Sanskrit Sopanam Part 01

Author(s): Surendra Gambhir
Publisher: Pitambar Publishing Company
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022544/1

Page #1

২২ckর ২াসান
না
1
Cl II

Page #2

संस्कृत सोपानम्
भाग 11वासिता
श.81,88ere
लेखक र डॉ. सुरेन्द्र गम्भीर एम. ए. (संस्कृत, भाषा-विज्ञान)
साहित्यशास्त्री, पी-एच.डी. भू.पू. अध्यक्षः, संस्कृत विभागः
मॉडर्न स्कूल, नई दिल्ली
VAYV
पीताम्बर पब्लिशिंग कम्पनी प्रा० लि. 888, ईस्ट पार्क रोड, करौल बाग़, नई दिल्ली-110 005 (भारत)
शाखाएँ बैंगलोर : आवास न. 6/2, III मेन रोड, एस.के गार्डेन, बेन्सन टाउन पोस्ट, बैंगलोर-560046
दूरभाष : 080-23534673 चेन्नई : 10, हंटर्स रोड, प्रथम तल, चुलाई, चेन्नई-600014 दूरभाष : 044-25322333 हैदराबाद : ए जी-18, शांति बाग अपार्टमैंट्स, बेगमपेट, हैदराबाद-500016 दूरभाष : 040-23737423 जयपुर : 113, इंद्रा कालोनी, बनी पार्क, जयपुर-302016 दूरभाष : 0141-2203440

Page #3

प्रकाशक :
पीताम्बर पब्लिशिंग कम्पनी प्रा. लि.
888, ईस्ट पार्क रोड, करौल बाग़, नई दिल्ली- 110 005 (भारत)
दूरभाष
फैक्स ई-मेल
संस्करण प्रथम, 1972
: 23670067, 23522997, 23625528 : 91-11-23676058, 91-11-25765754 : pitambar@bol.net.in
कोड नं.
ISBN
पुनर्मुद्रण, 1973, 1974, 1975 द्वितीय, 1976
सर्वाधिकार © सुरक्षित
I TROPP
पुनर्मुद्रण, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1981, 1982 तृतीय, 1983
पुनर्मुद्रण, 1984, 1985, 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991
चतुर्थ, 1992
पुनर्मुद्रण, 1993, 1994, 1995
पंचम, 1996
पुनर्मुद्रण, 1997, 1998, 1999, 2000 संशोधित एवं परिमार्जित संस्करण, 2001 पुनर्मुद्रण : 2002, 2003
: 12617
की
: 81-209-0546-6 (17FIP) 200 01-ST
58/- रुपये
bi
प्रिय ग्राहक
आपको जाली / नकली पुस्तकों से बचाने के लिए हमने इस पुस्तक में यह होलोग्राम चिपकाया हुआ है। यदि यह होलोग्राम यहाँ नहीं है तो कृपया पुस्तक को न खरीदें क्योंकि यह जाली/ नकली हो सकती है। अगर आपको बिना होलोग्राम कोई पुस्तक प्राप्त हो तो कृपया हमें सूचित करे ।
पीयूष प्रिंटर्स पब्लिशर्स प्रा० लि०, नई दिल्ली- 41 द्वारा मुद्रित ।
मूल्य
आवरण : (1) महाकवि कालिदास शाकुन्तल की रचना करते हुए ।
(2) जर्मन विद्वान मैक्सम्यूलर - जिन्होंने संस्कृत के ग्रंथों का अनुवाद जर्मन भाषा में किया तथा गीता उपदेश ।
MAH THE
माणि
888
इस पुस्तक पर आधारित अभ्यास - पुस्तिका भी प्राप्य है।
प्रकाशक
STATES STRE

