार्थत्वाच्चाधिकृतवचनस्य कश्चिद्दोष इत्याशङ्कते - तत्स्वभावेत्यादि - समाधत्ते - नेत्यादि । यदि तदर्थबोधकत्वस्वभावत्वमेकार्थत्ववाधिकृतवचनस्याभ्युपगम्येत तदा विरुद्धार्थबोधकत्वानुपपत्तिरितिभावः । ननु जायतामधिकृतवचनस्य विरुद्धार्थबोधकत्वं का क्षतिरितिचेत्तत्राह - दृश्यते इत्यादिना ।
३७ - (मूलम् ) दृश्यते च ' स सर्वविद्यस्य इत्यादौ सङ्केतभेदेन तदास्तित्वविरुद्धार्थप्रकाशनमिति, नास्तित्वमेव तत्राविपरीतमिति चेत्, न,
"
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६८] "स सर्वविद्यस्य" इत्यादौ सङ्केतभेदेन सर्वज्ञास्तित्वविरुद्धार्थप्रकाशनदर्शनात् अत्रापि विरुद्धार्थप्रकाशनस्यैषणीयत्वाद्विरुद्धार्थानुपपत्तेः सिद्धत्वादिति भावः । समाधत्ते-इतरेत्यादि ।
३८-( मूलम् ) इतरप्रकाशानुपपत्तेः, प्रदीपेन्दीवराक्तप्रकाशवदुपपत्तिरितिचेत् , न, अविशेषेण तत्प्रकाशनप्रसङ्गात् ,
यद्येवं तह-तरार्थप्रकाशनानुपपत्तिः स्यादेवेति भावः । ननु प्रदीपेन यथा स्वीयरक्ततायाः समीपस्थेन्दीवरसम्बन्धिन्या रक्तताया अपि प्रकाशन विधीयते तथा प्रकृतेऽपीतरप्रकाशनोपपत्तेने प्रागुक्तानुपपत्तिरित्याशङ्कते-प्रदीपेन्दीवरेत्यादि-समाधत्ते-अविशेषेणेत्यादिना-प्रदीपाद्यथा सामान्यत उभयसम्बन्धिन्या रक्ततायाः प्रकाशनन्तथाऽविशेषेणेतरार्थप्रकाशनप्रसङ्गः स्यादिति भावः । ननु प्रदीपेन्दीवररक्तप्रकाशनमदृष्टदोषादुत्पत्तुमर्हति न तावता प्रकृतेऽ. प्यविशेषेणेतरप्रकाशनप्रसक्तोऽदृष्टदोषाभावादित्याशङ्कते--अदृष्टेत्यादिना-समाधत्ते-नेत्यादिना
३९-(मूलम् ) अदृष्टदोषात् तत् तथा प्रकाशनमिति चेत्, न, इतरत्राप्यविधम्मप्रसङ्गात्, तदेवादृष्टदोषात् नेतरदिति निश्चायकप्रमाणाभावात् , अतीन्द्रियार्थत्वाद तत्साक्षात्कारिणश्वानभ्युपगमात् ।
अदृष्टदोषात् प्रदीपेन्दीवररक्तप्रकाशनमधिकृतवचने चादृष्टदोषाभावान्नाविशेषेणार्थप्रकाशनमित्यत्र विश्वासाभावप्रसङ्ग इति भावः । अविश्रम्भप्रसङ्गे हेतुमाह-तदेवादृष्टदोषादित्यादिना-प्रदीपेन्दीवररक्तप्रकाशोऽदृष्टदोषाद्भवति प्रकृते तु नेतरार्थप्रकाशनमित्याकारक
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६९] निश्चयजनकप्रमाणाभावादितिभावः । ननु तन्निश्चायकं प्रत्यक्षादिकं किमपि प्रमाणं भविष्यतीत्याशाङ्का निराकरोति-अतीन्द्रियार्थत्वादित्यादिना-तस्यार्थस्यातीन्द्रियत्वात् अतीन्द्रियार्थसाक्षात्कारिणः सर्वज्ञस्य चास्वीकारात्पूर्वोक्तनिश्चायकप्रमाणाभाव इतिभावः, तावता किमित्याह-तद्व्यतिरेकेण चेत्यादि ।
४०-(मूलम् ) तद्वयतिरेकेण च तद्विशेषावगमोपायाभावादिति समाश्रीयतामतीन्द्रियार्थसाक्षात्कारी, तदभावे सतीष्टार्थासिद्धिरिति, तद्भावेऽप्यतादृशस्यातीन्द्रियार्थत्वात् तद्विवक्षावगमोपायाभाव इतिचेत् ,
तादृशनिश्चायकप्रमाणाभावेन च हेतुना विशेषेणार्थावबोधो. पायाभाव इत्यकामेनापि तादृशातीन्द्रियार्थसाक्षात्कारी सर्वज्ञः समाश्रीयताम् । कथमितिचेत्तत्राह तदभावे इत्यादिना । सर्वज्ञाभावे सतीष्टस्यार्थस्य सिद्धिर्न भवति कथमपीति भावः । ननु स्वीक्रियतामतीन्द्रियार्थसाक्षात्कर्ता सर्वज्ञस्तावताऽपि नेष्टसिद्धिः, असर्वज्ञस्य वक्तुरतीन्द्रियार्थत्वात्तदीयविवक्षावबोधे उपायस्यादर्शनादित्याशङ्कते-तद्भावेऽप्यतादृशस्येत्यादि-समाधत्ते-नेत्यादि ।
४१-(मूलम् ) न, शब्दस्य प्रयोगकुशलपयुक्तस्य कचित् तदवगमनस्वभावत्वात् , अर्थमात्रप्रतिपच्या प्रतारके तद्याथात्म्यानवगम इति चेत् ,
प्रयोगकुशलेन मनीषिणा प्रयुक्तस्य शब्दस्य कुत्रचित् स्वाभिधेयावबोधजनकत्वस्वभावस्याकामेनापि स्वीकारादितिभावः । ननु शब्दस्य तथास्वभावस्वीकारेण कस्यचित् प्रतारकस्य भवतु तदी
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७० ] यार्थमात्रप्रतिपत्ति: न तावता तस्य यथार्थावबोध इत्याशङ्कतेअर्थमात्रप्रतिपत्त्येत्यादिना-समाधत्ते-नेत्यादिना-प्रतारकत्वस्य रागद्वेषमूलकतया भगवतश्च रागद्वेषराहित्येन न . प्रतारकत्वमिति नोक्तदोषः । ननु सत्यामात्यन्तिक्यामुदासीनतायां कथं देशनायां प्रवृत्तिरित्याशङ्कते-प्रकृष्टौदासीन्यभावेनेत्यादि-समाधत्ते-नेत्यादिना
४२-( मूलम् ) प्रकृष्टौदासीन्यभावेन वीतरागस्य देशनानुत्तिरयुक्तेति चेत् , न, औदासीन्येनैव प्रवृत्तेः, तथाहिन भगवतस्तियङ्नरामरेषु देशनाया विशेषः, यथाबोध प्रवृत्तेः, तथा प्रवृत्तिरप्ये कान्तौदासोन्यवाधिनीति चेत्,
सत्यामुदासीनतायामौदासीन्येन देशनाप्रवृत्तौ न किञ्चिद्वाधकमितिभावः । उपपादयति तथाहीत्यादिना-यतो हेतोरौदासीन्येनैव भगवतो देशनायां प्रवृत्तिस्तत एव तिर्यङ्नरामरेषु देशनायां कश्चिद् विशेषो न भवति, अन्यथा सर्वेषामेव तेषां कृते भिन्नभिन्नया देशनया भवितव्यम् । ननु कथमेकस्यामेव देशनायां सर्वेषां तेषां श्रवणादौ प्रवृत्तिरित्याशङ्कय समाधत्ते-यथेत्यादिभगवतो देशना तु समानैव समेषां तेषां कृते प्रवृत्तिस्तु यथाबोधं स्वीकरणीयेति भावः । ननु देशनायामौदासीन्येनापि प्रवृत्तिरात्य. न्तिक्या उदासीनताया बाधिका स्यादित्याशङ्कते-तथाप्रवृत्तीत्यादिसमाधत्ते-नेति ।
४३-(मूलम् ) न, तस्या अन्यनिमित्तत्वात् , प्रवचनवात्सल्यादिनिमित्तमागुपात्ततीर्थकरनामकर्मनिर्जरणहेतुत्वात, उक्तश्च “तं च कह वेइज्जइ ? अगिलाए धर्मदेसणादीहि"
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७१] मित्यादि, तत्कर्मभावे तत्क्षयायोपायप्रवृत्तेः कृतकृत्यखानुपपत्तिरिति चेत् , न, अनभ्युपगमात् , न हि भवस्थस्य भगवतः क्षीणमोहस्याप्येकान्तेन कृतकृत्यत्वमिष्यते, भवोपग्राहिकर्मयुक्तत्वात् ।
औदासीन्येन प्रवृत्तिरात्यन्तिक्या उदासीनताया बाधिका तदा भवितुमर्हति यदा सा प्रवृत्तिः स्वनिमित्ता भवेत् , सैव नास्ति देशनाप्रवृत्तेरन्यनिमित्तत्वादितिभावः । ननु देशनाप्रवृत्तिर्वीतरागस्य परार्था भवत्येव कथमित्याशङ्कां निराकुरुते प्रवचनेत्यादि-प्रवचनवात्सल्यादिनिमित्तं यत् प्रागुपात्ततीर्थकरनामकर्मनिर्जरणन्तदेव हेतुर्यत्र सा प्रवचनवात्सल्यादिनिमित्तप्रागुपात्ततीर्थकरनामकर्मनिर्जरणहेतुस्तस्या भावस्तत्त्वन्तस्मादित्यर्थः । तत्र प्रमाणमुपन्यस्यतिउक्तश्चेत्यादि । ननु तस्य तीर्थकरनामकर्मभावे तद्विनाशार्थमवश्यन्तदुपायविषयिणी प्रवृत्तिस्तस्यां च सत्यां कृतकृत्यतानुपपत्तिरिति शङ्कते-तत्कर्मभावे इत्यादि समाधत्ते-अनभ्युपगमादिति, उपपादयति भवोपग्राहीत्यादि भवोपप्राहिकर्मयुक्तत्वात्तस्यैकान्तत्वेन कृतकृत्यताया असत्त्वेऽपि क्षत्यभावादितिभावः । ननु जायतामन्यनिमित्ताऽपि देशनाप्रवृत्तिस्तस्या - अपि प्रकृष्टौदासीन्यबाधकत्वं तादवस्थ्यमिति शङ्कते-अन्यनिमित्तापीत्यादि-समाधत्ते-नेत्यादिना, : ४४-(मूलम् ) अन्यनिमित्तापि प्रकृष्टौदासीन्यबाधिनी प्रवृत्तिस्तदवस्थैवेति चेत्, न, स्थितिप्रवृत्त्या व्यभिचारात् साऽप्रवृत्तस्यापि स्वरसत एवेति चेत् , ... तर्हि अवस्थानार्थ प्रवृत्तेरपि कृतकृत्यतादिबाधकत्वं जायताम् । न च स्थितिप्रवृत्तेः कृतकृत्यताबाधकत्वं कचिदृष्टम्, एवश्च यथा
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२] ऽवस्थानाद्यार्थप्रवृत्तेः आत्यन्तिककृतकृत्यतादिबाधकत्वं नास्ति तथा देशनाप्रवृत्तेरपि तादृशकृतकृत्यताबाधकत्वं नास्तीत्यनुसन्धेयम् । ननु स्थितिप्रवृत्ति: प्रवृत्तिरहितस्यापि पुरुषस्य स्वरसतः समुत्पद्यते देशनाप्रवृत्तिस्तु न तथेति न स्थितिप्रवृत्तिदृष्टान्तेन देशनाप्रवृत्तेः कृतकृत्यतायामबाधकत्वमुपपादयितुं शक्यमित्याशङ्कते-साऽप्रवृत्तस्यापीत्यादि-सा-स्थितिप्रवृत्तिः । स्वरसत-स्वेच्छाविशेषात् । एवअवधारणार्थकम् । समाधत्ते-तथाविधेत्यादि
४५-(मूलम् ) तथाविधकर्मयुक्तस्य देशनाप्रवृत्तिरप्येवं कल्प्येत्यदोषः, अतीर्थ करवीतरागदेशनाप्रवृत्तिरयुक्तेति चेत्, न, अनभ्युपगमात्, नहि सामान्यकेवलिनस्तथा देशनायां पवर्तन्ते इत्यल प्रसङ्गेन ॥
तीर्थकरनामकर्मसहितस्य देशनाप्रवृत्तिरपि तथाविधकर्मसदृश्येव भवतीति न कश्चिद्दोष इति भावः । ननु तीर्थकृतो वीतरागस्य देशनाप्रवृत्तिस्तथाविधकृतकृत्यताया अबाधिका भवतु, तीर्थकृद्भिन्नस्य वीतरागस्य देशनाप्रवृत्तिकृतकृत्यतायां बाधिका भवेदेवेत्याशङ्कते अतीर्थकरेत्यादि । समाधत्ते-अनभ्युपगमादिति । न वयमतीर्थकरस्य केवलिनो देशनाप्रवृत्ति स्वीकुर्मो येन साऽऽपत्तिः स्यादस्माकमिति भावः । एतदेव स्फुटयति-नहीत्यादिना-सामान्यकेवलिनः-तीर्थकृद्भिन्नस्य केवलित्वसाधारणधर्मवतः । तथा-तेन प्रकारेण औदासीन्येनेति यावत् । अथेदानी प्रागावेदितं प्रमाणपञ्चकविरह. प्रयोज्यमभावस्य मानत्वं खण्डयितुमुपक्रमते यञ्चोक्तमित्यादिनाखण्डने हेतुमाह-विकल्पानुपपत्तेरिति ।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ७३ ]
४६ - ( मूलम् ) यच्चोक्त ं " प्रमाणपञ्चाकावृत्तेस्तत्राभावस्य मानता " ( " लो० १३ ) इति एतदप्ययुक्तं विकल्पानुपपत्तेः, तथाहि - असावभावः किं प्रमाणपञ्चक विनिवृत्तिमात्रमभाव एव ? आहोश्चिदात्मा ज्ञानविनिर्मुक्तः २, उताहो उपलब्ध्यन्तरात्मक ३ इति, न तावत्तुच्छ एव तस्य निरुपाख्यत्वेन तदभावपरिच्छेदकत्वानुपपत्तेः,
विकल्पासहत्वादिति तत्तात्पर्य्यम्, विकल्पप्रकारं तदनुपपत्तिवोपपादयति तथाहीत्यादिना - असौ प्रमाणपञ्चकातिरिक्तप्रमाणकत्वेन बुद्धिविषयीभूतः । प्रमाणपञ्चक विनिवृत्तिमात्रम् - केवलं प्रमाणपचकराहित्यम् । वादिनां सर्वज्ञे प्रमाणत्वेनाभिमतोऽभावः किं प्रमाणपञ्चकराहित्यमात्रमभाव एव ? अथवा ज्ञानविनिर्मुक्ताऽऽत्मस्वरूप ? आहोस्वित् अन्योपलब्धिरूपः ? इत्येवंविधास्तिस्रो विप्रतिपत्तयो मत्कृताः सम्भवन्तीति भावः तत्राभावस्य प्रमाणपञ्चकविनिवृत्तिमात्रतां खण्डयति "न तावत्तुच्छ एवेत्यादिना " " सदाभावादिप्रसङ्गः " इत्यन्तेन सन्दर्भेण प्रमाणत्वेनाभिमतस्याभावस्य तुच्छत्वं न स्वीकरणीयम् सचाभावो यदि तुच्छः स्यात्तर्हि तस्य निर्वक्तुमशक्यत्वेन अनिर्वचनीयस्य गगनकुसुमादेः सौरभादिदायकत्वमिव तुच्छस्य तस्य सर्वज्ञाभावपरिच्छेदकत्वं न स्यादिति प्रमाणपञ्चकविनिवृत्तिमात्रमभावो नाभावस्वरूपतामर्हतीति तत्र हेतुमाह - " ज्ञानस्य हीत्यादि "
-
४७ - ( मूलम् ) ज्ञानस्य हि परिच्छित्तिर्धर्मो नाभावस्य, नचाभ परिच्छेदकज्ञानजनकत्वमभावस्य, अभावत्वविरोधात्,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७४] भावपरिच्छेदकत्वमभावस्य तदैव भवितुमर्हति यदा परिच्छेदकत्वमभावस्य धर्मः स्यात् तस्य (परिच्छेदकत्वस्य ) ज्ञानधर्मत्वादितिभावः । नन्वभावस्य परिच्छेदकत्वाभावेऽपि-अभावपरिच्छेदकज्ञानजनकत्त्वमस्तु तावतैव सर्वज्ञाभावप्रमापकत्वमप्यायातमेवेत्याशङ्कते-नचाभावेत्यादि-अस्य-अभावस्य अभावपरिच्छेदकज्ञानजनकत्वं नैव स्वीकरणीयमिति भावः । तत्र हेतुमाह-अभावत्वविरोधादिति-यदि तादृशज्ञानजनकत्वं तत्र स्वीक्रियेत तर्हि तत्राभावत्वमेव व्यालुप्येत, तादृशज्ञानजनकत्वाभावत्वयोरेकत्रानवस्थानात्मकविरोधादितिभावः । अन्यामापत्तिमाह-तजननेत्यादि
.
४८-(मूलम् ) तज्जननशक्त्यभावे तदनुत्पत्तेरतिप्रसङ्गात , तदभ्युपगमे भावत्वापत्तिः, किञ्च-अभावाद् भवतीतिकारणपतिषेधात्तज्ज्ञानस्य निर्हेतुकत्वतः सदाभावादिप्रसङ्गः ।
अयं भावः-कारणनिष्ठकार्योत्पादनसानर्थ्याभावे कार्यानुत्पत्तिर्भवति तथाचाभावेऽभावपरिच्छेदजननसामर्थ्यविरहेऽभावपरिच्छेदानुत्पत्तिरेव ।
किञ्चाभावेऽभावपरिच्छेदजननशक्तिः स्वीक्रियते न वा ? यदि नो स्वीक्रियते तर्हि तत्र परिच्छेदानुत्पत्तेरेवेष्टतया तत्परिच्छेदेऽतिप्रसङ्गः । यदि च स्वीक्रियते तदाऽभावस्य भावत्वापत्ति: स्यात् । ननु जायतां भावत्वापत्तिः किनश्छिन्नमिति प्रतिपक्षिशङ्कायामाहकिश्चेत्यादिना-अभावाद्भवतीति भवन्मतेऽभावस्यासत्त्वेन कारणप्रतिषेधः फलति, एवश्वाभावादुत्पद्यमानस्याभावपरिच्छेदात्मकज्ञानस्य फलितेन निर्हेतुकत्वेन कारणानपेक्षणात् सर्वदोत्पत्त्यादि
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रसङ्गः स्यादितिभावः । एवञ्च सर्वज्ञाभावप्रमाणत्वेनाभ्युपगतस्याभावस्य प्रमाणपश्चकविनिवृत्तिमात्रता न स्वीकतुं शक्येति । द्वितीयं विकल्पं खण्डयति-अथात्मेत्यादि
४९-(मूलम् ) अथात्मा ज्ञानविनिमुक्तः, ततोऽपि तदाभवनिश्चयाभावः, ज्ञानशून्यत्वात् , ज्ञानस्य च निश्चयो धर्म इति, “अथ चैतन्य स्वरूपम्” इति वचनात् तदेव निश्चय इति ।
अभावस्य ज्ञानविनिर्मुक्ताऽऽत्मस्वरूपतायां स्वीकृतायामपि ज्ञानविनिर्मुक्तात्मनः सर्वज्ञाभावनिश्चयाभावः प्रांप्नोति तत्र हेतुमाहज्ञानशून्यत्वादिति, ज्ञानविनिर्मुक्तात्मनो ज्ञानरहितत्वादितिभावः । ननु ज्ञानरहितादपि ततः कथन्न तादृशो निश्चय इत्याशङ्कां निराकरोति-ज्ञानस्य चेत्यादि । निश्चयस्य ज्ञानवृत्तित्वेन हेतुना ज्ञानरहितादात्मनः कथमपि निश्चयो नैव भवितुमर्हतीतिभावः । ननु " चैतन्यं पुरुषस्य स्वरूपम्" इत्यागमवचनात् चैतन्यमेव निश्चय आत्मनि सिद्ध इति तत एव सर्वज्ञाभावनिश्चयो जायतामित्याशङ्कते-अथ चैतन्यमित्यादि-समाधत्ते-नेत्यादि
५०-(मूलम् ) न तर्हि ज्ञानविनिर्मुक्तः, तस्यैव ज्ञानत्वादिति ॥२॥ अथोपलब्ध्यन्तरात्मकः, ततोऽपि तदभानिश्चयाभावः, तदविषयसंसर्गेण तद्ग्रहणासिद्धेः, नचान्यत्वा(त्रा)भाववत् निश्चयो, न्यायविदः स्वभाववैचिच्यतस्तत्सत्वाशङ्काऽनिवृत्ते,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७६ ] यद्येवं तर्हि ज्ञानविनिर्मुक्तत्वमेवात्मनोऽसिद्धम् , निश्चयस्यैव ज्ञानत्वादितिभावः । एवञ्चाभावस्य सर्वज्ञाभावप्रमाणत्वेनाभ्युपगतस्य ज्ञानविनिर्मुक्तात्मत्वमपि न स्वीकर्तुं शक्यमिति ।
तृतीयं विकल्पं खण्डयितुमुपक्रमते-अथवित्यादि-यद्यभावस्योपलब्ध्यन्तरस्वरूपत्वन्तर्हि तथाविद्याऽभावतोऽपि सर्वज्ञाभावनिश्चयो न स्यादितिभावः । तत्र हेतुमाह-तदविषयेत्यादि-सर्वज्ञाभावनिश्चयाविषयेण संसर्गेण सर्वज्ञाभावनिश्चयासिद्धेरित्यक्षरार्थः । ननु यथाऽन्यत्राभावनिश्चयस्तथैव सर्वज्ञाभावनिश्चयोऽपि स्यादित्याशङ्कतेनचेत्यादि-समाधत्ते-न्यायविदः इत्यादि “ सर्वज्ञग्राहकप्रमाणाभावान्नास्ति सर्वज्ञः” इत्यात्मकन्यायविदः स्वभाववैचित्र्यात् सर्वज्ञसत्त्वाऽऽशङ्का निवृत्तिन. स्याद्यथा घटाद्यभावनिश्चये सत्यपि घटसत्त्वाऽऽशङ्कानिवृत्तिदितिभावः । ननु तद विषयसंसर्गेण तद्ग्रहणासिद्धिमस्वीकृत्य सर्वज्ञाभावनिश्चयाभाव आपादितः किन्तु तदविषयसंसर्गेण तद्ग्रहणासिद्धिमेव न वयं स्वीकुर्म इति कथं तदापत्तिरित्यारित्याशङ्कय समाधत्ते-तदविषयेत्यादि
५१-(मूलम् ) तदविषयसंसर्गेण तद्ग्रहणाभ्युपगमे च न तस्यैकान्ततोऽसच मिति, अन्यस्त्वाह अमावो ह्य भावज्ञानमेव,
यादि तदविषयसंसर्गेण तद्ग्रहणामभ्युपगम्यते तदा तस्य सर्वज्ञस्याऽऽत्यन्तिकमसत्त्वं न सिद्धयतीतिभावः ।
अथ सर्वज्ञाभावसाधकमन्यप्रतिपक्षिमतमपाकर्तुमुपक्रमते"अन्यस्त्वाह" इति, तदीयं मतमुपपादयति-अभावो ह्यभावेत्यादि ।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७७] सर्वज्ञाभावसाधकत्वेनाभिमतस्याभावस्याभावज्ञानरूपत्वं स्वीकरणीयम् , अस्य ज्ञानस्य विषयन्तुच्छम् (अभावः) कुलालादिर्यथा व्यापारमनुभूय घटादौ हेतुस्तथा नायमभावः स्वपरिच्छेदकज्ञानहेतुः स्वीक्रियते किन्तु विज्ञेयतामात्रत इति स्वीकार्य्यम् । __अभावेन यद्यभावज्ञानं विवक्ष्यते तर्हि ज्ञानस्य सविषयत्वादवश्यं केनाचिद्विषयेणापि भाव्यमित्याशङ्कय निराकरोतिप्रमेयमित्यादि ।
५२-(मूलम् ) प्रमेय त्वस्य तुच्छ, न चाय कुलालादिग्द् घटादौ व्यापारमनुभूय स्वपरिच्छेदकज्ञानहेतुः, अपि तु विज्ञेयतामात्रात्, न चास्येयममप्ययुक्ता, प्रमेयत्वानुपपत्तेः, न च स्वजन्यज्ञानपरिच्छेद्यत्वेन भावत्वापत्तिः, भावज्ञानपरिच्छेद्यस्य तदभ्युपगमात् ,
ननु व्यापारमनुभवतः कुलालस्यैव घटहेतुत्वं दृश्यते तुच्छस्य विषयस्य स्वपरिच्छेदकं ज्ञानं प्रति व्यापाराप्रतिसन्धानात कथं हेतुत्वमित्याशङ्कय समाधत्ते-नचायमित्यादिना-विज्ञेयतामात्रादित्यन्तेन । ननु भवेदपि विज्ञेयतामात्रात् स्वपरिच्छेदकज्ञानं प्रति हेतुत्वं परन्तु सैव नास्ति तुच्छस्येत्याशङ्कते-नचेत्यादि-समाधत्ते प्रमेयत्वेत्यादि-यदि तुच्छस्य विज्ञेयता न स्वीक्रियेत तर्हि तस्य प्रमेयत्वमप्यनुपपन्नं स्यानच तदिष्टमिति भावः । ननु विज्ञेयतास्वीकारे स्वजन्यज्ञानपरिच्छेद्यत्वेन तुच्छस्य भावत्वापत्तिरित्याशङ्कतेन च स्वजन्येत्यादिना । भावज्ञानपरिच्छेद्यस्यैवभावत्वं स्वीक्रियते न पुनरभावज्ञानपरिच्छेद्यस्यापीति समाधत्ते-भावज्ञानेत्यादिना ।
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७८] ननु अभावज्ञानात्मनाप्यभावाख्यप्रमाणेन सर्वज्ञाभावप्रतीतिदुर्लभैवेत्याशङ्कते-नचानेनेत्यादिना-समाधत्ते-षष्ठास्तिकायेत्यादिना
५३-(मूलम् ) न चानेनाविकृतोऽभावो न गम्यते, षष्ठातिकाय(अभाव)वत् नास्ति सर्वज्ञ इत्यभावप्रीति(ते)रिति, एतदप्यसत् , अधिकृतज्ञानस्यापि तत उत्पत्त्यसिद्धेः, संयोगादिप्रतिषेध्यसंख्ये तरकायापेक्षमनोविज्ञानात्मकत्वात् , अस्य चापरिमाणत्वात् परिणीतितः इष्टविषयानुत्पत्त्या तत्परिच्छेदायोगात्,
षष्ठास्तिकायशब्दतो यथाऽधिकृतवस्त्वभावप्रतीतिस्तथा नास्ति सवज्ञः इत्यतोऽप्यधिकृताभावप्रतीतिः सुलभैवेतिभावः । अन्यस्त्वाहेत्यादिनोपपादितं पूर्वपक्षिमतमपक्षेप्तुमुपक्रमते एतदप्यसदिति । उपपादयति-अधिकृतेत्यादि-अभावज्ञानात्माभावप्रमाणतोऽपि " नास्ति सर्वज्ञः" इत्यधिकृतस्य ज्ञानस्योत्पत्तिरसिद्धैवेति । उपपादयति-संयोगादीत्यादिना तत्सरिच्छेदायोगादित्यन्तेन ।
प्रकारान्तरेण पूर्वपक्षिमतमपक्षिपति इतश्चेत्यादि
५४-(मूलम् ) इतवाप्रामाणत्व, नास्ति देवदत्त इत्येवमपि प्रवृत्तेः, न चेदमक्षव्यापारज, भाववत्तत्राक्षव्यापारानुपपत्तेः, अरूपाद्यात्मकत्वात् , अक्षस्य च विषयान्तरेऽप्यप्रवृत्तः, न च वस्तुविशेषणीभूतत्वेनास्य ग्रहः, तथाविधस्य तद्विशेषणत्वासिद्धेः,
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७९] प्रमाणस्यास्य " नास्ति सर्वज्ञः” इत्यधिकृतस्याभावस्य प्रत्यायकत्वे " नास्ति देवदत्तः" इत्येवं प्रवृत्तौ प्रतिरोधस्य कस्यचिदभावात्तथाऽपि प्रवृत्तिर्दुरिवेतिभावः । अधिकृतज्ञानस्याक्षव्यापारजन्यत्वं वारयति-नचेदमक्षेत्यादि-वस्तुनिभावात्मनि सति तज्झा. नमक्षव्यापारजं भवति, अभावात्मनि पुनस्तस्मिन् नास्त्यक्षव्यापार इति भावः । कारणान्तरमुपन्यस्यति-अरूपेत्यादि । विद्यमानेऽपि कचिद्वस्तुनि अक्षाप्रवृत्तिदर्शनादक्षव्यापारजन्यत्वं सर्वथाऽप्यधिकृतज्ञानस्य नास्तीति दर्शयति-अक्षस्य चेत्यादिना । ननु चक्षुःसंयुक्तविशेषणतात्मना सन्निकर्षेण “ घटाभाववभूतलम्" इत्यादौ घटाभावस्य यथा प्रतीतिस्तथो सर्वज्ञाभावस्यापि जायतामित्याशङ्कय समाधत्ते-नचेत्यादिना । ननु कस्मिंश्चिदपि सम्बन्धे सति सम्बन्धप्रतियोगिनो विशेषणत्वं भवेदित्याशङ्का सम्बन्धाभावव्यवस्थापनेन निराकरोति-सम्बन्धाभावादित्यादिना
५५- (मूलम् ) सम्बन्धाभावात् तादात्म्यतदुत्पत्त्यनु पपत्तिः, विशेषणशेविशेष्यभावस्य च तदप्रत्यक्षतया कल्पनायोगात्, वस्तुधर्मस्य च एकान्ततुच्छत्वाभावतः स्वराद्धान्तविरोधाभावः,
तादात्म्यतदुत्पत्त्यनुपपत्तेःसम्बन्धाभावादित्यन्वययोजना। उपसंहरति-विशेषणविशेष्यभावस्य चेत्यादिना । तदप्रत्यक्षतयासर्वज्ञाप्रत्यक्षतयेत्यर्थः । घटस्य प्रत्यक्षत्वेन तदभावस्य भूतलेन विशेषणविशेष्यभावः सम्बन्धः स्वीक्रियते प्रकृते तु सर्वज्ञस्यैवा. प्रत्यक्षत्वेन तदभावस्य केनचिदपि विशेषणविशेष्यभावस्य दुरुपपादत्वमिति भावः । अथेदानीं सर्वज्ञाभावस्य वस्तुधर्मत्वं स्वी
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८०] कृत्यापि स्वमतेन सर्वज्ञसिद्धिमप्रतिहतां वक्तुमुपक्रमते-वस्तुधर्मस्य चेत्यादिना-वस्तुधर्मस्यैकान्ततुच्छत्वाभावे अतुच्छस्वरुपेणापि नदीयने केनचिद्रूपेणभाव्यम् , अतुच्छस्वरूपमेव च वस्तु सर्वज्ञपदव्यपदेशभाजनमिति भावः ।
वस्तुधर्मस्यैकान्ततुच्छत्वाभावे युक्ति प्रदर्शयति-न हीत्यादिना ।
५६-(मूलम् ) न हि पररूपाभावः स्वरूपभावपृथग्भूत एवेत्येकान्ततुच्छताभावः, न चैवमसर्वज्ञे सर्वज्ञाभावावगमो नेष्यते, न चैवमपि तत्तुंच्छतैव, तद्भावस्येतखाभावात् , एकान्ततुच्छभावस्य चाऽतुच्छे तदतदभाव एवाभावादित्यतो नास्ति षष्ठोऽस्तिकाय इति प्रसिद्धोपादान एवाप्रमाणभूत एव विकल्पः, न साक्षात्तुच्छगोचरस्तदप्रतिभामनेन विधिनिषेधाविषयखात्तस्येति, अपराभावानवगमादेवास्तिकायेषु संख्यानियमादिसिद्धिरिति सूक्ष्मधिया भावनीयम् ।
पररूपेण घटाभावस्य स्वरूपेण घटात् एकान्ततः पार्थक्यं नास्तीति भावः । स्वमतेन असर्वज्ञेऽवगतस्यापि सर्वज्ञाभावस्यैकान्ततुच्छतां वारयति-नचैवमसर्वज्ञ इत्यादिना-तत्तुच्छतैवेत्यन्तेन । तत्र हेतुं दर्शयति-तद्भावेत्यादिना । तत्र पोद्वलमाह-एकान्ततुच्छभावस्येत्यादिना । सर्वञ्चैतन्मनसिकृत्य नास्तीत्यादि विकल्पस्य प्रसिद्धोपादानत्वमप्रमाणभूतत्वञ्चाकलयति-दित्यतोनास्तीत्यादिना विकल्प इत्यन्तेन । उक्तविकल्पस्य साक्षात्तुच्छगोचरत्वं व्युदस्यतिन साक्षात्तुच्छेत्यादिना । षष्ठास्तिकायादिशब्दानां प्रवृत्तिनिमित्तमुपपादयति-अपराभावेत्यादिना-भावनीयमित्यन्तेन ॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८१] अथ रागादीनामात्मस्वभावत्वप्रयोज्यप्रक्षयानुपपत्तिमूलकं रागादिप्रक्षयाच्चास्येत्यादिनाऽऽपादितं सर्वज्ञाभावं खण्डयितुं साटोपमुपक्रमते सिद्धान्ती यच्चोक्तं रागादिप्रक्षयात् (श्लोक १४) इत्यादिनेति-खण्डने हेतुमाह-पद्मरागकार्तस्वरेत्यादि ।
५७-(मूलम् ) यच्चोक्तं 'रागादिप्रक्षयात् ' (ले० १४) इत्यादिना रागादीनामात्मस्वभावत्वात् प्रक्षयानुपपत्तिरिति, एतदप्ययुक्तं, पद्मरागकार्तस्वरमलस्य तत्स्वभावत्वेऽपि क्षारमृत्पुटपाकादेः प्रक्षयोपपत्तेविंशुद्धिकल्याणतादर्शनात् ,
यथा पद्मरागमणि-सुवर्णमालिन्यस्य पद्मरागकाञ्चनस्वभावतायामपि क्षारमृत्तिका-पुटपाकादितो मालिन्यविनाशात् पद्मरागे विशुद्धिः काश्चने काञ्चनता चावलोक्यते तथा रागादीनामात्मस्वभावत्वेऽपि विशुद्धभावनादितस्तेषां (रागादीनां) प्रक्षयोपपत्तेरात्मनो विशुद्धरूपेणावस्थानमुपपद्यते इति न सर्वज्ञतानुपपत्तिरिति भावः । ननु मलस्य पद्मरागकार्तस्वरस्वभावत्वास्वभावत्ववद्र गादीनामप्यास्मस्वभावत्वास्वभावत्वत्वस्वीकारण्न्न मार्वकालिकसर्वज्ञतासिद्धिरित्याशङ्कय समाधत्ते-तदतत्स्वभावत्वे इत्यादि
५८-(मूलम् ) तदतत्स्वभावत्वे सर्वस्य पद्मगगादेविशुद्धयादिप्रसङ्गः, अमलस्वभावात् , नवा कस्यचित् कदाचित् , अमलस्वभावत्वेऽपि पूर्ववदनुपपत्तेः न पद्मरागादेर्मलं सांसिद्धिकं, भिन्नवस्तुत्वेन तदुपरञ्जकत्वादिति चेत् ,
ननु पद्मरागादीनां मलामलस्वभावत्ववदात्मनोऽपि रागाद्यरागादिस्वभावत्वस्वीकारान्न सार्वकालिकरागादिप्रक्षयोपपत्तिरित्या
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ८२ ]
शङ्कय समाधत्ते तदतत्स्वभावत्वे इत्यादि अयं भावः कस्यचित् पद्मरागादे कदाचित् विशुद्धर्भवति न तु सर्वदेति वस्तुस्थितिः तदतत्स्वभावत्वस्वीकारे अमलस्वभावत्वात् सर्वस्य पद्मरागादेर्विशुद्धयापत्तिः स्यादिति भावः । तत्र हेतुमाह- अमलस्वभावत्वेऽपीति, अमलस्वभावत्वे स्वीकृतेऽपि मलस्वभावतापन्नवद् मलादेरनुपपत्तेरिति भावः । ननु दृष्टान्तदाष्टान्तिकयोर्महदन्तरम् पद्मरागादेर्मलस्य भिन्नस्तुत्वेन पद्मरागोपरञ्जकत्वात् सांसिद्धिकत्वं नास्ति रागादीनां पुनरात्मनः सांसिद्धिकत्वमेवेत्याशङ्कते न पद्मरागादेरिति ।
समाधत्ते - आत्मनोऽपीत्यादि
५९ - ( मूलम् ) आत्मनोऽपि रागादिषु तुल्यः परिहारः, तथाहि - रागादिवेदनीय कर्माणोऽप्यात्मनो भिन्नवस्तुतामनुभवन्तस्तदुपरञ्जका इति तत्रनीतिः, निसर्गशुद्धस्य कथ तदुपरञ्जकाः कथं वा न भूयोऽपवर्गावस्थायामिति चेत्, पद्मरागादिष्वपि समानमेतत्,
रागादीनामपि भिन्नवस्तुत्वेनात्मोपरञ्जकत्वात् सांसिद्धिकत्वस्यैव स्वीकरणीयत्वादिति भावः । सांसिद्धिकत्वमेवोपपादयति - तथाही - त्यादि - तत्त्वनी तिरित्यन्तेन ग्रन्थेन । ननु स्वभावशुद्धस्याऽऽत्मनस्ते रागादय उपरञ्जका न भवितुमर्हन्ति तेषामात्मोपरञ्जकत्वे चापवर्गावस्थायामप्युपरञ्जकत्वमापद्येतेत्याशङ्कते - निसर्गशुद्धस्येत्यादिसमाधत्ते - पद्मरागादिष्वपीत्यादि - निसर्गशुद्ध पद्मरागो परञ्जकत्वमपि मलस्य न स्यात् क्षारमृत्तिकापुटपाकादितो विशुद्धयवस्थायामप्युपरञ्जकत्वञ्च स्यान्न च तथा भवतीति निसर्गशुद्धस्याप्यात्मन उप
"
-
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ८३ ] रञ्जकत्वमपवर्गावस्थायामनुपरञ्जकत्व मका मे नापि स्वीकरणीयमिति
भावः ।
ननु निसर्गशुद्धानां पद्मरागादीनां न मलेनोपरञ्जनं किन्तु मलादिग्रस्तानामेवोत्पत्तिरित्याशङ्कते न ते निसर्गशुद्धा इत्यादि समाधत्ते - आत्मन्यपीत्यादि
६० - ( मूलम् ) न ते निसर्गशुद्धा मलेनोपरज्यन्ते, किन्तु तद्ग्रस्ता एवापजायन्त इति चेत, आत्मन्यपि रागाद्यपेक्षया तुल्यमेतत्, अनादित्वात् स नोत्पद्यते इति चेत् अनादिरेव तद्ग्रस्त इति को दोष: ?