Page #4

किञ्चित्
प्रस्तुतमाला-विषयकम्
भाषा-मनोविज्ञान-शास्त्रिणां शोधैः भाषा-शिक्षणमपि कला-रूपेण उपस्थापितम् ।
अल्पादपि अल्पतरे समये अधिकस्य शिक्षणस्य स्पर्धा सर्वत्र दृष्टिपथमवतरति । कस्या अपि भाषायाः शिक्षणस्य चतस्रः विधा भवन्ति, तथाहि-श्रवणं, वदनं, पठनं लेखनञ्चेति । परं संस्कृत-सदृश्यै भाषायै पठनं तदवगमश्चैव प्राधान्येन लक्ष्यीकृतं स्याद् इत्यस्ति व्यवस्थिता मनीषा भाषा-शास्त्र-विदाम् । गौणरूपेण पठनविधायाः साधनरूपेण वदनादि-विधा अपि अनुशील्यन्ताम् । सत्यमेतत् यत् भाषा-भाषणेन छात्राणां विश्वासो वर्धते रुचिश्चापि वृद्धिं गच्छति । एतद् विचार्यैव अत्र ललितानि संस्कृत-पद्यानि, दैनन्दिन-व्यवहार-पराणि कानिचित् सरल-संस्कृत-वाक्यानि च पुस्तकारम्भे दत्तानि । अनुदिनम् एतेषाम् अनुशीलनेन छात्राणां संस्कृत-भाषां प्रति अनुरक्तिर्वर्धिष्यते इत्याशासे । भाषा-शिक्षण-विधानां प्रधान्य-गौण-व्यवस्थाया विस्मरणं न भवेत् इत्यावश्यकम् । लक्ष्ये स्पष्टे पन्था अपि स्पष्टो जायते ।
प्रत्येकं पुस्तक छात्रस्य आयुस्स्तरमावश्यकताञ्च विलोक्यैव प्रणीतम् । भाषा-ज्ञान-भित्तिः आदित एवं दृढमूला सुसंहता च भवेदिति दृशा सर्वमत्र क्रमिकं मितं नियतञ्चास्ति । प्रत्येकं शब्दः कयापि योजनयैव सन्निवेशितः । प्रस्तुत-मालायां शब्दा इत्थं प्रयुक्ताः, वाक्य-रचना एवमायोजिता व्याकरणञ्चेत्थं क्रमेण अल्पाल्पशः गुम्फितं येन बालः सारल्येनैव सर्वं शिक्षेत । क्रमिक-शिक्षणं क्रमिक विकासाय आवश्यकम् । भाषा-शिक्षणेन साकं साहित्यस्य रुचिरा ललिताश्चांशाः सन्निवेशिताः । संस्कृत-वाङ्मय-महोदधि मंथनोत्थानि कथा-रत्नानि पद्य-रत्नानि निदर्शन
भूतानि चात्र गुम्फितानि । अन्यच्च, विज्ञान-संस्कृति-सामाजिक-ज्ञानादि-विषयान् अन्तरेण पाठा अपि
चात्र सन्निविष्टा सन्ति । 0 प्रत्येकं पाठस्योपरि पाठ्य-संकेतेन पाठे यदुद्दिष्टं तदवगमे सौकर्यं भविष्यति । सन्धीनां । समासानां चाप्रयोगः सारल्यनिमित्तकः । पुस्तकस्यान्ते दत्तश्शब्दकोशः बालान् शब्दकोशस्यानुशीलनाय प्रवर्तयिष्यते । पाठेभ्यः व्यतिरिक्तमभ्यासेष्वपि अन्ये प्ररोचकाः बुद्धयुत्तेजकाः प्रयोगाः प्रश्नाश्च दत्ताः ।
वस्तुस्थितिरियं यत् न वयं छात्रेषु बहु आशास्महे । शिक्षाविदां तर्कानुभवानुमोदितं वच यत् यावत छात्रेषु सम्भाव्यते तावत्येव ते कृत-प्रयत्नाः भवन्तीति शम् ।
-गम्भीरः

Page #5

T
क्रम
विषय
1. वर्णमाला
2. अकारान्त-पुँल्लिंगम्
3. प्रथमपुरुष - एकवचनम् 4. प्रथमपुरुष - द्विवचनम् 5. प्रथमपुरुष - बहुवचनम् 6. आकारान्त स्त्रीलिंगम् 7. प्रथमपुरुष - स्त्रीलिंगम् 8. अकारान्त नपुंसकलिंगम् 9. प्रथमपुरुष - नपुंसकलिंगम् 10. मध्यमपुरुष - एकवचनम् 11. मध्यमपुरुष - द्विवचनम्
12. मध्यमपुरुष - बहुवचनम् 13. उत्तमपुरुष - एकवचनम् 14. उत्तमपुरुष - द्विवचनम्
15. उत्तमपुरुष - बहुवचनम्
म
श्रीकृ
25. ग्रामः
26. त्रयः धूर्ता: ब्राह्मण: च
काल
16. लृट्लकारः
17. कर्मकारकम् (द्वितीया विभक्तिः)
व्याकरणम् शब्दकोष :
SIFTE
18. करणकारकम् (तृतीया विभक्तिः) 19. सम्प्रदानकारकम् (चतुर्थी विभक्ति:) 20. अपादानकारकम् (पञ्चमी विभक्ति:) 21. सम्बन्धकारकम् (षष्ठी विभक्तिः) 22. अधिकरणकारकम् (सप्तमी विभक्ति:) 23. सम्बोधनम्
24. संख्या
क
सूची
पृष्ठ
कानावर 1
3
6
8
11
14
17
19
22
24
27
30
33
36
38
41
44
47
50
53
56
59
62
65
67
ठाकर
70
73
81
R
FEP