•
•
आत्मनोऽपि निसर्गशुद्धस्य न रागादिभिरुपरञ्जनं किन्तु रागादिग्रस्तस्यैवोत्पत्तिरिति समाधानस्य तुल्यत्वादिति भावः । ननु पद्मरागादीनां सादित्वादुत्पत्तिरस्तु आत्मनस्त्वनादित्वादुत्पत्त्यभावादृष्टान्तदाष्टन्तिकयोर्मह देवान्तरमित्याशङ्कते - अनादित्वादिति - समाधत्ते-अनादिरेवेत्यादि अनादिः स उत्पत्तिरहितो भवतु किन्तु स पुनरनादिरेव रागादिप्रस्तोऽपि जायतां क्षत्यभावादिति न दृष्टान्तदान्तिकयोः कश्चन भेद इति भावः ।
नन्वात्मनोऽनादित्वेऽपि रागादीनां कथमनादिता, तेषां कृतककर्मविशेषत्वादित्याशङ्कते - कृतकेत्यादि - समाधत्ते - नेत्यादि -
६१ - ( मूलम् ) कृतककर्मभेदत्वा तेषामनादित्व विरोध इति चेत्, न कृतकत्वेऽप्यनुभूत वर्तमान भावातीतकालवत् प्रवाहतोऽनादित्वसिद्धेः, अन्यथा प्राकालाभावतोऽबीजत्वेन पश्चादपि तदभावापत्तिः, नह्यसत् सद्भवति, अतिप्रसङ्गात्,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८४] रागादीनां कृतकत्वेऽपि यथाऽनुभूतस्य वर्तमानभावस्यातीतकालस्य प्रवाहतोऽनादित्वन्तथैव रागादीनामपि प्रवाहतोऽनादित्वम्य सिद्धिरिति भावः । दृष्टान्तमुफ्यस्यति-अन्यथेत्यादि-अन्यथारागादीनां प्रवाहतोऽनादिवास्वीकारे पूर्वकालेऽभावात् अबीजत्वेन पश्चादप्यबीजवापत्तिः, पूर्वकालेऽभावादसबीजत्वं कालान्तरेऽपि सन्नभवितुमर्हति, तथा सति सिकतादितोऽपि तैलादेरुत्पत्तिर्दुर्वारा स्यात् अविशेषात्, तत्र पूर्वमसतोऽपि तैलादेः पश्चात् सद्भावस्वीकारादिति भावः । ननु वर्तमानस्याप्यननुभूतस्यातीतता कृतकत्वस्य च वर्तमानकल्पता स्वीक्रियते इति कथमात्मनोऽनादित्वसिद्धिरित्याशङ्कय समाधत्ते-नचाननुभूतेत्यादिना-कृतकत्वमित्यन्तेन ।
६२-नचाननुभूतवर्तमानस्यातीतता, वर्तमानकल्पं च कृतकत्वमिति ॥
आह-कृतः पुनरमीषां प्रक्षय ? इति, उच्यते, पतिपक्षभावनातः, साचानेकान्तभावना, तत्पतिपक्षादुपेक्षासम्भवसामर्थ्यदर्शनात् ,
अथ पद्मरागादिमलादिदृष्टान्तेन स्वीक्रियतामात्मनि रागादिप्रक्षयः परं तत्र क्षारमृत्पुटपाकादिरिव नात्र रागादिप्रक्षयकारकः कश्चन समुपलभ्यते तथा च कथमात्मनि रागादिप्रक्षय इत्याशङ्कतेआह-कुतः पुनरित्यादि समाधत्ते-उच्यते इत्यादि-यथा क्षारमृत्पुटपाकादितः पद्मरागकात्तस्वरमलस्य प्रक्षयस्तथा प्रतिपक्षभावनातो रागादीनां प्रक्षय इति भावः । ननु कीदृशी सा भवत्ति भावना यया रागादिप्रक्षय इत्याशङ्कय समाधत्ते-साचानेकान्तेत्यादि
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ८५ ]
अनेकान्तभावनातः कथं रागादिप्रक्षय इति शङ्कां निराकरोतितत्प्रतीत्यादि - अयमाशयः - अनेकान्तवादिभिरस्माभिर्न कस्मिंश्चिदपि वस्तुनि रागोत्पादकत्वं द्वेषोत्पादकत्वं वा सुखजनकत्वं दुःखजनकत्वं वा किन्तु प्रत्येकं वस्तुनि रागोत्पादकत्वं द्वेषोत्पादकत्वमपि सुखजनकत्वमित्र दुःखजनकत्वमपि स्वीक्रियते, तथा यमालम्ब्य राग आत्मनि समुत्पद्यते तमेवावलम्ब्य तस्मिन् द्वेषोऽपि समुदियात् इति रागजनकत्वभावनाया द्वेषजनकत्वभावना प्रतिपक्षभूता समजनि, तथा च रागजनकत्व भावना - प्रतिपक्षभूताद्वेषभावनातो रागाद्युपेक्षातो रागादिप्रक्षयः स्वतः सम्भवीति मन्तव्यम्, इदमेवोपपादयतिइहेत्यादि - " व्यवहारदर्शनात्" इत्यन्तेन प्रन्थसन्दर्भेण ।
६३ - ( मूलम् ) इह “ यतो यद्भवति तत्प्रतिपक्षान्न तद्भवितुमर्हति " इति न्यायः,
गुणदोषैकान्तग्रहाच्च रागद्वेषौ, अतस्तत्प्रतिपक्षभूतादने - कान्तत एवोपेक्षा संभवो नान्यथा, तथाहि - उभयात्मककत्वोपमहादुपेक्षैत्र दृश्यते स्त्रीशरीरादिषु तद्विदाम्,
तस्यां गुणा दोषाच, ततः किमनयेति व्यवहारदर्शनात्
यतः - यस्माद्वस्तुनो यद्वस्तु भवत्युत्पद्यते तत्प्रतिपक्षात् तत्प्रतिपक्षभूतात्पदार्थात्, तत्- बुद्धिविषयीभूतं वस्तु न- नहि, भवितुम् - उत्पत्तुम् अर्हति-योग्यतामाधत्ते इति न्यायार्थः, कस्मिंश्चिद्वस्तुनि गुणस्यैव दोषस्यैव वा ज्ञानाद्रागो द्वेषो वा जायते इति गुणैकान्तमहाद्रागः, दोषैकान्तग्रहाद्द्द्वेषः, अतः अस्माद्धेतोः, तत्प्रतिपक्षभूतात्
-
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ [८६ ] एकान्तग्रहविपक्षरूपात्, अनेकान्तत:-अनेकान्तग्रहात् इदं गुणवदोषवच्चेत्येवमनेकान्तज्ञानादिति यावत्, एव-अवधारणार्थकमन्यव्यवच्छेदपरं वाऽव्ययम् , उपेक्षायाः-इदमसेव्यमगम्यमकरणीयमध्यानीय मित्यादिबुद्धिविषयतायाः सम्भवो-योग्यता, अन्यथाअनेकान्तव्यतिरिक्तात् , न-नहि उपेक्षासम्भव इति शेषः । तत्र युक्तिमुपपादयति-तथाहीत्यादिना-उभयात्मकैकत्वोपग्रहात्-उभयात्मकमेकमिदमित्याकारकज्ञानादित्यर्थः । तद्विदाम्-प्रत्येकं वस्तुन्युभयात्मकत्वं जानतां सहृदयानाम् । स्त्रीशरीरादिषु उपेक्षैव असेवनीयमित्यादिबुद्धिविषयतैव दृश्यते-अवलोक्यते । तस्याम्बुद्धिविषयीभूतायां खियाम् । गुणा:-वात्सल्य-भक्तिभाव-व्रतोपवासशक्त्यादयः । च-पुनः । दोषा:-मात्सर्यातिलुब्धत्वादीनि दूषणानि सन्तीति हतयाऽनया किमिति व्यावहारिकाणां व्यवहारदर्शनादिति शब्दार्थः । नन्वनेकान्तत्वं, जानतामपि न सर्वेषां भवत्युपेक्षा किन्तु संवरशा लिनामेव जीवानामिति दिदर्शयिषयाऽऽह सा चोपेक्षेत्यादि ।
६४-(मूलम् ) सा चोपेक्षा संघरवतां सचानां. निमित्ताभावेन अभावादागन्तुकमलस्य तच्चोपेक्षा परिणामादिहेतुतः, प्रक्षयात् (च)माक्तनस्य ।
"सा चोपेक्षा संवरवतां सत्त्वानाम् , तच्च निमित्ताभावेन आगन्तुकमलस्याभावात् उपेक्षापरिणामा दिहेतुतः प्राक्तनस्य प्रक्षयात्" इत्येवमन्वयः कल्पनीयः । तच्च-संवरवत्त्वश्च । उपेक्षापरिणामादिहेतुत:-उपेक्षापरिपाकादिकारणतः । प्राक्तनस्य पूर्वकाल जातस्य । प्रक्षयात्-विनाशात् । नन्वेतावता संवरवतां सत्त्वानामुपेक्षा
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८७ ] भवतीत्युक्तम् सा पुनः कथं कीदृशीति जिज्ञासां निराकरोतिसमासादयतामित्यादि
६५-(मूलम् ) समासादयतां ज्ञानवृद्धि सूक्ष्मेक्षिकयापि वस्तुनि पश्यतां तदतदात्मकत्वमभ्यासातिशयेन प्रकृष्टौदासीन्यरूपा जायते इति प्रयासः, तदेव परमार्थतो वीतरागत्वं, उक्तश्च
ज्ञानवृद्धिमू-सम्यग्ज्ञानातिशयम् । समासादयताम्-लभमानानाम , सूक्ष्मेक्षिकया-सूक्ष्मदृष्टया, अपि-खलु। अभ्यासातिशयेनअतिशयाभ्यासबलेन । वस्तुनि-पदार्थसार्थे, · तदतदात्मकत्वम्सदसदात्मकत्वम् समीचीनासमीचीनात्मकत्वमिति यावत् , गुणदोषवत्त्वमिति हृदयम् । पश्यताम्-अवलोकयताम् , जनानामितियावत् । प्रकृष्टौदासीन्यरूपा-प्रकृष्टं प्रकर्षयुक्तं यत् औदासीन्यम्उदासीनता तद्रूपोपेक्षा जायते-समुत्पद्यते इति लागुपेक्षाधिगमार्थ करणीयो महान् प्रयत्नः सर्वथा भव्यात्मभिः । ननु जायतामेतादृश्युपेक्षा, किन्तावतेत्येवमनुसन्धायाह-तदेवेत्यादि-तदेव-बुद्धिविषयीभूतं प्रकृष्टमौदासीन्यं खलु, परमार्थतः-वस्तुगत्या वीतरागत्वम-रागरहितत्वम् सर्वज्ञत्वमितियावत् । उक्तार्थप्रमापकत्वेनाभियुक्तोक्तिमुपस्थापयति-उक्तश्चेत्यनेन
तदेवाहऔदासीन्यं तु सर्वत्र, त्यागोपादानहानितः । वासीचन्दनकल्पानां वैराग्यं नाम कथ्यते ॥ इति.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८८] (अन्वयः) वासीचन्दनकल्पानाम , सर्वत्र, त्यागोपादानहानित:, औदासीन्यम् , तु, नाम, वैराग्यम् , कथ्यते ।
वृत्तिः-वासीचन्द नकल्पानाम्-तक्षणीचन्दनसदृशानाम् , तक्षणीमपि प्रति सौरभमापादयतां चन्दनानामिव अङ्गच्छेदकमपकारिणमपि मधुरोपदेशेन प्रमोदमनुभावयतामितियावत् , योगिनामितिशेषः । सर्वत्र-सर्वस्मिन् वस्तुनि । त्यागोपादानहानित:-हानग्रहणराहित्येन । औदासीन्यम्-प्रागुदीरितोपेक्षा । तु-पुनः । नामकोमलामन्त्रणे । वैराग्यम्-रागराहित्यम् वीतरागत्वमितियावत् । कथ्यते-निगद्यते ॥
एतद्विषये पुनरिह विस्तरेण कथनं नावश्यकमित्यावेदयति"प्रपश्चितमेतदभावनासिद्धाविति नेह प्रयासः" इत्यादिना । अथेदानी " किश्च जात्यादियुक्तत्वाद् , वक्ताऽसौ गीयते परैः” इत्यादिना सन्दर्भेण पूर्वपक्षिणा प्रसञ्जितमसर्वज्ञत्वं सर्वज्ञस्य तमुपदर्शितप्रमाणपरीक्षणव्याजेन खण्डयितुमुपक्रमते-यच्चोक्तमित्यादिना श्लोककदम्बकेन
यच्चोक्त किश्च जात्यादि-युक्तत्वादेवमादिना । असर्वज्ञत्वसंसिद्धयै, प्रमाण तत् परीक्ष्यते ॥ २२ ॥ असाविति न सर्वज्ञो, वक्तृत्वाद्देवदत्तवत् ॥
(अन्वयः ) च, किश्च जात्यादियुक्तत्वादेवमादिना, असर्वज्ञ. त्वसंसिद्धयै, यत, उक्तम् , " असौ न सर्वज्ञः वक्तृत्वाद्देवदत्तवत्" इति, तत्, प्रमाणम् परीक्ष्यते ॥
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८९] वृत्ति:-च-पुन: । किश्च जात्यादियुक्तत्वादेवमादिना" किन्न जात्यादियुक्तत्वाद् वक्ताऽसौ गीयते परैः । ततः कथन्नु सर्वज्ञः” इत्येवमादिना सन्दर्भेण । असर्वज्ञत्वसंसिद्धयै-सर्वज्ञसम्बन्ध्यसर्वज्ञत्वं संसाधयितुम । __ यत्-बुद्धिविषयीभूतमनुमानात्मकं प्रमाणम् । उक्तम-समुद्भावितम । असौ न सर्वज्ञौ वक्तृत्वाद्देवदत्तवत् इति-इत्याकारकमनुमानात्मकम् । तत्-पूर्वपक्षिसमुद्भावितम्-प्रमाणम्-मानम् प्रमितिसाधनमितियावत् । परीक्ष्यते-परीक्षाविषयीक्रियते ॥ तत्र किश्चिज्ज्ञ इष्टश्चेत् , न ज्ञातं तेन किं मतम् ॥२३॥ यदि यागादिविधयो, मिथ्यार्थत्वेन निश्चिताः । मोक्ता हिंसादयः सर्वे, यतो दुगतिहेतवः ॥२४॥ ___ (अन्वयः) तत्र, किश्चिज्ज्ञः, इष्टः, चेत्, यदि, यागादिविधयः, मिथ्यार्थत्वेन, निश्चिताः, यतः, सर्वे, हिंसादयः, दुर्गतिहेतवः, प्रोक्ताः, (तर्हि ) तेन मतम् , किम् , न, ज्ञातम् ? ।
वृत्तिः-तत्र-तदीयानुमाने । पक्षतयेतिशेषः । किश्चिज्ज्ञःकिश्चिद्विषयकज्ञानवान् । इष्टः-अभिमतः । चेत्-यदि । यदि पूर्वपक्षिणाऽसर्वज्ञत्वसाधकानुमाने पक्षतया किश्चिज्ज्ञो गृह्यते चेदितिभावः । यदि-चेत् । यागादिविधयः-यज्ञादिकार्याणि । मिथ्यार्थत्वेन निश्चिता:-अयथार्थज्ञानविषयीकृताः, असत्प्रयोजनत्वेन ज्ञाता इतियावत् । ननु यागादिविधयो मिथ्यार्थत्वेन निश्चिता इत्येव कथं निश्चीयते इति चेत्तत्राह-यत इत्यादिना, यतः-यस्माद्धेतोः । सर्वे-निखिलाः । हिंसादयः-हिंसाप्रमुखाः,
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९०] यज्ञादिविधय इति यावत् । दुर्गतिहेतवः-दुःस्थितिकारणानि । प्रोक्ताः-निगदिताः, सर्वज्ञैरिति शेषः । इत्थश्च-किश्चिज्ज्ञो यागादिधर्मिकमिथ्यार्थत्वनिश्चयवान् दुर्गतिहेतुतया हिंसादिप्रतिपादकत्वात् इत्यनुमानेन यदि मिथ्यार्थत्वेन यागादिविषयकं ज्ञानं किश्चिज्ज्ञे सम्पन्नन्तदा “एको भावस्तत्त्वतो येन" इत्यादिरीत्या सर्वभावावेदकत्वमकामेनापि स्वीकरणीयमिति पर्यवसितम्, तदाह-तेनेत्यादिना-(तर्हि) तेन-तादृशेन किश्चिज्ज्ञेन । मतम्-अभीष्टम् । किं न ज्ञातम् अपि तु सर्वमेव ज्ञातमिति सर्वज्ञवं तस्मिन् समायातमेवेति ॥ २४॥
तन्मतखण्डने प्रकारान्तरमाहअन्यत्वं च विरोधो वा, नबर्थश्चेद्विकल्प्यते । यमपेक्ष्य विरूद्धोऽसा-चन्यो वा स हि सर्ववित् ।।२५।।
(अन्वयः) च, नबर्थः, अन्यत्वम् , वा, विरोधः, इति चेत्, विकल्प्यते, (तदा) असो, यम् , अपेक्ष्य, विरुद्धः, वा, अन्यः, हि, सः, सर्ववित् ।
वृत्तिः-च-पुनः । ( " असौ न सर्वज्ञः” इत्यत्र ) नबर्थ:नशब्दार्थः । अन्यत्वम्-भेदः । वा-अथवा । विरोध:-सहानवस्थानादिलक्षणः । (इति-इत्येवंप्रकारेण) चेत्-यदि । विकल्प्यतेविमतिः समुपस्थाप्यते । (तदा) असौ-अनुमाने पक्षतयाऽभिमतः पदार्थः । यम्-बुद्धिविषयीभूतं सर्वज्ञम् । अपेक्ष्य-लक्ष्यीकृत्य । यं प्रतीत्यर्थः । विरुद्धः-सहानवस्थानादिलक्षणविरोधाश्रयः । वा-अथवा । अन्य. विलक्षणः, भिन्न इति यावत् । हि-निश्चयेन । सः-विरोधप्रतियोगी। सर्ववित्-सर्वज्ञः । स्यादिति शेषः ।
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९१] अयं भावः अदःपदार्थतया विवक्षिते पक्षे सर्वज्ञविरुद्धत्वं सर्वज्ञभिन्नत्वं वा भवता साध्यते तदुभयसिद्धिः प्रतियोगिभूसर्वज्ञात्मकपदार्थसिद्धिसापेक्षैव, नहि केनचित् कुत्रापि गगनकुसुमकूर्मक्षीरादिविरुद्धत्वं तदन्यत्वं वा साधयितुं शक्यते प्रतियोगिनोऽप्रसिद्धत्वात् , एवश्च नहि तादृशेनानुमानेन भवतामभिलषितंफलतीति ॥ २५ ॥ ___ नम्वदःपदार्थतयाऽभिमते विपरीतज्ञे अविपरीतज्ञभेदो विरोधो वा साध्यते एवञ्चाविपरीतज्ञमपेक्ष्य भेदस्य विरोधस्य सिद्धावपि न सर्वज्ञः सिद्धयति, तस्य विपरीताविपरीतोभयज्ञत्वादित्याशङ्कय समाधत्ते-बिपरीतज्ञ इत्यादिना
विपरीतज्ञ इष्टश्चे-नन्वनेकान्तदर्शनम् । प्रमाणसङ्गतं तेन, नैतदप्युपपद्यते ॥ २६ ॥
( अन्वयः ) चेत्, विपरीतज्ञः, इष्टः, ननु, अनेकान्तदर्शनम् , प्रमाणसङ्गतम् , तेन, एतदपि, न, उपपद्यते ।
वृत्तिः-चेत्-यदि । विपरीतज्ञः-विपरीतं जानातीति तथा, अदःपदार्थतया पक्षत्वेन, इष्ट:-अभिमतः । भवतामितिशेषः । ननु-निश्चयेन । अनेकान्तदर्शनम्-स्याद्वाददर्शनम् । प्रमाणसङ्गतम्प्रामाणिकम् । भवेदिति शेषः । भवतामप्येकस्मिन् घटादौ विपरीताविपरीतत्वोभयाभ्युपगमात् एकस्मिन्ननेकधर्मसमावेशनात्मकमनेकान्तदर्शनमभ्युपेयमित्यनेकान्तदर्शनं भवतामनिष्टमपि सम्पन्नं भवेत्, एवञ्चास्माकीनः पक्षः सिद्धयतीति भावः । तेन-हेतुना । एतदपि-इदमप्यनुमानम् । न-नहि । उपपद्यते
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
. [९२] उपपन्नं भवतीति । एवञ्चात्र “विपरीतज्ञपक्षकमनुमानमिदं भवदनिष्टसाधनम् अनेकान्तदर्शनसाधकत्वादित्यनुमानं फलतीति ।।२६।।
कुत्सितज्ञस्य पक्षतयाऽभिमतत्वेऽप्याह
इत्येव कुत्सितज्ञश्चेत्, कुत्सिता नरकादयः । तज्ज्ञानसाधने तस्य, भवेदिष्टप्रसाधनम् ॥ २७ ॥
(अन्वयः) इत्येवम् , चेत्, कुत्सितज्ञः, कुत्सिताः, नरकादयः, तस्य, तज्ज्ञानसाधने, इष्टप्रसाधनम् , भवेत् ॥
वृत्तिः–इत्येवम्-इत्यनेन प्रकारेण । चेत्-यदि । कुत्सितज्ञःकुत्सितं निन्दितं जानातीति तथा, पक्षतयाऽभिमतो भवतामितिशेषः । (तर्हि) कुत्सिताः-निन्दताः । नरकादय:-नरकप्रमुखाः । प्रायः सर्व एव लौकिका इति यावत् । एवञ्च समस्तनरकादिविषयकज्ञानवत्त्वमवश्यमपेक्षणीयं स्यात् । तस्य-कुत्सितज्ञस्य । तज्ज्ञानसाधने-अखिलकुत्सितपदार्थविषयकज्ञानसाधने । इष्टप्रसा. धनम्-इष्टस्य-अभिमतस्य अखिलकुत्सितपदार्थविषयकज्ञानवत: सर्वज्ञस्येति यावत् प्रसाधनम्-प्रकर्षेण साधनम् , इष्टप्रसाधनम् , तस्मिन् तथा । भवेत्-स्यात् । एवञ्च कुत्सितज्ञपक्षकमनुमानमिदमस्मदभिमतसाधकम् , फलतः सर्वज्ञसाधकत्वादिति । ननु न मया विपरीतज्ञः कुत्सितज्ञो वा पक्षः क्रियते किन्तु यः किश्चिन्न जानीते एवंविधोऽकिश्चिज्ज्ञस्तत्र सर्वज्ञभेदसाधने न तवेष्टसिद्धिरित्याशङ्कय समाधत्ते-अथेत्यादिना
अथ किञ्चिन्न जानीते, ताहरवक्ता कथं भवेत् ? । एवं तावत्पतिज्ञार्थः, सर्वथा नोपपद्यते ॥ २८ ॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ९३ ]
"
( अन्वयः ) अथ, किञ्चित् न, जानीते, तादृक्, वक्ता, कथम्, भत्रेत्, एवम्, तावत्, प्रतिज्ञार्थः, सर्वथा, न, उपपद्यते ।
वृत्तिः - अथ - यद्यर्थेऽव्ययम् । ( यः ) किञ्चित् किमपि । न- नहि । जानीते - अवबुध्यते । ( असौ ) मया पक्षत्वेन स्वीक्रियते इति शेषः । तहतियद्यर्थलभ्यम् । तादृक्- तादृशः, किचिदपि - विषयक ज्ञानामाववान् जन इति यावत् । वक्ता-उपदेष्टा, निगदितेति यावत् । कथम् - केन प्रकारेण । भवेत् - जायेत । यदि स वक्ता न भवितुं शक्नोति, तर्हि तादृशे पक्षे वक्तृत्वात्मक हेतोरभावात् हेत्वभाववत्पक्षात्मक स्वरूपासिद्धिदोषदूषितत्वेन हेत्वाभासतया तेन हेतुनाऽनुमित्यनुत्पत्तेः, तदाह - एवमित्यादि - एवम् अनेन प्रकारेण । तावत् - निश्चयेन । प्रतिज्ञातार्थः - प्रतिज्ञातः - प्रतिज्ञाविषयीभूतश्चासावर्थः प्रयोजनम्, तथा, सर्वज्ञाभावसाधनात्मक प्रयोजनमिति यावत् । सर्वथा - सर्वेणापि प्रकारेण । न- नहि । उपपद्यतेयुक्तियुक्तं भवति । अयंभाव: "असौ न सर्वज्ञो वक्तृत्वाद्देवदत्तवत् " इत्यनुमाने पक्षतयाऽभिमते किञ्चिदपि विषयकज्ञानाभाववति जने वक्तत्वात्मक हेतोरभावात् “हूदो वह्निमान् धूमात्" इत्यादौ १ स्वज्ञान विषय प्रकृतहेतुत। वच्छेदकवत्त्वसम्बन्धेन धूमाभाववहूदात्मकदोषविशिष्टत्वेन धूमस्य हेत्वाभासतया यथा हृदपक्षकवह्ननुमापकत्वं नास्ति तथा वक्तृत्वस्य तादृशे पक्षेऽसत्वेन वक्तृत्वा
१. स्वपदेन धूमाभाववद्धदात्मकदोषस्य ग्रहणम्, तज्ज्ञानं च धूमाभाववान् हूदो धूमश्चेति समूहालम्बनात्मकं प्राह्यम्, तज्ज्ञानविषयः प्रकृतो हेतुर्धूमः हेतुतावच्छेदकं धूमत्वम्, तद्वत्त्वस्य धूमे सत्त्वादेतादृशसम्बन्धेन तादृशदोषवत्वं हेतावाकलनीयम् ।
"
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
- [९४] भाववत्तादृशपक्षात्मकदोषस्य पूर्वोक्तसम्बन्धेन वक्तृत्वात्मकहेतौ सत्त्वेन वक्तत्वस्य हेतोर्दुष्टतया तस्य न तादृशपक्षकसर्वज्ञभेदानुमापकत्वमिति न भवतां प्रतिज्ञातार्थसिद्धिरिति ॥ २८ ॥ - ननु सर्वज्ञात्मकपक्षे परप्रकल्पितस्य सर्वज्ञस्य व्यवच्छेदः साध्यते, एवञ्च न भवन्मतसिद्धः सर्वज्ञः सम्पद्यते इति पूर्वपक्षिणां युक्ति पूर्वपक्षोत्तरपक्षाभ्यां खण्डयति
परप्रकल्पितस्यैव, व्यवच्छेदोऽथ साध्यते । तदयुक्तं यतः शब्दो, न ते भावं व्यपोहते ॥२९॥
(अन्वयः) अथ, परप्रकल्पितस्य, एव, व्यवच्छेदः, साध्यते, तत्, अयुक्तम् , यतः, शब्दः, ते, भावम् , न, व्यपोहते ।
वृत्तिः-अथ-यदि । अव्ययानामनेकार्थत्वात् । परप्रकल्पितस्य-परेण-अन्येन भवताऽऽर्हतेनेति यावत्, प्रकल्पितः साधितः परप्रकल्पितस्तस्य तथा भवन्मतसिद्धसर्वज्ञस्येति यावत् । एवखलु। व्यवच्छेदो-भेदः । साध्यते-सिद्धीक्रियते; साधनानुकूलकृतिविषयी क्रियते इति यावत् । तत्-बुद्धिविषयीभूतपरप्रकल्पितभेदसाधनम् । भवतामिति शेषः । अयुक्तम्-अनुचितम् , युक्तिविरहित. मितियावत् । अयुक्ततामेव प्रदर्शयति-यत इत्यादिना। यत:-यस्मात् कारणात् । शब्द:-" असौ न सर्वज्ञो वक्तृत्वाद्देवदत्तवत्"
१. स्वं वक्तृत्वाभाववत्तादृशपक्षात्मकदोषस्तज्ज्ञानं वक्तृत्वाभावानकिञ्चिज्ज्ञो वक्तृत्वश्चेतिसमूहालम्बनात्मकम् , तद्विषयः प्रकृतो हेतुर्वक्तृत्वम् हेतुतावच्छेदकं वक्तृत्वत्वम् तद्वत्त्वस्यवक्तृत्वे हेतो सत्त्वेन तस्य हेतोर्दुष्टत्वमवसे यम् ।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९५] इत्याकारकवाक्यसन्दर्भविशेषः । ते-तव । भावम् सर्वज्ञभावम् भवन्मतसिद्धसर्वज्ञात्मकं पदार्थमिति यावत , न-नहि । व्यपोहतेदूरीकरोति । भवदनुमानव्यवहारघटकसर्वज्ञपदेन भवन्मतसिद्धसर्वज्ञस्याप्रतिपादने मानाभावात् सर्वज्ञपदस्य सर्वज्ञत्वावच्छिन्ने शक्तत्वात् अन्यथा अनीलघटानयनतात्पर्येणापि “घटमानय " इत्येवं व्यवहारापत्तेरिति भावः ॥ २९ ॥
एवं वक्तृत्वहेतुना न तवेष्टसिद्धिरित्याहसर्वज्ञत्वेन वक्तत्व, यतश्च न विरुध्यते । अतस्तेन स(न)सन्न्यायात् , तदभावोऽत्र साध्यते ॥३०॥
( अन्वयः) च, यतः, सर्वज्ञत्वेन, वक्तृत्वम्, न, विरुध्यते, ससन्यायात् , अतः, ते, तदभावः, अत्र, न, गम्यते ।
वृत्तिः-च-पुनः । यतः-यस्मात् कारणात् । सर्वज्ञत्वेनसकल विषयकज्ञानवत्त्वेन । वक्तृत्वम्-प्रवक्तृत्वम् । न-नहि । विरुध्यते-विरुद्धं भवति । ससन्न्यायात्-सन्न्यायसंवलितात् । अतःअस्मात्कारणात् । ते-तव । तदभावः-सर्वज्ञत्वाभावः । अत्र-पक्षे । न-नहि । गम्यते-प्रतीयते ॥ " अतस्तेन न सन्यायात्" तदभावोऽत्र गम्यते " इत्येवं द्वितीयार्द्धस्वीकारे तु अतः, तेन, सन्न्यायात्, अत्र, तदभावो न गम्यते” इत्येवमन्वयं विधाय अत:-अस्माद्धेतोः । तेन-वक्तृत्वेन हेतुना । सन्न्यायात्-समीचीनन्यायप्रयोज्यः । तदभाव:-सर्वज्ञत्वाभावः । अत्र-पक्षे । ननहि । गम्यते-प्रत्येतुं शक्यते” इत्येवं व्याख्येयम् ॥ ३०॥
पूर्वपक्षी पुनः शङ्कते
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९६] असर्वज्ञाविनाभूतं, दृष्टं सर्वत्र तद्यतः । ततोऽसर्वज्ञसंसिद्धे-ननु कस्मान गम्य ते ? ॥ ३१ ॥
( अन्वयः ) यत, तत्, सर्वत्र, असर्वज्ञाविनाभूतम , दृष्टम् , ततः, असर्वज्ञसंसिद्धेः, ननु, ( तदभावः ) कस्मात् , न, गम्यते ? ॥ ___ वृत्ति:- यतः-यस्मात्कारणात् । तत्-बुद्धिविषयीभूतं वक्तृत्वम् । सर्वत्र-सर्वस्मिन् स्थाने । असर्वज्ञाविनाभूतम्-असर्वज्ञसत्तानियतसत्ताकम् । दृष्टम्-ज्ञातम् । ततः-तस्मात्कारणात् । असर्वज्ञसंसिद्धेः-- वह्नयविनाभूतेन धूमेन वह्नरिव असर्वज्ञाविभूतेन वक्तृत्वेन असर्वज्ञस्य संसिद्धेः । ननु निश्चयेन । पक्षे तदभावः-पक्षतयाऽभिमते सर्वज्ञत्वाभावः) कस्मात् कस्मात् कारणात् । न-नहि । गम्यते-प्रतीयते, अनुमीयते इति यावत् । अयं भावः यद्येनाविनाभूतं तेन, तदनुमितं भवति, यथा धूमो वह्नयविनाभूतः, तेन धूमेन वह्निरनुमितो भवति, एवञ्च प्रकृतेऽपि असर्वज्ञाविनाभूतेन वक्तृत्वेनासर्वज्ञस्य सिद्धिर्भविष्यत्येवेति ॥ ३१ ।।
सिद्धान्ती समाधत्ते-श्लोकद्वयेनसर्वत्र दर्शनासिद्धे-रतीतादेरदर्शनात् । न तुल्यमग्निधूमादौ, यतोऽग्नेधूमभावतः ॥३२ ।। एवं यद्यन्यभावोऽसौ, सकृदप्यन्यथा ततः । न धूमः स्यान्नचेहेवं. वक्तृत्वं तनिबन्धनम् ॥ ३३ ॥
(अन्वयः) अतीतादेः, अदर्शनात् , सर्वत्र, दर्शनासिद्धेः, अग्निधूमादौ, न, तुल्यम्, यत, अग्नेः, धूमभावतः । एवम् ,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ [९७] यदि, अन्यभावः, असौ, सकृत् , अपि, अन्यथा, (तदा) ततः, धूमः, न, स्यात् , इह, च, एवम् वक्तृत्वम् , तन्निबन्धनम् . न ।।
वृत्तिः-अतीतादे:-भूतप्रमुखस्य, भूतस्य अनागतस्य चेतियावत् । अदर्शनात्-अनवलोकनात् । सर्वत्र-सर्वस्मिन् स्थाने । दर्शनस्य-असर्वज्ञाविनाभूतवक्तृत्वकर्मकावलोकनस्य असिद्धिः सिद्धयभावो दर्शनासिद्धिस्तस्यास्तथा। अग्निधूमादौ वह्निधूमादिस्थले। न-नहि । तुल्यम्-समानम् । वन्य विनाभूतत्वस्यापि धूमे सर्वत्रादर्शनं न समानमित्यर्थः । यतः-यस्माद्धेतोः । अग्ने:वह्नः सकाशात् । धूमभावतः-धूमस्य भाव उत्पत्तिधूमभावस्तस्मात्तथा । एवञ्च धूमस्य वह्नः सकाशादुत्पत्त्या वन्यविनाभूतत्वं धूमे निर्विवादं सिद्धमिति । एतदेव स्फोटयति एवमित्यादिना श्लोकेन-एवम्-अनेन प्रकारेण । यदि-चेत् । अन्यभाव:-अन्यपदार्थः । असौ-बुद्धिविषयीभूतो धूमः । सकृत्एकवारम् । अपि-खलु । अन्यथा-वन्यनविनाभूतः, वहिन विनाभूत इतियावत् (स्यात्, तदा) ततः-वह्नः । धूम:-धूमपदार्थः । न नहि । स्यात् भवेत्-जायेतेत्यर्थः । एवञ्च धूमे यदि वन्यविनाभूतत्वं न स्वीक्रियेत तदा वह्नः सकाशात्तदुत्पत्तिरेव न समुदियात् अतो धूमे वन्यविनाभूतत्वं स्वीकरणीयमकामेनापि . पूर्वपक्षिणाऽपि, प्रकृते तु तन्नियमो नास्तीत्याह-नचेहैवामित्यादिनाइह-असर्वज्ञवक्तृत्वादो। च-पुनः । एवम् - अनेनप्रकारेण । वक्तृत्वम्-हेतुतयोपन्यस्तम् । तन्निबन्धनम्-सोऽसर्वज्ञो निबन्धनं कारण यस्य तत्तथा, असर्वज्ञजनितमितियावत् । न-नहि । एवञ्च दृष्टान्तदा न्तिकयोवैषम्यमित्यवसेयम् ॥ ३२ ॥ ३३ ॥
पुनः शङ्कते
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९८] कथं न तुल्यभावेऽपि, ननु सर्वस्य सर्वथा । अनन्तभूतदोषादे-रात्मनस्तु तदुद्भवात् ॥३४॥
(अन्वयः) तु, अनन्तभूतदोषादेः, आत्मनः, तदुद्भवात् , ननु, तुल्यभावे, अपि, सर्वस्य, सर्वथा, कथम्, न ।
वृत्तिः-तु-पुनः । अनन्तभूतदोषादेः, अनन्ता अपरिमिताश्च ते भूताः पृथिव्यादयोऽनन्तभूतास्तेषां दोषादिर्यस्य सोऽनन्तभूतदोषादिस्तस्मात्तथा, अनन्तभूतदोषादिविशिष्टादित्यर्थः । आत्मनःजीवात्मनः, असर्वज्ञभूतादात्मन इति यावत् । तदुद्भवात्वक्तृत्वोत्पत्तेः ।
ननु-निश्चयेन । तुल्यभावे-गुणगुणिनोरभेदात् समानभावे, अभिन्नपदार्थत्वे इति यावत् । अपि-खलु। सर्वस्य-निखिलस्य । सर्वथा-सर्वप्रकारेण । कथम्-केन प्रकारेण । न-नहि । असर्वज्ञाविनाभूतत्वमिति शेषः । सदोषादेवात्मनो वक्तृत्वोत्सत्तिस्वीकारात् असर्वज्ञादेव वक्तृत्वोत्पत्तिसिद्धेधूमेवढ्यविनाभूतत्वमिव वक्तृत्वेऽप्यसर्वज्ञाविनाभूतत्व सिद्धौ बाधकाभावात् तेन हेतुना सर्वज्ञभेदानुमितिसिद्धिरिति भावः ॥३४॥ समाधत्ते
अग्निदोषाधनासृत्य, धृमोऽप्यत्राग्निहेतुकः। अन्यथाऽन्योऽपि तस्येत्थं, गमयेत् स्फुटनाद्यपि ॥३५॥
- ( अन्वयः ) धूमः, अपि, अत्र, अग्निदोषादि, अनासृत्य, अग्निहेतुकः, अन्यथा, अन्यः, अपि, इत्थम् , तस्य, स्फुटनादि, अपि, गमयेत् ।
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९९] वृत्ति:-धूम:-वह्नयनुमापकतया पर्वतचत्वरगोष्ठमहानसादौ प्रसिद्धः पदार्थः । अपि-खलु । अत्र-अस्मिल्लोके । अग्निदोषादिवह्निदोषप्रमुखम् । अनासृत्य-अननुसृत्य । अग्निहेतुक:-अग्निर्वह्निहेतुर्यस्य स तथा वह्नि कारणकः । धूमो वह्निदोषाद्यननुसृत्यैव वनेः सकाशादुत्यन्नो भवति न तु वह्निदोषादुत्पद्यते इति, एवञ्च वक्तृत्वमपि न आत्मगतादनन्तभूतदोषादेरुत्पत्तुमर्हति किन्तु आत्मनः, सकाशादेव, तथा च वक्तत्वस्य नात्मगतदोषभूतादसर्वज्ञत्वादुत्पत्तिरिति न तस्य सर्वज्ञत्वाभावाविनाभूतत्वमिति भावः । विपक्षे बाधकमाह द्वितीयार्द्धन-अन्यथा-वक्तृत्वस्याऽऽत्मगतदोषभूतादसर्वज्ञत्वादुत्पत्तिस्वीकारे। अन्य:-अपरः, धूम इतिः यावत् । अपि-खलु । इत्थम-अनेन प्रकारेण । तस्य-वह्नः । स्फुटनादिवेण्वादिदलनजनितस्फोटारवादि । अपि-सम्भावनायाम् । गमयेत्अनुमापयेत् । यथा धूमेन वन्यनुमितिस्तथा वहनिदोषादेरप्यनुमितिः स्यात् न च भवति, एवश्च सदोषादात्मन आत्मगतदोषाद्वा न वक्तृत्वोत्पत्तिः स्वीकतुं शक्या, तथा च सति न वक्तत्वेऽसर्वज्ञत्वाविनाभूतत्वमिति न तेनासर्वज्ञत्वानुमितिरितिभावः ॥ ३५ ॥
सर्वज्ञे वक्तृत्वमुपपादयतिजानाति बहु यः सम्यक, वक्ति किश्चित् स तत्र यत् । जानानः सर्वमप्येवं, ननु कस्मान वक्ष्यति ॥ ॥३६ ॥
- (अन्वयः) यः, सम्यक्, बहु, जानाति, सः, तत्र, यत्, किचित्, वक्ति, एवम् , सर्वम् , अपि, जानानः, कस्मात्, न, वक्ष्यति ।।
वृत्तिः-य:-बुद्धिविषयीभूतः कश्चित् । सम्यक्समीचीनतया। बहु-बाढम् । जानाति-अवगच्छति । सः-तादृशः। तत्र-तस्मिन्
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१००] विषये । यत्-यस्माद्धेतोः। किश्चित् किमपि । वक्ति-निगदति । एवम्-अनेन प्रकारेण । सर्वम्-निखिलम् । अपि-खलु । जानान:जानन् , अवगच्छन्निति यावत् । कस्मात्-केन हेतुना। न-नहि । वक्ष्यति-निगदिष्यति । अपि तु सर्व वदिष्यत्येवेति भावः । यस्मिन् विषये यो बहु जानाति तस्मिन् विषये सोऽप्रतिहतं वक्ति यश्च पुनः सर्व जानाति स सर्वज्ञः कथं न ब्रूयादपि तु सर्वथैव ब्रूयादेवश्च सर्वज्ञे वक्तृत्वमबाधितमेवेति भावः ॥ ३६ ।।