Page #6

व्यवहार-वाक्यानि
2
1. नमस्ते!
(Hello ; Good morning;
Good afternoon ; etc.) 2. तव किम् नाम अस्ति ?
(What's your name ?) मम नाम जयन्तः/वैजयन्ती अस्ति। (My name is Jayant /Vaijayanti) 3. त्वम् संस्कृतम् पठसि ?
(Do you study Sanskrit ?) आम्, अहम् संस्कृतम् पठामि। (Yes, I am studying Sanskrit.) 4. एतत् तव मित्रम् अस्ति ?
(Is this your friend ?) आम्, एतत् मम मित्रम् अस्ति। (Yes, this is my friend.) 5. आगच्छतु, उपविशतु !
(Please come, have a seat !) आगच्छामि। धन्यवादाः। (I am coming. Thanks.) 6. किम् इदम ?
(What is this?) इदम् मम पुस्तकम्।
(This is my book.) 7. उत्तिष्ठ!
(Stand up !) 8. उपविश!
(Sit down !) (These sentences are for everyday use in Sanskrit. Use them in appropriate situations. For practice, also role-play with other students.)

Page #7


Page #8

अध्यायः
| वर्णमाला
इ
ई
उ
ऊ
ऋ
ऋ
ए
ऐ
ओ
औ
स्वराः __आ आ अनुस्वारः विसर्गः : व्यंजनानि
- Sne
ख् ists ग्रीकि का घ्
ङ्मा
RT 1
for boys
ہر بدر بر در ویر
بار مر نفر در هر
در بدر ہار
for po por
संयुक्त-व्यंजनानि
isno2000 ruinoostteriwीलीकर
क्ष् = क + ष ७ = त + र ज् = ज् + ञ्श्र् = श + र
+
144
+

Page #9

व्यंजनम् + स्वर :
fie fre
मौखिकम् (Oral)
1.
क् + अ = क
क् + इ
= कि
क् + उ
क् + ऋ
क् + ए
क् + ओ
4.
5.
=
कु
=
कृ
= के
=
घ् + आ,
म् + ई,
को
粥
क् +
क् + ई
क् + ऊ
= कू
क् + ऋ = कृ
क् + ऐ = कै
क् + औ = कौ
अभ्यासः
2.
संयुक्त व्यंजनों का उच्चारण कीजिए (Pronounce the conjunct consonants).
3. संस्कृत वर्णमाला सुनाइए (Tell the Sanskrit alphabet).
लिखितम्
स्वर और व्यजन अलग-अलग कीजिए (Separate vowels and consonants) - ख्, ऊ, ज, ऋ, र्, ठ्, थ्, ए, आ, त्, ई, ऐ, य, क्ष, औ, अ, फ्, ढ् ।
= का
= की
व्यंजन में स्वर जोड़िए (Join the vowel to the consonant) -
र् + ई,
ह + ए.
श् + ऊ, च् + ओ,
ध् + ऐ,
म् + ऋ
संयुक्त व्यंजन लिखिए (Write the conjunct consonant).
त् + त् =
श् + र् =
ज् + र् = क् + ष् =
2
방해
आनन
गाड़ी
कार
FIS-FEH

Page #10

अध्यायः
अकारान्त पुंल्लिगम्
2
Scoooooooo
नरः
बालः
नृपः
on
अश्वः
सिंहः =
गजः
खगः
विडालः
कुक्कुरः

Page #11

सूर्यः
चन्द्रः
शकटः
कलमः
मयूरः
हस्तः
शब्दार्थाः
नर:
आदमी
॥
बालः (बालकः)
बालक
॥
नृपः
॥
राजा घोड़ा
अश्वः
॥
सिंहः
शेर
॥
(man) (boy) (king) (horse) (lion) (elephant) (bird) (cat-male) (dog) (sun)
गजः
॥
खगः
हाथी पक्षी बिलाव कुत्ता सूरज
विडालः कुक्कुरः सूर्यः

Page #12

चन्द्रः
चन्द्रमा
शकटः
कलमः
गाड़ी कलम मोर
(moon) (cart, train) (pen) (peacock) (hand)
मयूरः
हस्तः
हाथ
जीक अभ्यास:
कोलप मौखिकम् 1. पढ़िए (Read) -
गजः, सिंहः, कलमः, मयूरः, शकटः, कुक्कुरः, नृपः, अश्वः, विडालः, बालः, सूर्यः, नरः, खगः, हस्तः ।
शीला शब्दों के वर्ण अलग-अलग कीजिए (Separate letters in each word) - उदाहरणम्
वाजे गजः = ग् + अ + ज् + अ + : (विसर्ग)
IFE जी कलमः, अश्वः, चन्द्रः, हस्तः।
साना
लिखितम्
हनिमल stef fafay (Give the meaning) – । शकटः, कुक्कुरः, विडालः, मयूरः, खगः, गजः, सिंहः, नृपः, अश्वः।।RIST किन्हीं चार पशुओं के नाम संस्कृत में लिखिए (Write names of any four animals in Sanskrit). संस्कृत-पर्याय लिखिए (Give Sanskrit equivalents) - बाल (boy), सूरज (sun), मनुष्य (human being), चन्द्रमा (moon), हाथ (hand).
000
pasaran Inebupremicaibi

Page #13

अध्यायः
प्रथमपुरुष-एकवचनम्
खेल् शिष्यः भक्तः सः अस्ति
लिख् चल् पठ् वालः लिखति। नरः लिखति। अश्व: चलति। शकट: चलति। शिष्यः पठति। भक्तः पठति। बालः लिखति। सः बाल: लिखति। विडालः खेलति। सः विडालः खेलति। सः गजः अस्ति। सः सिंहः अस्ति सः नृपः अस्ति, सः लिखति। सः शकट: अस्ति, सः चलति।। सः भक्तः अस्ति, स: पठति ।
(bnsri)
noon
लिख
पठ शिष्यः
rameteriupsistantee s onie शब्दार्थाः लिखना (to write) पढना (to read) शिष्य (disciple, student) वह
(he, that) चलना (to walk, to move) खेलना
(to play)
सः
चल खेल

Page #14

मौखिकम्
आप
1.
2.
भक्तः
अस्ति
की
|| ||
भक्त
3. कुत्ता चलता है।
4. शेर खेलता है।
5. हाथी खेल रहा है।
अभ्यासः
पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meaning)
-
शिष्यः खेलति। भक्तः पठति । नृपः चलति । कुक्कुरः चलति । सूर्यः न चलति ।
संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents) -
शि
राजा (king), मोर (peacock), गाड़ी (train), खेलना (to play ), पक्षी (bird), भक्त (devotee), वह (that), है (is).
6. वह चलता है।
7. पक्षी चल रहा है।
8. यह बिलाव है।
9. वह भक्त है।
लिखितम्
either
3. प्रत्येक वाक्य तीन-तीन बार लिखिए (Write each sentence three times)— भक्तः लिखति । शिष्यः हसति । सः पठति । विडालः खेलति । सिंहः चलति ।
PF PE
4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)
1. बालक पढ़ रहा है।
2. शिष्य लिखता है।
(devotee) (is)
1. The boy is studying.
2. The student writes. 15
3. The dog walks.
4. The lion plays.
5. The elephant is playing.
6. He walks.
7. The bird is walking.
8. This is a cat.
9. He is a devotee.
7
THES
शिकेक
व मि
Y限后
春同推
की
कीवार: B
विशेष:
वर्तमान (लट्) क्रिया के दो अर्थ हैं, जैसे- लिखति का अर्थ है लिखता है या लिख रहा है (Present tense (लट्) forms have two meanings, eg. लिखति means writes or is writing)।
(boeteb breup of)
क

Page #15

अध्यायः
4
रक्ष वद्
सैनिकौ रक्षतः। कृषकौ अपि रक्षतः ।
हस्
छात्रौ वदतः ।
शिष्यौ अपि वदतः ।
बालौ हसतः नृपौ न हसतः ।
Ines19)
Fenith सैनिक:
000
रक्ष
प्रथमपुरुष - द्विवचनम्
सैनिक: कृषकः छात्रः न
तौ सैनिकौ स्तः । तौ रक्षतः ।
तौ कृषकौ स्तः। तौ वदतः ।
तौ छात्रौ स्तः, तौ पठतः । तौ भक्तौ स्तः, तौ वदतः । तौ सिंहौ स्तः, तौ चलतः । बालः खेलति, बालौ खेलतः । सः पठति, तौ पठतः । सः खगः अस्ति, तौ खगौ स्तः ।
सः छात्रः अस्ति, तौ छात्रौ स्तः ।
(Mitt
=
ent
oll off
कार
GT G
esliews
[शब्दार्थाः
रक्षा करना
8
अपि
(soldier)
(to guard, defend)
स्तः
LATEST