पुनः श्लोकेनैकेन पूर्वोत्तरपक्षौ दर्शयतिसर्वज्ञे न कचिद्दष्ट-मसर्वज्ञत्वजं यदि । न तद्दष्टौ न दृष्टं यत्, तत्र तन्नेत्ययुक्तिमत् ॥ ॥ ३७ ।।
( अन्वयः) कचित्, सर्वज्ञ, असर्वज्ञत्वजम् , न, दृष्टम् , यदि, तद्दष्टौ, (यत्र) यत्, न, दृष्टम् , तत्र, तन्न, इति, अयुक्तिमत्, न ? ___ वृत्ति:-क्वचित्-कुत्रचित् । सर्वज्ञे-सर्वज्ञपदबोध्ये। असर्वज्ञत्वजमू-असर्वज्ञत्वजनित वस्तु । न-नहि। दृष्टम्-अवलोकितम् । ( इति ) यदि-चेत् । उच्यते इति शेषः । समाधत्ते-द्वितीयार्द्धन( यत्र) तद्दष्टौ-तदीयदर्शने, तदीयनेत्रे वा। यत्-यादृशम् । वस्त्विति यावत् । न-नहि । दृष्टम्-अवलोकितम् । तत्र-तस्मिन् स्थाने । तत्-तादृशम् । वस्त्विति शेषः । न-नहि। वर्तते इति शेषः। इति-अनेन प्रकारेण कल्पनम् । अयुक्तिमत्-अयुक्तम् । न-नहि ? नब: काकर्थकत्वात् , प्रश्नस्य च काकुव्यङ्गयत्वात् । अपि तु अयुक्तमेवेति । काकुतो नबः प्रश्नाभिव्यञ्जकत्वं यथा
(यत्र) तावत् । न-नहि पति शेषः ।
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०१]
" तथाभूतां दृष्ट्वा नृपसदसि पाचालतनयां, वने व्याधैः सार्द्ध सुचिरमुषितं वल्कलधरैः । विराटस्यावासे स्थितमनुचितारम्भनिभृतं, गुरुः खेदं खिन्ने भजति मयि नाद्यापि कुरुषुः ॥ " इति ।
99
अत्र श्लोके " नाद्यापि कुरुषु 99 इत्यत्र काकोः प्रश्नाभिव्यञ्जकत्वमपि, अन्यथा " मयि न योग्यः खेद: (अप्रियत्वेन ज्ञानम् ) कुरुषु तु योग्य: इत्यस्य काकुव्यङ्ग्यस्य वाच्यसिद्धयङ्गत्वेन काव्यस्यास्य गुणीभूतव्यङ्ग्यत्वं स्यात् प्रश्नाभिव्यञ्जकत्वे तु तेनैव व्यङ्ग्येन वाच्यसिद्धौ पूर्वोक्तस्य व्यङ्ग्यस्यार्थस्य वाच्यसिद्धयङ्गत्वा - भावेन न गुणीभूतव्यङ्गयत्वमपि तु ध्वनित्वमेवेत्येतत्सर्वं काव्यप्रकाशे तृतीयोल्लासे स्पष्टमिति ॥ ३७ ॥
नचादर्शनतोऽस्यैत्र, साम्राज्यस्यैव नास्तिता । सर्वैरदर्शनं चास्य, पूर्वमेव निराकृतम् ॥ ॥ ३८ ॥
(अन्वयः) अध्य, एव, अदर्शनतः, साम्राज्यस्य, एव, नास्तिता, न, च, च, अस्य, सर्वैः, अदर्शनम्, पूर्वम्, एव, निराकृतम् ।
वृत्तिः — अस्य - तस्य, सर्वज्ञाधिकरणका सर्वज्ञत्वज नितगुणकर्मकावलोकनाभाववतः पुंस इति यावत् । इदं शब्दस्य तच्छन्दार्थबोधकत्वं पूर्वपक्षनिरूपणप्रसङ्गे पूर्वमावेदितमवसेयम् । एत्र - खलु । अदर्शनतः सर्वज्ञाधिकरणका सर्वज्ञत्वजवस्तुकर्म का नवलोकनतः । साम्राज्यस्य - सर्वज्ञत्वात्मकस्य । एव खलु । नास्तिता - अभावः । न च - नैव । स्वीकर्तुं शक्येति । केनचिदेकेन सर्वज्ञेऽसर्वज्ञत्वजनित
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०२]
वक्तृत्वादि वस्तु नावलोकितं न तावता तस्मिंस्तद सिद्धिर्भवितुमर्हति किन्तु सर्वैरदर्शनमेव प्रमाणीभवितुमर्हति न च तदस्तीत्युत्तरार्द्धेनाह - सर्वैरदर्शनमित्यादि-च- पुनः । अस्य - सर्वज्ञाधिकरणका सर्वज्ञत्वजस्य । सर्वै:- निखिलैर्जनैः । अदर्शनम् - अनवलोकनम् । पूर्वम् प्राक् । एव - खलु । निराकृतम् - दूरीकृतम्, खण्डितमिति यावत् ॥ ३८ ॥
।
सिद्धान्ती पूर्वपक्षितौ व्यभिचारं दर्शयति
साध्येनापतिबन्धित्वाद्, व्यभिचार्येष सूरिणा । विपक्षे बाधकाभावा- दुक्तस्तत्रापि सम्भवात् ॥ ॥ ३९ ॥
-
"
( अन्वयः ) साध्येन, अप्रतिबन्धित्वात् एष:, ( हेतु: ), सूरिणा, व्यभिचारी, उक्तः, विपक्षे, बाधकाभावात्, तत्र, अपि,
सम्भवात् ॥
वृत्तिः - साध्येन - अनुमेयेन असर्वज्ञत्वेनेति यावत् । अप्रतिबन्धित्वात् व्याप्त्यात्मक सम्बन्धाभाववत्त्वात् । एष:--अयम, हेतु: - वक्तृत्वात्मकं कारणम् । सूरिणा विदुषा पूर्वपक्षिणा । व्यभिचारीसाध्याभाववद्वृत्तित्वात्मकव्यभिचारवान् । उक्तः - प्रयुक्तः । व्यभिचारित्वमेव प्रकटयति- विपक्षे इत्यादि । विपक्षे निश्चित साध्याभाववति साध्यप्रकारकनिश्चयविशेष्ये इति यावत् । सर्वज्ञत्वाभावात्मक साध्यप्रतियोगि काभाववति सर्वज्ञ इति यावत् । बाधकाभावात् - वक्तृत्वात्मक हेतोः सत्त्वे प्रतिबन्धकाभावात् । तत्र निश्चितसाध्याभाववति सर्वज्ञे । अपि खलु । सम्भवात्-सत्त्वात् ॥३९॥
देवदत्तेऽप्य सर्वज्ञे, ज्ञानवैराग्यजा गुणाः । सदसत्त्वेन निश्चेतुं शक्यन्ते नैव सर्वथा ॥
.
1180 11
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०३] कायवाक्कर्मवृत्त्यापि, गुणदोषेन निश्चयः । बुद्धिपूर्वाऽन्यथापि स्या-च्छैलूषस्येव संसदि ॥ ॥ ४१ ।।
( अन्वयः ) असर्वज्ञे, देवदत्ते, अपि, ज्ञानवैराग्यजाः, गुणाः, सदसत्त्वेन, सर्वथा, निश्चेतुम् , नैव, शक्यन्ते ॥ ४०॥
कायवाकर्मवृत्या, अपि, गुणदोषे, न, निश्चयः, शैलूषस्य, संसदि, इव, बुद्धिपूर्वान्यथा, अपि, स्यात् ॥ ४१ ॥
वृत्तिः-असर्वज्ञे-सर्वज्ञताविरहिते, बहुज्ञे, किश्चिज्ज्ञे वेति यावत् । देवदत्ते-देवदत्ताभिधाने कस्मिंश्चित्पुरुषविशेषे। अपिखलु। ज्ञानवैराग्यजाः-सम्यग्ज्ञानरागराहित्यजनिताः । गुणाःउत्कर्षाधायका वक्तृत्वादयः। सदसत्त्वेन-अस्तित्वनास्तित्वेन । सर्वथा-सर्वप्रकारेण । नैव-न खलु । निश्चेतुम्-निर्णेतुम् । शक्यन्तेशक्यताविषयीक्रियन्ते ॥ ४० ॥ __कायवाकर्मवृत्त्या-कायः शरीरश्च वाक् वाणी च कायवाचम् , तस्य कर्मवृत्तिः-कर्मात्मकव्यापारः, कायकर्मवृत्त्यावाकर्मवत्याचेत्यर्थः । गुणदोषे-सप्तम्यर्थो विषयता, तथा च गुणदोषविषयक इत्यर्थः, निश्चयः-निर्णयः । न-नहि । कायवाकर्मवृत्त्यापि गुण. दोषयोनिश्चयो नैव कतुं शक्यते इत्यर्थः । शैलूषस्य-नटस्य । संसदि-सभायाम् । इव-यथा । बुद्धिपूर्वाऽन्यथा-बुद्धिपूर्वकमन्यथाकरणम् । अपि-संभावनायाम् । स्यात्-भवेत् । शैलूषाः संसदि बुद्धिपूर्वकं सामाजिकानानन्दयितुमवास्तविकमन्यथाभूतमाचार दर्शयन्तीति तेषु न गुणदोषविनिश्चयस्तथाऽसर्वज्ञेऽपि बुद्धिपूर्वमन्यथावक्तत्वसम्भवान्न तत्रापि गुणदोषविनिश्चयः कस्यापीति भावः, एवञ्च साध्यवति वक्तृत्वात्मकतोने निश्चयोऽपीति ॥ ४१ ॥
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०४] न यतो वीतरागत्वे, तथा चेष्टोपपद्यते । क्लिष्टा प्रयोजनाभावा-न्ननु तत् किन्न निश्चयः ॥ ॥४२॥
( अन्वयः ) यतः, वीतरागत्वे, प्रयोजनाभावात् , क्लिष्टा, तथाचेष्टा, न, उपपद्यते, तत, ननु, निश्चयः, किम् , न ।
वृत्तिः-यतः-यस्माद्धेतोः । वीतरागत्वे-रागराहित्ये । प्रयोजनाभावात्-फलाभावात् । क्लिष्टा-क्लेशावहा । तथाचेष्टा-बुद्धिपूर्वकान्यथाकरणादि । न-नहि । उपपद्यते-उपपन्ना भवति । तत्-तस्माद्धेतोः । ननु-निश्चयेन । निश्चयः-वक्तृत्वाभावादिनिर्णयः। किम्-कथम् । न-नहि । अपि तु तथानिश्चयो भवेदेवेति वक्तत्वादिदर्शनेन सर्वज्ञत्वमनुपपन्नं स्यादिति भावः ॥ ४२ ॥
सिद्धान्ती समाधत्तेतथानामस्वभावत्वे, भवोपग्राहिकर्मणः । . कदाचिदुचितैषैव, ततः किं नोपपद्यते ॥ ॥४३॥
( अन्वयः) भवोपप्राहिकर्मणः, तथानामस्वभावस्वे कदाचित्, एषा, उचिता, एव, ततः, किम , न, उपपद्यते ? ॥
वृत्तिः-भवोपप्राहिकर्मणः-संसारसमर्थककर्मणः सकाशात् । तथानामस्वभावत्वे-तादृशनामस्वभावतायां सत्याम् । कदाचित् जातुचित । एषा-इयम् चेष्टेति यावत् । उचिता-योग्या। एव-खलु । ततः-तस्माद्धेतोः। किम्-कथम् । न-नहि । उपपद्यते-युज्यते, अपितूपपद्यत एवेति ज्ञानवैराग्यादिजनितं वक्तृत्वादिकं सर्वज्ञेऽपि संभवन्न तस्मिन् सर्वज्ञत्वाभावं साधयितुमर्हतीति भावः ॥ ४३ ॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०५] साक्षादगम्यमानेषु, ततस्तत्र विनिश्चयः । त एवं नैवमिति वा, छद्मस्थस्य न युज्यते ॥४४॥
( अन्वयः) साक्षात्, अगम्यमानेषु, "त एवं नैवं वा" इति, विनिश्चयः, छद्मस्थस्य, न, युज्यते, ततः, तत्र, (विनिश्चयः)।
वृत्तिः-साक्षात्-प्रत्यक्षम् । अगम्यमानेषु-अप्रतीयमानेषु पदार्थेषु । “ त एवं नैवं वा" ते पदार्था इत्थम्भूता नेत्थम्भूता वा। इति एवम्भूतः । विनिश्चयः-विशेषतो निर्णयः । छद्मस्थस्य-अप्राप्तसर्वज्ञत्वकभव्यात्मनः । न-नहि । युज्यतेउपपद्यते । ततः-तस्माद्धेतोः । तत्र-तस्मिन् सर्वक्षे । तादृशविनिश्चयः स्वीकरणीय इति भावः ॥ ४४ ॥
नचात्र यस्तु सर्वज्ञः, स वक्ता नेति शक्यते । वक्तुं तथाऽपसिद्धत्वा-दुच्यते चेन्न युक्तिमत् ॥४५॥ तदभावादथावृत्ति-स्तव हेतोन मानतः । स सिद्ध इति सन्न्यायाद् , व्यतिरेको न पुष्कलः ॥४६॥ ( अन्वयः ) तु, अत्र, यः, सर्वज्ञः, सः, वक्ता, न इति, नच, वक्तुम्, शक्यते, अप्रसिद्धत्वात्, तथा, उच्यते, चेत्, न, युक्तिमत् , तदभावात्, अथ, तव, हेतोः, अवृत्तिः, न, मानतः, इति, सन्न्यायात्, सः, सिद्धः, व्यतिरेकः, पुष्कलः, न ॥
वृत्तिः-तु-पुनः । अत्र-अनुमानपरम्पसयाम् । “ यः सर्वज्ञः स वक्ता न" इति-एवम् । न च-नहि । वक्तुम्-प्रयोक्तुम् ।
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०६]
शक्यते-शक्तिमता भूयते। पूर्वपक्षी पुनः शङ्कते-तथाऽप्रसिद्धत्वादित्यादि-अप्रसिद्धत्वात् सर्वज्ञाधिकरणकवक्तृत्वाप्रसिद्धेः । तथा-तेन प्रकारेण “य: सर्वज्ञः स वक्ता न" इत्येवं प्रकारेणेति यावत् । उच्यते-पूर्वपक्षिणा मया प्रयोक्तुं शक्यते चेत्-( इदम् ) युक्तिमत्युक्तम् । न-नहि । कुत इति चेत्तत्राह-तदभावात्-अप्रसिद्धत्वाभावात् । “ वक्तृत्वं न सर्वज्ञवृत्ति अप्रसिद्धत्वात्" इत्येवं पूर्वपक्षिणा नो कथयितुं शक्यते-वक्तृत्वात्मकपक्षेऽप्रसिद्धत्वात्मकहेतोरसत्त्वेनासिद्धिदोषदुष्टतयाऽननुमापकत्वादिति भावः। अथसमुच्चयार्थकमव्ययम् । तव-पूर्वपक्षिणः । हेतो:-असर्वज्ञत्वानुमापकलिङ्गस्य ( तत्र-विपक्षे सर्वज्ञे ) मानतः-प्रमाणतः । अवृत्तिःअवर्तनम् । न-नहि। एवञ्च तव हेतोय॑भिचारित्वमिति भावः । इति-एवं प्रकारेण। सन्न्यायात्-समीचीनन्यायतः, सत्तर्कादिति यावत् । सः-प्रसिद्धः सर्वज्ञः, वीतरागत्वादिना प्रसिद्धः सर्वज्ञपदबाच्यः। सिद्धः-निष्पन्नः सिद्धिंगत इति यावत् । व्यतिरेक:सर्वज्ञाभावः । पुष्कल:-पर्याप्तः । न-नहि । इति ॥ ४६॥
यञ्च पूर्वम् " असौ न सर्वज्ञो वक्तृत्वात् देवदत्तवत्" इत्यनुमानेन सर्वज्ञत्वं खण्डितम् "न वक्तृत्वमदेहस्य" इत्यादिना वक्तृत्वे रागादिनिबन्धत्वप्रतिपादनात् तत्प्रतिसमाधीयते सिद्धान्तिभिःयञ्चोक्तं न वक्तृत्वमदेहस्य (श्लो० २० ) इत्यादिनेति
६६-(मूलम् ) यच्चोक्तं "न वक्तत्वमदेहस्य" (लो० २०) इत्यादिना वक्तृत्व रागादिनिबन्धनमिति. एतदपि पारम्पर्येण तेषां तन्निबन्धनत्वे दोषाभावात अबाधकमेव,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०७] वक्तृत्वस्य रागादिनिबन्धनत्वमपि साक्षादेव दोषावहं भवति, रागादीनां पारम्पर्येण वक्तत्वकारणत्वे दोषाभावात् महता प्रयासेन भवद्भिरवधारितं वक्तत्वस्य रागादिनिबन्धनत्वमपि सर्वज्ञसिद्धावबाधकमेव, वक्तत्वे रागादिनिबन्धनत्वं प्रसाध्यैव तादृशेन वक्तृत्वेन सर्वज्ञत्वाभावसाधनं विधीयते, रागादीनां तन्निबन्धनत्वं साक्षाद् भवताऽपि न साधयितुं शक्यते परम्परया तन्निबन्धनत्वं तु न सर्वज्ञत्वाभावसाधकमिति न वक्तृत्वहेतुकेनानुमानेन भवतां मनोरथसिद्धिः । ननु पारम्पर्येणापि रागनिबन्धनं वक्तृत्वं स्वीक्रियते चेद् वीतरागत्वव्याघातः सर्वज्ञवीतरागयोर्भवद्भिरनर्थान्तरत्वस्वीकारात् इति शङ्कां मनसि निधायाह-इध्यन्त एवेति
६७ (मूलम् )-इष्यन्त एव हि भगरतोऽतीता रागादयः,
भगवतः सर्वज्ञस्याप्यतीतारागादयो निश्चयेनेष्यन्त एवेति न वीतरागत्वव्याघातः, अतीतरागादिस्वीकारपक्ष एव वीतरागपदस्याभिघेयार्थ उपपद्यतेऽपि तन्नाशस्य तत्पूर्वकत्वदर्शनात् “अत्र गृहे घटो नष्टः” इति व्यवहारस्यापि गृहे घटसत्तास्वीकार एवोपपत्तेश्च, प्रत्युतातीतरागादेरस्वीकारे वीतरागपदे मुख्यार्थानुपपत्त्या लक्षणा. भ्युपगमापत्तेश्च ।
ननु देहकारणानानां रागादीनां विनाशे तत्कालावच्छेदेनैव रागादिकार्य्यस्य देहस्यापि विनाश आपद्यतेत्याशङ्कते नचेतिसमाधत्ते-तेषामित्यादिना
६८ ( मूलम् )-न च तनिवृत्तौ तत्कार्यत्वेन तदैव देहनिवृत्तिप्रसङ्गा, तेषां तनिमित्तकारणत्वात् तदभावेऽपि
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०८] कार्यस्य कियन्तमपि कालमवस्थानाविरोधात् खनित्राद्यभावेऽपि घटादिविनाशासिद्धेः। ____ अयं भाव लोके कपालादेरुपादानकारणस्य विनाशादेव कार्यस्य घटादेर्विनाशो दृश्यते न तु निमित्तकारण विनाशेऽपि कार्य्यनाशः कचिदृष्टो दृश्यते वा, दण्डादेरुपादानकारणस्य नाशेऽपि घटाद्यात्मककार्यदर्शनात्. अन्यथा खनित्राद्यभावेऽपि घटादिविनाशापत्तिः स्यात्, एवञ्च रागादीनां देहादिकार्य प्रति निमित्तकारणत्वे न तदीयविनाशस्य देहनाशाप्रयोजकत्वान्न तन्निवृत्ती तन्निवृत्तिरिति ।
ननु रागादीनां वक्तृत्वोपादानकारणत्वे रागादिनाशप्रयोज्यो वक्तृत्वनाश इति रागादिविनाशे वक्तृत्वविनाशोऽप्यापद्येत, दृश्यते च रागादिविरहितस्यापि वक्तृत्वमिति वक्तृत्वोपादानकारणं पूर्व. पक्षी पृच्छति-उपादाननिबन्धनमिति.
समाधत्ते-उच्यते इति
६९ (मूलम् )-उपादान निबन्धन किमस्य वक्तृत्वस्येति चेद् ? उच्यते, भाषाद्रव्याण्यात्मप्रयत्नश्च, अत एव कचित् प्रक्रान्तवस्तुनि रागायभावेऽपि सतां साक्षादेव वक्तृत्वोपलब्धेः, अन्यथा तदभावप्रसङ्गात् , तथा सति व्यवहारोच्छेद इति,
... .भाषाद्रव्याण्यात्मनः प्रयत्नवक्तृत्वोपादाननिबन्धनमिति । ननु कथमेतज्ज्ञायत इति चेदत आह-अत एवेति-कचित्
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०९] कुत्रचित् । प्रक्रान्तवन्तुनि प्रकरणविषयीभूते पदार्थ, सप्तम्यर्थो विषयत्वम् तथा च प्रकरणविषयीभूतपदार्थविषयकरागाद्यभावेऽपि सताम्-सत्पुरुषाणाम् साक्षादेव-सद्य एव. वक्तृत्वोपपलब्धेः वक्तृत्वदर्शनादिति. रागाद्यभावेऽपि वक्तृत्वोपलब्धिदर्शनात् रागादेवक्तृत्वोपादानकारणत्वं निरस्तं वेदितव्यमिति भावः । अन्यथारागादीनां वक्तृत्वोपादानकारणत्वस्वीकारे च रागाद्यभावे वक्तृत्वाभावप्रसङ्ग इति । जायतां नाम वक्तृत्वाभावः किं नश्छिन्नमित्याह-तथेति. वक्तृत्वाभावप्रसङ्गे सति व्याख्यानादिव्यवहारविलोपापत्तिरिति । एतेन " नवक्तृत्वमदेहस्य" इत्यादिनोपपादितमसर्वज्ञत्वमपहसितं वेदितव्यम् । __पूर्व पूर्वपक्षिणा " विवक्षया च वक्तृत्वं, साचेच्छाभावतो हि यत् । रागस्ततश्च वक्तृत्वात्, न सर्वज्ञ इतिस्थितम्"। इत्यनेन श्लोकेन वक्तृत्वस्य विवक्षाधीनत्वम् विवक्षायाश्च पुनरिच्छाभावाधीनत्वम् , इच्छाभावस्य रागाधीनत्वमिति वक्तृत्वस्य रागनिबन्धनत्वात् वक्तृत्वेन हेतुना सर्वज्ञत्वाभावः साधितस्तत्खण्डयितुमुपक्रमते-यच्चोक्तमित्यादि
७० (मूलम् )-यच्चोक्तं-" विवक्षया च वक्तृत्वम" (श्लोक २१) इत्यादि एतदप्ययुक्तम् ,
एतत्-कथितप्रकारेण वक्तृत्वहेतुकसर्वज्ञत्वाभावसाधनम् अपि -खलु. अयुक्तम्-न युक्तमित्यर्थः, तत्र हेतुमाह-विवक्षेत्यादि
७१ ( मलम् )-विवक्षामन्तरेणापि क्वचिद्वक्तृत्वसिद्धेः सुप्तमत्तादिषु तथादर्शनात्,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११०]
"
विवक्षां विनापि कचित् वक्तृत्वदर्शनात् "विवक्षया च वक्तृत्वम् ” इति तदुक्तिरसङ्गतेति भावः । ननु विवक्षां विनापि वक्तृत्वमिति भवतां कथनमप्रमाणम्. विवक्षयैवास्मदादीनां वक्तृत्वोत्पत्तेरतो विवक्षां विनापि वक्तृत्वं दर्शयति सुप्तेति सुप्तमत्तादीनां जनानां पूर्वतो विवक्षाभावेऽपि वक्तुत्वं सर्ववादिसिद्धमिति भावः । सुप्तमत्तादिषु तथादर्शनात् इत्यस्य- सुप्तमत्तादिषु जनेषु विवक्षा - भावेऽपि तथादर्शनात् तेन प्रकारेण वक्तृत्वदर्शनात् इत्यर्थः, अथवा तथादर्शनात् इत्यत्र तथाऽदर्शनात् इत्येवंच्छेदः कार्य्यः । सुप्रमत्तादिषु तथा तेन प्रकारेण विवक्षापूर्वकत्वेन वक्तृत्वस्य अदर्शनात् - अनुपलब्धेरित्यर्थो बोध्यः उभयथापि ग्रन्थसङ्गतेः ।
-
ननु सुप्तमत्तादिषु विवक्षा नास्ति कथम् वक्तृत्वानुपपत्तेरेवख दृष्टान्तासङ्गतिमाशङ्कते तत्रापीति
७२ (मूलम् ) - तत्रापि साऽस्त्येवेति चेत्, न, तथा प्रतीत्यभावात्, प्रबुद्धादावुक्तस्मरणानुपलब्धेः,
तत्रापि-सुप्तमत्तादिजनेष्वपि सा - बुद्धिविषयीभूता वक्तृत्वकारणीभूता विवक्षेत्यर्थः, समाधत्ते नेति - यदि तत्रापि विवक्षा स्यात्तदा तेषु जनानां विवक्षुरयमिति प्रतीतिः स्यात् न च भवति प्रतीतिरतः प्रतीत्यभावाद तेषु वत्कृत्वाभाव उपपादनीयः । तथातेन प्रकारेण विवक्षुत्वप्रकारेण प्रतीतेरभावादित्यक्षरार्थः । नन्वेता वता सुप्तमत्तादयो विवक्षाभाववन्तो विवक्षाभाववत्त्वेन प्रतीयमानत्वात् इत्येवमनुमाने हेतुसाध्ययोरैक्यात् " अयं घटो घटत्वात् " इति वदनुमानमप्रयोजकं स्यादित्याशङ्कय समाधत्ते - प्रबुद्धेतिस्वप्नात् उन्मादावस्थायाश्च विनिर्मुक्त प्रबुद्धादौ जने प्रागुक्तस्य स्मरणं न
-
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१११] भवति तस्मात् तदवस्थायां वक्तृत्वस्य विवक्षापूर्वकत्वाभावः स्वीकरणीयतामा पद्यते, विवक्षयोक्तस्य स्मरणं लोके दृश्यते यच्चान्यथोक्तं भवति न तत्स्मरणपथमायातीति निश्चितम् एवम्ब शयनादितः प्रबुद्धस्य जनस्य प्रागुक्तस्मरणाभावात्तदीयवक्तृत्वस्य विवक्षार्पूवकत्वं न सम्भवतीति भावः ।
ननु प्रबुद्धादो जने प्रागुक्तस्मरणानुपलब्धौ सत्यामपि मया विवक्षा स्वीक्रियत एवेति चेत् का क्षतिरित्याशङ्कय समाधत्तेतथापीति___७३ ( मूलम् ) तथापि तत्कल्पनेऽतिप्रसङ्गः, कातरविवक्षायां क्वचिच्छूरशब्दप्रयोगदर्शनात्, . तथापि प्रबुद्धादौ जने प्रागुक्तस्मरणानुपलब्धौ सत्यामपि । तत्कल्पने विवक्षाभ्युपगमे अतिप्रसङ्गः-अन्यत्राप्यन्यदनिष्टस्यापत्तिशक्यस्वीकरणा स्यात् । विवक्षया वक्तृत्वमितिनियमाभावमुपपादयति -कातरविवक्षायामिति-अयं भाव:-"तत्पदार्थविवक्षायां तद्वाचकशब्दप्रयोगः, तत्पदार्थाविवक्षायां तत्पदार्थवाचकशब्दाप्रयोगः “इत्येवमन्वयव्यतिरेको यदि वक्तृत्वविवक्षयोः स्यात् तदा विवक्षया वक्तृत्वमित्येवं नियमः स्वीकरणीय: स्यात् तावेव तु न तयोः स्तो यतः कातरविवक्षायां कातरशब्दे प्रयोक्तव्ये कचित् शूरशब्दप्रयोगोऽपि दृश्यते, एवश्च कातरविवक्षायां कातरशब्दप्रयोगाभावादन्वयव्यभिचारः एवं शूरपदार्थाविवक्षायां शूरशब्देऽप्रयोक्तव्येऽपि शूरशब्दप्रयोगदर्शनाद् व्यतिरेकव्यभिचारोऽपि वर्तते तथा च " विवक्षया वक्तत्वम्" इतिनियमो नेति सिद्धम । ननु कातरविवक्षया शूरशब्दप्रयोगस्थलेऽपि कातरविवक्षानन्तरं शूरविवक्षातः
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११२] शूरशब्दप्रयोगदर्शनात् न व्यतिरेकव्यभिचार इत्याशङ्कते-तत्रेति समाधत्ते-नेति
७४ (मूलम् )-तत्राप्यन्तराले शूरविवक्षाऽस्तीतिचेत् ? न, प्रमाणाभावात् , तच्छब्दप्रयोगान्यथानुपपत्तिः प्रमाणमिति चेत्, न, सन्देहानिवृत्तेः, अविवक्षापूर्वकत्वेऽपि विरोधासिद्धेः,
प्रमाणा भावात्-आन्तरालिकशूरविवक्षायां प्रमाणाभावादित्यर्थः। ननु शूरविवक्षां विना तच्छब्दप्रयोगान्यथानुपपत्त्याऽर्थानुपपत्तिरेवतत्रप्रमाणमिति शङ्कते-तच्छब्देति-समाधत्ते-नेत्यादिना-अयं भाव:-यदि शूरविवक्षां पुरस्कृत्य शूरशब्दप्रयोगः स्यात्तदा सन्देहनिवृत्त्या भवितव्यम्. अर्थात् अयं शूरोऽशूरो वेति सन्देहेन न भवितव्यम् , तद्विवक्षया तच्छब्दप्रयोगश्चसन्देह निवर्तको भवति. प्रकृते च कातरविवक्षाकालिकशूरशब्दप्रयोगस्थले " अयं शूर एव" इत्याकारकनिश्चयप्रयोज्या सन्देह निवृत्तिर्न भवतीत्यतः शूरशब्दप्रयोगस्याविवक्षापूर्वकत्वकल्पनेऽपि कश्चिद्विरोधो न दृश्यतेऽत आन्तरालिकशूरविवक्षायामापत्तिरप्रमाणमिति सिद्धम् ।
___ ननु तत्पदार्थविवक्षाऽभावेऽपि तच्छब्दप्रयोगश्चेत् तच्छब्दप्रयोगस्य निर्हेतुकवर्मायाति ततश्च ययन्निर्हेतुकं भवति तत्तत्सावैदिकं भवतीति सर्वदा तच्छब्दप्रयोगापत्तेरशूरवक्तव्येऽपि “शूरः शूरः" इति प्रयोगाद्विरोधः स्यादित्याशङ्कते-तदभाव इति
समाधत्ते नेत्यादि
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११३] ७५ ( मूलम् ) तदभावे त्वहेतुकत्वेन सदा तच्छब्दप्रयोगापत्तेविरोधसिद्धिरितिचेत् न, अहेतुकत्वा सिद्धेः, तथाविधभाषाद्रव्यात्मप्रयत्नहेतुकत्वात् ,
तद्विवक्षाभावेऽपि तत्प्रयोगे भवद्भिः स्वीकृतस्याहेतुकत्वस्यासिद्धत्वादिति, कृत इति चेत-तथाविधेति-भाषाद्रव्यात्मप्रयत्नानां वक्तृत्वं ( शब्दप्रयोगं) प्रति हेतुत्वस्य पूर्व निरूपितत्वात् तथाचाहेतुकत्वं शब्दप्रयोगस्य नापादनीयतामहंतीति कुतः सर्वदा तच्छब्दप्रयोगापत्तिरिति भावः। -
ननु भाषाद्रव्यात्मप्रयत्नानां वक्तृत्वहेतुत्वेन वेदबोधनम् , न च राजाज्ञेति किं प्रमाणमित्याशङ्कय समाधत्ते-तेषां चेति
७६ (मूलम् )-तेषां च तथाविधत्वस्यादृष्टादिनिबन्धनखात्, अन्यथा, विवक्षाया अपि सदाभावेनोक्तदोषानतिवृत्तेः,
तेषाम्-भाषाद्रव्यात्मप्रयत्नानाम् च-पुनः तथाविधत्वस्यवक्तृत्व हेतुत्वस्य अदृष्टादिनिबन्धनत्वात्-अदृष्टादिप्रयोज्यत्वात् । ननु भाषाद्रव्यादीनां तथाविधत्वस्यादृष्टादि निबन्धनत्वं न मया स्वीक्रियते इतिचेत्तत्राह-अन्यथेति-अन्यथा-भाषाद्रव्यादीनां वक्तृत्वहेतुत्वस्यादृष्टादि निबन्धनस्वास्वीकारे विवक्षाया अपि सदासर्वदा-भावेन-सत्त्वेन--उक्तदोषानतिवृत्त:-प्रागुक्तदोषानति वर्तनात्, विवक्षाया अप्यहेतुकत्वप्रसक्त्या “विवक्षया च वक्तृत्वम्" इत्यादि दोषानवकाशादिति भावः ।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११४] भगवतः सर्वज्ञस्यामनस्कत्वेन इच्छैव नोपपद्यते इति तदीयवक्तृत्वस्य विवक्षाहेतुकत्वाभावेन “विवक्षया च वक्तृत्वम्" इत्यादि दोषोऽनुपपन्न एव पूर्वपक्षिणामित्याशयेनाह-अमनस्कत्वेन चेत्यादि ।
७७ (मूलम् )-अमनस्कत्वेन च भगवत इच्छानुपपत्तिः तथावाग्योगस्य च चेष्टामात्रत्वात् , “ ततश्च साचेच्छाभावतो हि यद्राग" इत्येतदप्यपार्थकमेव, तत्रेच्छाभावसिद्धः,
ननु वाग्योगात्मकं वक्तृत्वं विवक्षां विनाऽनुपपन्नमिति चेत्तत्राह-तथेति--तथावाग्योगस्य-जात्यभिधानप्रयोज्यगीयमानवक्तृत्वस्य, च-पुनः, चेष्टामात्रत्वात्-केवलचेष्टात्मकत्वादित्यर्थः । एवंस्थिते फलितमाह-ततश्चेति ततश्च-वाग्योगस्य तस्येच्छाप्रयोज्यत्वाभावादेव च । “सा चेच्छाभावतो हि यद्रागः” इत्येतदपि पूर्वोक्तम् व्यर्थमेवेत्यर्थः, तत्र हेतुमाह-तत्रेच्छेति-तत्र भगवति सर्वज्ञे इच्छाभावस्य असिद्धेः-अनिष्पत्तेः । एवञ्च न प्रागावेदितो दोष इति भावः ।
ननु भगवतीच्छाभावासिद्धिप्रख्यापनेनेच्छाभावप्रयोजकरागाभावोऽप्यर्थतः साध्यते स एव ( इच्छाभाव एव) तु नाद्यापि नासिद्धस्ततः कथमिच्छाभावप्रयोजको रागो भगवति न स्वीक्रियतामितिचेत्तत्राह-भावेऽपीति
७८ (मूलम् )-भावेऽपि शुद्धेच्छाया रागायोगात् तथा लोकप्रतीतेः ।
( इच्छाभावस्य भगवति) भावेऽपि-सत्त्वेऽपि, विद्यमानवेऽपीति यावत् । शुद्धेच्छाया-भगवत्सम्बन्धिन्या विशुद्धाया
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
इच्छायाः । रागायोगात्-रागासम्बन्धादित्यर्थः । ननु भगवति वर्तमानाया इच्छाया शुद्धत्वं तत्प्रयोज्यं रागायोगित्वश्चापि न मया स्वीक्रियते इति चेत्तत्राह-तथेति-तथा-भगवदिच्छायाः शुद्धत्वेन गगायोगित्वेन च लोकप्रतीते:-सर्वजनीनप्रत्ययात् भगवत इच्छा शुद्धा रागायोगिनी चेति सर्वेषामनुभवादिति यावत् ।
एतावता किमायातमित्याह-ततश्चेति७९ (मूलम् )-ततश्च वक्तृत्वादसर्वज्ञ इति वाङ्मात्रमेव ।।
ततश्च-लोकानां तथाप्रतीतेश्च, " असौ न सर्वज्ञो वक्तृत्वात्" इति वचनमात्रं न किश्चिदेतदिति स्थितम् , मीमांसकादिभिरापादितां सर्वज्ञासिद्धियुक्तिततिमेवं सत्तर्कप्रकरैः खण्डयित्वा सम्प्रत्युपसंहरति सूरिराजः कतिभिश्चिच्छलोककदम्बकैः-सङ्केपादितीत्यादिना
संक्षेपादिति सर्वज्ञः, सन्न्यायोक्त्या निदर्शितः । सामान्येन विशेषस्तु. ज्ञेयस्तद्वाक्यतो बुधैः ॥४७॥
(अन्वयः) इति, सङ्केपात्, सन्न्यायोक्त्या, सामान्येन, सर्वज्ञः, निदर्शितः, तु, विशेषः, बुधैः, तद्वाक्यतः, ज्ञेयः ॥ ___वृत्तिः-इति-पूर्वनिगदितप्रकारैः । संक्षेपात्-समासतः । सन्न्यायोक्त्या-समीचीनतर्कोपस्थानद्वारेण । सामान्येन-मामान्येनेत्यत्र तृतीयार्थोऽभेद: “ धान्येन धनवान्” इत्यादिवत् तथा च - सामान्याभिन्न इत्यर्थः । सर्वज्ञः-सकलपदार्थज्ञाता । सामान्यः सर्वज्ञ इति सङ्कलितोऽर्थः, सर्वज्ञसामान्य इति तु फलितार्थोऽवसेयः । निदर्शित:-निरूपितः, सिद्धान्तित इति यावत् । तु-पुनः ।
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
विशेष:-सर्वज्ञविशेषः, तत्तत्सर्वज्ञ इति यावत् । बुधैः-सर्वज्ञजिज्ञासुभिर्मनीषिभिः । तद्वाक्यतः-सर्वज्ञवाक्यतः, कल्पसूत्राद्यागमात्मकवचनत इति यावत् । ज्ञेयः-अवबोध्यः । सत्तर्ककदम्बककरणकसाधनविषयीभूतसर्वज्ञसामान्यप्रदर्शितागमवाक्यतः सर्वज्ञविशेषो बोध्य इति भावः ॥४७॥
इदानीं जगत्कर्तारमपेक्ष्य सर्वज्ञं विशेषयति सूरिराजस्तत्कार्यप्रदर्शनमुखेन वाक्येति
वाक्यलिङ्गा हि वक्तारो, गुणदोषविनिश्चये । क्रियालिङ्गा हि कर्तारः, शिल्पमागे यथैव हि ॥४८॥
( अन्वयः) गुणदोषविनिश्चये, वाक्यलिङ्गाः, वक्तारः, हि, यथैव, हि, शिल्पमार्गे, क्रियालिङ्गाः, कर्तारः हि ।
वृत्ति :-गुणदोषविनिश्चये-गुणदोषयोर्विशेषेणनिश्चये-निश्चय विषये । वाक्यलिङ्गाः-दृष्टादृष्टार्थविषयकबोधजनकसविशेषणाख्यातात्मकं वाक्यमेव लिङ्गं गमकं येषान्ते तथा । वक्तार:उत्तमजात्यभिधानादिप्रयोज्यगीयमानवक्तृत्ववन्तः । उच्यन्ते इति शेषः । हि-निश्चयेन । यथैव येन प्रकारेण खलु। हि निश्चयेन शिल्पमार्गे-प्रासादादिनिर्माणपद्धतौ । क्रियालिङ्गाः-प्रासादादिरचनात्मिका क्रिया-लिङ्गं येषां ते तथा । कर्तारः-कर्तत्वगुणसम्पन्नाः । उच्यन्ते इति शेषः । हि-निश्चयेन । “हि हेताववधारणे" इत्यमरकोश । वक्तार आत्मसम्बन्धिनोर्गुणदोषयोर्निरूपकाः । कर्तारस्तु कारव इतिप्रासादादिगुणदोषविवेचका इतिमहदन्तरं तयोरिति भावः ॥ ४८ ॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११७] इदानीं महता प्रबन्धेन प्रयासेन च परैरुपक्षिप्यमाणं सत्तर्कनिवहेन स्वेन संस्थापितं प्रमात्मकज्ञानविषयीकृतं सर्वशं परिभाषयति प्रन्थकृत्-दृष्टशास्त्रेतिदृष्टशास्त्राविरुद्धार्थ, सर्वसत्त्वसुखावहम् । मित गम्भीरमाह्लादि-वाक्य यस्य स सर्ववित् ॥४९॥
( अन्वयः ) यस्य, वाक्यम् , दृष्टशास्त्राविरुद्धार्थम् , सर्वसत्त्वसुखावहम् , मितम् , गम्भीरम् , आह्लादि, (च, भवेत् ) सः, सर्ववित् ॥ ४९ ॥
वृत्तिः–यस्य-बुद्धिविषयीभूतस्य । वाक्यम्-सविशेषणाख्यातात्मकोपदेशवचनम् । दृष्टशास्त्राविरुद्धार्थम्-दृष्टः-अवलोकितः, ज्ञानविषयीकृत इति यावत् शास्त्राविरुद्धः-शास्त्रसम्मतः अर्थोऽभिधेयो यस्य तत्तथा, अबाधितार्थविषयकबोधजनकमिति यावत् । सर्वसत्त्वसुखावहम्-सुखं शर्म आवहति करोतीति सुखावहम् , सर्वाणि निखिलानि च तानि सत्त्वानि जीवा इति सर्वसत्त्वानि, तेषां सुखावहमिति तथा, सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासोऽ. भ्युपेतव्यः । सर्वजनकल्याणनिधानमित्यर्थः । मितम्-परिमितम् , यावदर्थपदमिति यावत् । गम्भीरम्-गूढाभिप्रायम् , यत्सम्बन्धिनमभिप्रायं गौतमप्रमुखा गणधरा एव जानन्ति न तु सर्व: कोऽपीति । आह्लादि-आह्लादयति-चेतः प्रसन्नं करोति तच्छीलन्तथा "अजातेः शीले" ५।१।१५४ ॥ इति शीले णिन्प्रत्ययः । आह्लाद जनकमित्यर्थः । भवेदिति शेषः । सःपूर्वोक्तार्थप्रतिपादकवाक्यवत्त्वेन बुद्धिविषयीभूतः । सर्ववित-सर्व निखिलं त्रिकालव्यापिनं विषयं वेत्ति जानातीति सर्ववित् सर्वज्ञो बुधैरवसेयः । सर्वज्ञसर्वविदित्यनर्थान्तरम् ॥ ४९ ॥
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
_[११८] इदानीं जिनमेव सर्वज्ञं निगमयति-एवम्भूतमित्यादिएवम्भूतं तु यद्वाक्यं, जैनमेव ततः स वै । सर्वज्ञो नान्य एतच्च, स्याद्वादोक्त्यैव गम्यते ॥५०॥
( अन्वयः) तु, यद्, एवम्भूतत्, जैनम, एव, वाक्यम् , ततः, वै, सः, सर्वज्ञः, अन्यः, न, एतत्, च, स्याद्वादोक्त्या, एव, गम्यते ॥ ५० ॥
वृत्तिः-तु-पुन: । यत्-यस्माद्धेतोः । एवम्भूतम्-दृष्टशास्त्राविरुद्धार्थादि पूर्वनिगदितस्वरूपम् । जैनम्-जयति रागादीनिति जिनस्तीर्थकृत् , तस्य इदम् तथा, जिनदेवप्रतिपादितमित्यर्थः । एव-खलु । वाक्यम्-वचनम् । ततः-तस्माद्धेतोः । वै-निश्चयेन । स:-जिनः । सर्वज्ञः-इष्टानिष्टाखिलपदार्थनिचय विज्ञाता । मन्तव्य इति शेषः । अन्य:-जिनेतरः । न-नहि । सर्वज्ञः स्वीकरणीय इति शेषः । कुत एतदवगम्यते इत्यत आह-एतच्चेति-एतत्-जिनस्य सर्वज्ञत्वम् च-पुनः । स्याद्वादोक्त्या-अनेकान्तवादव्यवस्थानेन । एव-खलु । गम्यते-अवबुध्यते । अनेकान्तवाद एव मुक्त्यादिव्यवस्था समुपपद्यते, सचानेकान्तवादो जिनदेवस्थापित एवेति स एवानेकान्तवादज्ञाता अत एव सर्वज्ञ इति भावः ॥ ५० ॥
ननु स्याद्वाद एव न स्वीक्रियतां तथा च कथं सर्वज्ञसिद्धिरित्याशङ्कय श्लोककदम्बकेनैकान्तवादं दूषयति " न नित्यैकान्तवादेयदित्यादि "
न नित्यैकान्तवादे यद्, बन्धमोक्षादि युज्यते । अनित्यैकान्तवादेपि, बन्धमोक्षादि युज्यते ॥५१॥
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११९] ( अन्वयः ) यत्, नित्यैकान्तवादे, बन्धमोक्षादि, न, युज्यते, अनित्यैकान्तवादे, अपि, बन्धमोक्षादि, (न) युज्यते ।
वृत्तिः-यत्-यस्माद्धेतोः । नित्यैकान्तवादे-नित्यश्चासावेकान्तवाद:-एकवस्त्वधिकरणकनित्यानित्यत्वाद्येकमात्रधर्मप्रकाशकदर्शनम् नित्यैकान्तवादस्तस्मिंस्तथा । बन्धमोक्षादि-संसारापवर्गादि । न-नहि। युज्यते-उपपद्यते । अनित्यैकान्तवादे-अनित्यः सर्वथाऽ. स्थायी चासावेकान्तवादोऽनित्यैकान्तवादस्तस्मिंस्तथा । अपि-खलु । बन्धमोक्षादि-संसारापवर्गादि । (न) युज्यते-उपपद्यते ॥ ५१ ।।
नित्यैकान्तवादे बन्धमोक्षानुपपत्ति दर्शयति श्लोकत्रितयेनजीवः स्वभावभेदेन, बध्यते मुच्यते च सः । ऐक्यापत्तेस्तयोनित्य, तथावन्धादिभावतः ॥५२॥
( अन्वयः) जीवः, स्वभावभेदेन, बध्यते, च, नित्यम् , सः, (स्वभावभेदेन ) मुच्यते, तयोः, तथाबन्धादिभावतः, ऐक्यापत्तेः ।
वृत्तिः-जीवः-जीवात्मा । स्वभावभेदेन-भिन्नेन स्वभावेन । बध्यते-संस्रियते, बन्धं नीयते इति यावत् । च-पुनः । स:जीवः । (स्वभावभेदेन-भिन्नेन स्वभावेन) मुच्यते-मुक्ति नीयते । तयो:-बद्धमुक्तयोः । नित्यम्-सर्वदा । तथाबन्धादिभावतः-समानबन्धमोक्षादिभावतः । ऐक्यापत्तेः-एकत्वापत्तितः । ऐक्यमापनयोस्तयोर्बन्धमोक्षादि न युज्यते इति भावः ॥५२॥ तयोरत्यन्नभेदेऽपि, न बद्धो मुच्यते कचित् । एवं च सर्वशास्त्रोक्तं, भावनादि निरर्थकम् ॥ ५३ ।।
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२०]
( अन्वयः ) तयो:, अत्यन्तभेदे, अपि, बद्ध:, कचित्, न, मुच्यते एवञ्च सर्वशास्त्रोक्तम् भावनादि, निरर्थकम् |
"
"
वृत्तिः — तयोः - बन्धमोक्षयोः । अत्यन्त भेदे - अतिशय वैधर्म्ये । अपि- संभावनायाम् । बद्धः - संसृतः । क्वचित् कुत्रचित् । न-नहि । मुच्यते - मुक्तो भवति, मुक्तो भवितुं शक्नोतीति यावत् । एवनबद्धस्य मुक्तत्व स्वीकारे । सर्वशास्त्रोक्तम- समस्तागमप्रतिपादितम् । भावनादि - भावनाप्रमुखम् । निरर्थकम् - व्यर्थम् । यदि बद्धस्य मुक्तिर्नास्तीति निश्चयस्तदा निखिलशास्त्रप्रतिपादितेन भावनादिना - ऽनुष्ठितेन कृतमिति भावः ।। ५३ ।।
नाचेतनस्य बन्धादि, केवलस्यैव युक्तिमत् । अमती तेस्तदेकत्व - नित्यत्वादेश्व सर्वथा ॥ ५४ ॥
( अन्वयः ) केवलस्य, अचेतनस्य, एव बन्धादि न, युक्तिमत्, अप्रतीतेः, च, तदेकत्वनित्यत्वादेः, सर्वथा, (अप्रतीतेः) । वृत्तिः — केवलस्य - सजातीयद्वितीयरहितस्य । अचेतनस्यचैतन्यविरहितस्य । प्रधानादेरित्यर्थः । एव - खलु । बन्धादि - संसारादि । आत्मा न बध्यते नापि मुच्यते किन्तु प्रकृतिर्वध्यते मुच्यते " इत्यादिना सांख्यदर्शने प्रतिपादितमिति यावत् । ननहि । युक्तिमत् युक्तम् । अप्रतीते:- अचेतनस्य प्रधानस्य मुक्तेः प्रतीत्यभावात्, बन्धस्यापि प्रतीत्यभावाच्च । च पुनः तदेकत्वनित्यत्वादेः - अचेतनैकत्वनित्यत्वादेः ।
66
अप्रतीतेः - प्रतीत्यभावात्
॥ ५४ ॥
सन्तत्यपेक्षयाऽप्येत - निरन्वयविनाशिषु । तदभावात्तथाभेदा-देकान्तेन न युज्यते
॥ ५५ ॥
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२१]
( अन्वयः ) सन्तत्यपेक्षया, अपि, निरन्वयविनाशिषु तथाभेदात्, तदभावात्, एकान्तेन ( बन्धमोक्षादि ) न, युज्यते ।
वृत्तिः - सन्तत्यपेक्षया - सन्तानमपेक्ष्य । अपि - खलु । निरवयविनाशिषु निरन्वयविनाशवत्सु पदार्थेषु । तथा तेन प्रकारेण | भेदात्-वैधर्म्यात् । तदभावात् - एकत्वनित्यत्वाद्यभावात् । एकान्तेनएकान्तपक्षस्वीकारेण । न - नहि । युज्यते - उपपद्यते ।। ५५ ।।
प्रबन्धेनोदित
यतः ।
एतच्च सर्वमन्यत्र, ततः प्रतन्यते नेह लेशतस्तूक्तमेव हि ।। ५६ ॥
"
( अन्वयः ) च, एतत् सर्वम्, यतः, अन्यत्र, प्रबन्धेन, उदितम्, ततः, इह, न, प्रतन्यते, हि, लेशतः, पुनः उक्तम्, एव ।। ५६ ।।
1
1
वृत्तिः - च- पुनः । एतत् - प्रत्यक्षभावेदितम् । सर्वम् - निखिलम् । यतः - यस्माद्धेतोः । अन्यत्र - प्रन्थान्तरे । प्रबन्धेन-प्रकरणेनातिदीर्घेण । उदितम् - निरूपितम् । ततः तस्माद्धेतोः । इह-अस्मिन् सर्वज्ञप्रकरणे । न-नहि । प्रतन्यते-विस्तार्य्यते । हि-निश्चयेन । लेशतः - स्वल्पत्वेन । पुन:- तु । उक्तम् - निरूपितम् । एव खलु । अथवा एवशब्दोऽप्यर्थे पुनर्निरूपितमपि न दोषत्वेनावगन्तव्यमिति भावः ॥ ५६ ॥
अतः स्याद्वादनीत्यैव, परिणामिनि बोद्धरि । तथा चित्रस्वभावे च सर्व बन्धादि युज्यते ॥ ५७ ॥
9
( अन्वयः ) अतः, स्याद्वादनीत्या, एव, परिणामिनि, तथा, बोद्धरि, च, चित्रस्वमावे, सर्वम्, बन्धादि, युज्यते ॥
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२२]
वृत्तिः - अत: - यस्मादेकान्तेन बन्धमोक्षव्यवस्था नोपपद्यते तस्मादित्यर्थः । स्याद्वादनीत्या - अनेकान्तवादानुसारेण । एवखलु । परिणामिनि - परिणामवति जीवे । तथा - समुच्चये । बोद्धरि-ज्ञानवति चेतने । चं - पुनः । चित्रस्वभावे - भिन्नभिन्नस्वभाववति । सर्वम् - निखिलम् । बन्धादि - बन्धमोक्षव्यवस्थानम् । युज्यते - उपपद्यते ॥ ५७ ॥
य एव बध्यते जीवो, मिथ्यात्वादिसमान्वितः कर्मणा मुच्यते सम्यक्त्वादियुक्तः स एव हि ।। ५८ ।। ( अन्वयः ) यः, एव, जीवः, मिथ्यात्वादिसमान्वित:, (सन् ) बध्यते हि सः, एव, सम्यक्त्वादियुक्तः, कर्मणा, मुच्यते ॥
9
वृत्तिः - बुद्धिविषयीभूतः । एव - खलु । जीव:- आत्मा | मिथ्यात्वादिसमन्वितः - मिथ्याज्ञानसंवलितः (सन् ) बध्यतेबन्धं नीयते । सः - मिथ्याज्ञानप्रयोज्य बन्धनवान् । एव अध्यर्थकः । हि निश्चयेन | सम्यक्त्वादियुक्तः - भिन्नस्वभावतया सम्यग्ज्ञानादिमान् । जीव इति शेषः । कर्मणा - बन्धप्रयोजकज्ञानावरणीयादिकर्मणा । मुच्यते - मुक्तो भवति ।। ५९ ।।
बुद्धोऽहमिति निर्वेदात् प्रवृत्तिरपि युज्यते । परिणामित्वतस्तस्य, तत्क्षयाय कदाचन ॥ ५९ ॥
( अन्वयः ) तस्य - चेतनस्य । " अहं बद्ध" इति निर्वेदात्, परिणामित्वतः, तत्क्षयाय, कदाचन, प्रवृत्तिः, अपि, युज्यते ॥
-
वृत्तिः — तस्य - चेतनस्य । " अहं बद्धः " - संसरणात्मकबन्धनवानहमस्मि इति - अस्माद्धेतोः । निर्वेदात्-वैराग्यात् । परिणा
1
1
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२३] मित्वतः-परिणामात् । प्रकृतिजन्यबोधे प्रकारीभूतस्यैव भावपदार्थत्वात्.। तत्क्षयाय-कर्मक्षयहेतवे । कदाचन-कदाचित् । प्रवृत्तिः -धर्मादिनिमित्तकयत्नविशेषः । युज्यते-उपपद्यते ॥ ५९ ॥
तपःसंयमयोगेषु, कर्मबन्धदवाग्निषु । प्रवृत्तौ तत्क्षयाच्छुद्धिर्मोक्षश्चानुपचारतः ।। ६० ॥
( अन्वयः ) कर्मबन्धदवाग्निषु, तपःसंयमयोगेषु, प्रवृत्ती, तत्क्षयात् , शुद्धिः, च, अनुपचारतः, मोक्षः ।
वृत्तिः-कर्मबन्धदवाग्निषु-कर्मजनितो बन्धः कर्मबन्धः स एव दवो वनन्तत्र-अग्नयोऽनलाः कर्मबन्धदवाग्नयस्तेषु तथा । तपःसंयमयोगेषु-तपःसंयमयोर्योगाः सम्बन्धास्तपःसंयमयोगास्तेषु तथा । प्रवृत्ती-प्रवृत्तिनिमित्तम् । तत्क्षयात्-कर्मबन्धक्षयात् । शुद्धिःसात्त्विकभावः । विशुद्धिरितियावत् । च-पुनः । अनुपचारत:वस्तुतः । मोक्ष:-महानन्दः, मुक्तिरिति यावत् । सम्पद्यते इति शेषः ॥ ६० ॥ स ताक् किं न निर्वेदात् , सर्वेषामेव देहिनाम । युगपज्जायते किं च, कदाचित् कस्यचिन्ननु ? ॥ ६१ ॥
( अन्वयः ) तादृक् , सः, निर्वेदात्, सर्वेषाम् , एव, देहिनाम् , युगपत् ननु, किम्, न, जायते, च, कस्यचित्, कदाचित् , किम् , ?
वृत्तिः-तादृक्-तादृशः । स:-मोक्षः । निर्वेदात्-वैराग्यात् । सर्वेषाम्-निखिलानाम् । एव-अवधारणम्। देहिनाम्-प्राणिनाम् ।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२४] युगपत्-एककालावच्छेदेन । ननु-निश्चयेन । किम्-कथम् । ननहि । जायते-भवति । च-पुनः । कस्यचित्-विरलस्य जनस्य । कदाचित्-जातुचित्, किम्-कथम् । जायते इति शेष ॥ ६१ ।। अनादिभव्यभावस्य, तथाभावत्वतस्तथा । कर्म योगाच्च निर्वेदा, स ताक् न सदैव हि ॥ ६२ ॥ __ (अन्वयः ) अनादिभव्यभावत्य, तथा, तथाभावत्वतः, च, कर्मयोगात्, निर्वेदः, सः, तादृक्, सदैव, न,
• वृत्तिः-अनादिभव्यभावस्य-अनादिकालिकभव्यभावनावतः । तथा समुच्चये । तथाभावत्वतः-अनादिकालिकभव्यत्वतः । चपुनः । कर्मयोगात्-सुकर्मसम्बन्धात् । निर्वेदः-वैराग्यम् । जायते इति शेषः । तादृक्-तादृशः । सः-निर्वेदः । हि-निश्चयेन । सदैव-सर्वदैव । न-नहि ॥ ६२ ।। स्यादनेकान्तवादेऽपि, स स्यात् सर्वज्ञ इत्यापि । न्याय्यमापद्यते तेन, सोऽपि नैकान्तमुन्दरः ॥ ६३ ॥
( अन्वयः ) स्यादनेकान्तवादे, अपि, सः, सर्वज्ञः स्यात् इत्यपि, न्याय्यम् , आपद्यते, तेन, सः, अपि, एकान्तसुन्दरः, न ॥
वत्तिः-स्यादनेकान्तवादे-स्यात्पदलान्छितानेकान्तसिद्धान्ते । अपि-खलु । स:-बुद्धिविषयीभूतः । सर्वज्ञः-सर्वज्ञपदवाच्यः । स्यात्-भवेत् । इत्यपि-इतीदमपि । न्याय्यम्-न्यायानपेतं यथा स्यात्तथा । आपद्यते-आपत्ति भजते । तेन-हेतुना । सः-बुद्धिविषयीभूतः सर्वज्ञः । अपि-खलु । एकान्तसुन्दरः- अत्यन्तसमीचीनः । न-नहि ॥ ६३ ॥
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२५] स्वगतेनैव सर्वज्ञः, सर्वज्ञत्वेन वर्तते । न यः परगतेनापि, स स इत्युपपद्यते ॥ ६४॥
(अन्वयः) स्वगतेनैव, सर्वज्ञत्वेन, यः, सर्वज्ञः, न यरगतेन, अपि, (सर्वज्ञः) सः इति, उपपद्यते ।
वृत्तिः-स्वगतेन-स्वस्थितेन, स्वीयेनेतियावत् । एव-खलु । सर्वज्ञत्वेन-सकलविषयज्ञातृत्वेन । य:-बुद्धिविषयीभूतः । सर्वज्ञः । सर्वज्ञपदवाच्यः । न-नहि । परगतेन -अन्यजनवर्तिना । अपिखलु । (सर्वज्ञः) भवतीतिशेषः । स:-बुद्धिविषयभूतः । सर्वज्ञःसर्वज्ञपदवाच्यः । इति-एवम् । उपपद्यते-युज्ययते ॥ ६४ ॥
अन्यथाऽन्यगतेनापि, वर्तनात्वेन सोऽन्यवत् । अन्यः स्यादित्यनेकान्ता-देव तद्भावसंस्थितिः ॥ ६५ ॥
(अन्वयः) अन्यथा, अन्यगतेन, अपि, वर्तनात्वेन, सः, अन्यवत्, अन्यः, स्यात्, इति, अनेकान्तात्, एव, तद्भावसंस्थितिः ॥
वृत्तिः-अन्यथा-सर्वज्ञ: स्वगतेनैव सर्वज्ञत्वेन वर्तते न परगतेनेत्यस्यास्वीकारे । अन्यगतेन-भिन्नवस्तुस्थितेन । अपि-खलु । वर्तनात्वेन-धर्मविशेषेण । सः-सर्वज्ञः । अन्यवत्-घटादिपदार्थवत्। अन्यः-सर्वज्ञभिन्नः । स्यात्-भवेत् । घटो यथा पंटगतेन पटत्वेनान्यो भवति न तु घटस्तथा सर्वज्ञोऽपि अन्यगतेन धर्मेणासर्वज्ञः स्यादिति भावः । इति-अस्माद्धेतोः । अनेकान्तात्-अनेकान्तवादस्वीकारात् । एव-खलु। तद्भावसंस्थितिः-सर्वज्ञसत्तासम्पत्तिः ।
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२६] सर्वज्ञोऽनेकान्तवादादेव सिद्धयति नत्वेकान्तवादात् एकान्तवादे बन्धमोक्षाव्यवस्थानस्य प्रागावेदनादनेकान्तवादस्य स्वीकरणीयत्वादिति भावः ॥ ६५ ॥
अन्येषामिव भावनां, स्वसत्ता तहलाद्यतः । अतः संचिन्त्यितां सम्यक्, कथं नैकान्तसुन्दरः ॥६६॥
(अन्वयः) यतः, तबलात, अन्येषाम् , भावानाम् , इव, स्वसत्ता, अतः, एकान्तसुन्दरः, सम्यक्, कथम् , न, सश्चिन्त्यताम् ।।
वृत्ति:-यत:-यस्याद्धेतोः । तद्बलात्-बुद्धिविषयीभूतानेकान्तवादबलात् । अन्येषाम्-अपयेषाम् घटपटादिपदार्थानाम् । इवयथा । स्वसत्ता-निजस्थितिः । यथाऽनेकान्तवादबलात् घटपटा. दीनामखिलानां पदार्थानां स्वस्वसत्ता तथा तद्वलादेव सर्वज्ञस्यापि स्वसत्ता सिद्धयतीति भावः । अतः-अस्माद्धेतोः । एकान्तसुन्दरःअत्यन्तमनोहरः । सर्वज्ञ इति शेषः । सम्यक् समीचीनतया । कथम्-केन प्रकारेण केन हेतुनेति यावत् । न-नहि । सश्चिन्त्यताम्-चिन्तनविषयीक्रियताम् , विचार्य्यतामिति यावत् ॥६६॥
एवञ्च सिद्धः सर्वज्ञ-स्तद्वाक्याज्जिन एव तु । तस्मादलं प्रसङ्गेन, सिद्धार्था हि यतो वयम् ॥ ६७ ।।
(अन्वयः) एवञ्च, सर्वज्ञः, सिद्धः, तु, तद्वाक्यात्, जिनः, एव, (सर्वज्ञः) हि, यतः, वयम् , सिद्धार्थाः, तस्मात्, प्रसङ्गेन, अलम् ॥
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२७]
वृत्तिः — एवञ्च - सर्वज्ञसाधक युक्तिततिप्रकाशनात्मकेन प्रकारेण तु । सर्वज्ञः - कालत्रितयाबाधित सर्वविषयकज्ञानवान् सर्वज्ञपदवाच्यः । सिद्ध: - निष्पन्नः । तु पुनः । तद्वाक्यात् - बुद्धिविषयी - भूत सर्वज्ञप्रतिपादितशब्दतः । जिनः--तीर्थकृत् । एव - खलु । सर्वज्ञो नान्यः कश्चित्तदतिरिक्त इति । हि--निश्चयेन | यतःयस्माद्धेतोः, वयम्--मल्लक्षणा आर्हताः । सिद्धार्था: - निष्पन्न प्रयोजना | सञ्जाता इति शेषाः । तस्मात् - तेन हेतुना । प्रसङ्गेन - सर्वज्ञसाधका तारितिक्तयुक्तिततिप्रसञ्जनेन । अलम् व्यर्थम् । न तत्सिद्धिविषये किमपि वक्तव्यमवशिष्यते इति भावः ।। ६७ ।।
परमशिष्टशिरोमणिः सूरिराट् - शिष्टपरम्पराप्राप्तं मङ्गलमातनुते -
कृत्वा हृदः, प्रकरणं भुवनैकसारं, सर्वज्ञ रत्नग तमोहविनाशहेतु । यत्पुण्यमर्जितमनेन समस्तपुंसां मात्सर्य्यदुःखविरहेण गुणानुरागः ॥ ६८ ॥
प्रन्थान्त
( अन्वयः ) हि, भुवनैकसारम्, सर्वज्ञरत्नगतमोह विनाशहेतु, अद:, प्रकरणम्, कृत्वा, यत्, पुण्यम्, अर्जितम्, मात्सर्य्यदुःखविरहेण अनेन, समस्तपुंसाम् गुणानुरागः ( जायताम् ) ॥
वृत्तिः - हि - निश्चयेन | भुवनैकसारम् एकं सजातीयद्वितीयरहितं च सारं श्रेष्ठमेकसारम्, भुवनेषु लोकेषु एकसारं भुवनैकसारम् भुवनत्रितयप्रधानमित्यर्थः । सर्वज्ञरत्नगतमोह विनाशहेतु । सर्वज्ञो रत्नमिवेति सर्वज्ञरत्नम् तद्गतः प्राप्तश्वासौ मोहोऽज्ञानम्,
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२८]
सर्वज्ञरत्नगतमोहः तस्य विनाशे विध्वंसने हेतवः कारणानि सर्वज्ञसाधकयुक्तिकदम्बकरूपाणि यत्र तत्तथा । अदः एतत् । प्रकरणम् - प्रबन्धविशेषम् । कृत्वा - विरचय्य । यत् यादृशम्, यावदित्यर्थः । पुण्यम्-सुकृतम् । अर्जितम् - समासादितम् । सर्वज्ञरत्नगत मोह विनाशहेतुः " इति पाठे सर्वज्ञरत्नगतमोहविनाशहेतुत्वमिति पुण्यविशेषणतयाऽवसेयम् । तदा - सर्वज्ञरत्नमिवेति सर्वज्ञरत्नम्, तद्गतो मोहोऽज्ञानं सर्वज्ञरत्नगत मोहस्तस्य विनाशे विध्वंसने हेतुः कारणरूपन्तथा । इत्येवं व्याख्येयम् । मात्सर्यदुःखविरहेण - मात्सर्य्यजनितं दुःखं मात्सय्यदु खन्तेन विरहो वियोगो यस्मात्तेन तथा मात्सर्य्यजनितदुःखविध्वंस के नेत्यर्थः । अनेन - बुद्धिविषयीभूतेन तेन पुण्येन । समस्तपुंसाम् समस्ता निखिलाच ते पुमांसः पुरुषा मनुष्या इति यावत् समस्तपुंस स्तेषान्तथा, सर्वभव्यात्मनामिति यावात् । गुणानुरागः - गुणेषु - समस्तशास्त्रकदम्बकावगाहनजनितविचित्रवैदुष्यादिषु अनुरागः प्रेम स्नेहो वा गुणानुरागः । जायतामितिशेषः । न तु कदाचिदपि दोषे दृष्टिपातोऽपीति भावः ॥
66
००००
इति सुविहिताप्रणी - सुगृहीतनामधेय परमदार्शनिक ISSचार्य पुरन्दर श्रीहरिभद्रसूरीश्वरविरचितायां “ सर्वज्ञसिद्धौ " शास्त्रविशारद कविरत्न पीयूषपाणि पूज्यपादाचार्यमहाराज श्रीविजयामृतसूरीश्वरकृता ' सर्वहिताऽऽख्या' व्याख्या समाप्ता ॥ संपूर्णश्चायं ग्रन्थः ।
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
Powececom800000000MMOTI
ॐ हीं अई नमः ।। १। अथ प्रशस्तिः ।
(१) आद्यस्तीर्थपतिवृषाविततनुर्देवाधिदेवोऽभवः, शान्तिः शान्तिनिशान्तशान्तवृजिनो विश्वकविश्वेश्वरः नेमिब्रह्मबलोऽबलात्मशमदः पार्श्वः सपार्श्वः प्रभुवीरोऽन्येऽपि जिनाधिपाः सुकृतिनां कुर्वन्तु सत्कामितम् ।।
(२) - यल्लोकोत्तरशासनं भवजले, पोतायमानं नृणां, यज्ज्ञानं भुवनावभासनसहं, मोहान्धकारापहम् । यत्पादार्चनतो जगन्ति परमां संप्राप्नुवन्ति श्रियं, . स स्वामी विशलात्मनो विजयतां श्री वर्धमानो जिनः ।।
तत्पश्टोदयभास्करः समभवत्स्वामी सुधर्मा गणी, जग्रन्थे स जगत्त्रयोपकरणी श्रीद्वादशाङ्गी वराम् । तत्पट्टेऽजनि चारुचित्रचरितो ब्रह्मैकनिष्ठो गुरुर्जम्बूस्वामिमुनीश्वरोऽमितमति: पूज्योऽन्तिमः केवली ।।
स्वामीश्रीप्रभवः प्रभूतमहिमस्तपट्टभृद् विद्वरः, स्याद्वादाम्बुजबोधनेऽहिमकरो जातः सतामपणीः । श्रीशय्यंभवसूरिराट् समभवद् विस्फारकीर्तिस्ततः, सूनोः श्रीमनकस्य शंनिधिषशाद्वैकालिकं विस्तृतम् ।।
१ तस्मादित्यर्थः।
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. . (५) इत्येवं जिनधर्मकल्पलतिकासेकाम्बुवाहोपमा, गच्छे सूरिवराः शुभेऽष्ट प्रथमे निर्ग्रन्थसंज्ञेऽभवन् । श्रीमत्कोटिगणे ततः समभवन् श्रीसुस्थिताद्या बुधा, ये निःश्रेयससाधकं जिनमतं ह्युच्चैः समादिक्षत ॥
श्रीचन्द्राभिधसूरिराडुदभवच्छ्रीचन्द्रगच्छेऽमले, यस्याश्चर्यकरं निशम्य चरितं चित्रीयते नैव कः ।, जाता: श्रीवनवासिगच्छगगनप्रद्योतनाः सूरयः, . श्रीसामन्तमुखाः प्रशस्तयशस: प्राज्ञोत्तमा द्वादश ।।
अष्टौ श्रीसर्वदेव-प्रभृतिमुकृतिनः सूरिवर्या वटाऽऽख्ये, गच्छे स्वच्छे विशालोऽजनिषत शमिनां शेखसः सच्चरित्राः । भव्याम्भोजप्रबोधे दिनकर इव यः सत्तयागच्छधुर्यो, जाग्रत्पुण्यप्रभावोऽज नि जगति जगच्चन्द्रसूरीश्वरः सः
सोमप्रभः सूरिवरो गुणाकरः, प्रभाविसूरीश्वरसोमसुन्दरः । विद्वद्वरेण्यो मुनिसुन्दरः शमी, श्रीहीरसूरिनॅपतिप्रबोधकः ॥ .
श्रीसेन-देव-प्रमुखाः कुवासना-विषापहज्जाङ्गुलिमन्त्रसन्निभाः । सूरीश्वरा आईतशासने परे, चकासति स्म प्रशमाद्यलकृताः ॥
(१०) उपस्थितः पट्टपरम्परातः, श्री वृद्धिचन्द्रः श्रमणावतंसः ।। यः सौम्यमूर्तिः सरलात्मवृत्ति महीयसां मान्यतमो महात्मा ।।
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
(११) अभूत्तेषां पट्टे निरुपमगुणो ब्रह्मनिलयस्तपागच्छाधीशः सुरगुरुरिवाशेषनिगमे । क्षमाधीशैः पूज्य: सुविहितवरः सूरिमुकुटो, रतस्तीर्थोद्धारे मुनिगणनतो नेमिरतुलः ।।
(१२) तत्पट्टाम्बरभास्करो मधुरवाक् पीयूषपाणि : कविधीमान्छास्त्रविशारदो जिनमतप्रख्यापकः संयतः । न्यायव्याकृतिदर्शनादिनिपुणो व्याख्यानवाचस्पत्तिः, सूरिः श्रीविजयामृतो विजयतेऽनल्पान्तिषसंवृतः ।।
यः षड्दर्शनसागरं वरमतिः प्रोन्मथ्य मन्थाद्रिवद्, वेदाध्यब्धिशशाङ्कसङ्ख्यकमहामन्थान् व्यधादद्भुतान् । नद्यः सिन्धुमिवाविर्शश्च निखिला विद्या यमाप्तोत्तम, स श्रीमान हरिभद्रसूरिभगवाजातो जगद्भूषणम् ॥
ये केचित्कुमतान्धकारविगलत्तत्त्वार्थसहृष्टयः, सर्वज्ञं नहि मन्वतेऽघरहितं विश्वत्रयालोकिनम् । " तेषां बोधकृते कृतार्थवचनः सूरीश्वरः सहयो,.... विस्पष्टामकरोत् कृति बुधहितां. सर्वज्ञसिद्धथाख्यिकाम् ॥
(१५) वृत्त्या विना नैव तदर्थबोधं, कर्तुं समर्थोऽपि भवेत्समर्थः । चित्ते विमृश्येति चकार वृत्ति, सूर्यमृतः सर्वहिताभिधानाम् ।।
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृत्ति स्फुटार्था परिचीय भव्याः, सर्वज्ञ देने ढभक्तिभावाः । भवन्तु पश्यन्तु निजस्वरूपं, मुक्तिं लभन्तां च विधूतपङ्काः ॥
प्रहचन्द्रयिमत्रे, वर्षे विक्रमतोऽथ दादराभिख्ये । मुम्बापुर्युपनगरे, शान्तिजिनोपाश्रये रम्ये ।।
. . (१८) चातुर्मास्ये सैषा, वृत्तिः सम्पूर्णतां समापादि । कार्तिकमासे श्रीमद्-विजयामृतसरिणा कृतिना ॥
चन्द्रार्कावुदयेते, यावत् खे तावदेव वृत्तिरियम् । सद्भिः सुपठयमाना, नन्दतु विश्वेऽत्र निरपाया ।
(२०) छाास्थ्येन कृतौ याः, क्षतय: स्युस्ताश्च सजनैर्मग्याः । प्रकतिरियं तेषां वा, न च लोकेऽपेक्षतेऽनुनयम् ॥
(२१) आरच्येमां वृत्ति, यदत्र कुशलादिकं समालब्धम् । तेन हि भव्यो लोकः, प्राप्नोत्वचिरेण भवविरहम् ।।
(२२) वृत्तेषिधातुर्विनयाश्चितस्य, शिष्यस्य देवाभिधया श्रुतस्य । पन्न्यासधाम्नोऽन्तिपदाऽत्र भाव-द्रङ्गेऽस्तिभावे वडवा विभागे ।
(२३) आचार्यमेरुप्रभसूरिणः स-विधानमासाद्य कृपां च भूयः । श्रीहेमचन्द्रेण कृता प्रशस्तिः, भूयात् सदा सम्मदा बुधानाम् ।।
" श्रेयो भूयाच्छ्रीश्रमणसहस्य ।।
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ સવ જ્ઞ સિદ્ધિ આસ્તિક ગણાતા સો કેઈએ પોતાની નરી આંખે જે પદાર્થો ન દેખાતા હોય તેવા અતીન્દ્રિય પદાર્થોના જ્ઞાન માટે આગમ પ્રમાણને માન્યા સિવાય છૂટકો જ નથી. અને એ આગમરૂપ પ્રમાણુ ત્યારે જ પ્રમાણભૂત થાય જ્યારે તેનું પ્રતિપાદ નકરનાર-વક્તા સકલ પદાર્થના જ્ઞાતા સવજ્ઞ પુરૂષ છે એમ સિદ્ધ થાય. જેઓના રાગ-દ્વેષ અને અજ્ઞાનાદિ દોષે સર્વથા નાશ પામ્યા છે તેએાજ સર્વજ્ઞ કહેવાય છે અને તેઓએ કહેલું વચન જ પ્રામાણિક ગણાય છે. આથી સૌ કેઈએ સર્વજ્ઞનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણવું ઘણું જરૂરી છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથરત્નમાં મહાવિદ્વાન આચાર્ય મહારાજશ્રીએ પ્રત્યક્ષ-અનુમાન-ઉપમાન-આગમ અને અર્થપત્તિ એ પાંચે પ્રમાણોથી વાદીએ જણાવેલ સવજ્ઞાભાવનું ખંડન કરી અનેક યુક્તિ-પ્રમાણુ અને તક દ્વારા સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ કરવા પૂર્વક સર્વજ્ઞનું સચોટ સ્વરૂપ દર્શાવ્યું છે, જે ઘણું જ મનન કરવા ગ્ય છે.