Page #16

कृषक:
किसान
(farmer) छात्रः
विद्यार्थी
(student) बोलना
(to speak) हस् = हँसना (to laugh) न = नहीं
(not) वे दो (पु.) (they two-masc.)
(also)
हैं (दो के लिए) (are-for two) विशेषः
द्विवचन क्रियाओं के भी दो अर्थ होंगे। जैसे-सैनिकौ रक्षत: का अर्थ है-दो सैनिक रक्षा करते हैं या दो सैनिक रक्षा कर रहे हैं (Dual verb forms also have two meanings, for example, AT TETA: may mean either two soldiers guard or two soldiers are guarding).
अपि
अभ्यासः
मौखिकम्
1. पढ़िए (Read)
बालौ पठतः, गजौ न पठतः। शकटःचलति,सूर्यःन चलति । विडालः खेलति, कुक्कुरः न खेलति। तौ शिष्यौ लिखतः, सः नरः न लिखति। तौ सैनिकौ स्तः। 2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)
घोड़ा (horse), सैनिक (soldier), वे दो (those two), हाथ (hand), भी (also), न (not),
विद्यार्थी (student), किसान (farmer)। लिखितम् 3. प्रत्येक वाक्य तीन बार लिखिए (Write each sentence three times)
सैनिकौ पठतः। सः लिखति । छात्रौ चलतः । चन्द्रः चलति । नृपौ रक्षतः। कृषकौ चलतः।

Page #17

Fast
4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)—
1. दो कुत्ते चल रहे हैं ।
2. दो सैनिक बोल रहे हैं।
3. दो किसान हँस रहे हैं।
4. दो विद्यार्थी पढ़ रहे हैं।
5. वे दो लिख रहे हैं।
6.
दो मनुष्य रक्षा कर रहे हैं।
7. वह लिखता है।
8. वे दो लिखते हैं।
15
ever oals
nebula)
9. वह हँसता है ।
कृष
10. वे दो मोर हैं।
ती
ती भवती
कीएँ -
Isu)
sam vam:151
क
(प्रकी
(aemilied) oor
LEP fiorg lapis PE
TUEL
1275
1. Two dogs are walking.
फ
2. Two soldiers are speaking.
3.
Two farmers are laughing.
4.
Two students are studying.
Two of them are writing.
6.
Two persons are guarding.
7.
He writes.
8. Two of them write.
9. He laughs.
10.
Kent
पठत्ति तो पठन (ion) (cals) (1) (owl seart)
5.
(efnelsviupe fellenes
Those two are peacocks.
10
1ermist
गहरी
חג
क
---

Page #18

अध्यायः 5
| प्रथमपुरुष-बहुवचनम्
नम् क्रन्द गर्न कूज् पिकः तु
ते
सन्ति
शिष्याः नमन्ति। भक्ताः नमन्ति । bishinento earno बालाः क्रन्दन्ति। कुक्कुराः अपि क्रन्दन्ति। सिंहाः गर्जन्ति। पिकाः न गर्जन्ति। पिकाः तु कूजन्ति।
-goinsement ते भक्ताः नमन्ति। ते बालाः क्रन्दन्ति । ते सिंहाः गर्जन्ति। ते पिकाः कूजन्ति। क श ( ते छात्राः सन्ति, ते नमन्ति। ते विडालाः सन्ति, ते क्रन्दन्ति।
Frel
भक्तः नमति। बालः क्रन्दति सः सिंहः अस्ति सः पिकः अस्ति
भक्तौ नमतः बालौ क्रन्दतः तौ सिंहौ स्तः तौ पिकौ स्तः
शाह भक्ताः नमन्ति बालाः क्रन्दन्ति ते सिंहाः सन्ति ते पिकाः सन्ति

Page #19

नम्
क्रन्द्
गर्ज्
कूज्
पिक:
तु
सन्ति
=
=
||
=
॥
शब्दार्थाः
नमस्कार करना (to bow, to salute) We soldie
रोना
(to cry)
गरजना
(to roar)
कूजना
(to chirp)
कोयल
(cuckoo)
rsons
(on the other hand, but) FPPY
तो
Πto
वे सब
हैं
अभ्यासः
(they)
(are)
मौखिकम्
115 50P]
1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meaning)—
नराः क्रदन्ति, नृपाः न क्रदन्ति । बालाः वदन्ति, अश्वाः न वदन्ति । सैनिकाः रक्षन्ति, मयूराः न रक्षन्ति । सः खेलति, ते अपि खेलन्ति । बालः हसति, पिकः अपि हसति
क
2. संस्कृत - पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)—
काही
कोयल (cuckoo ), गरजना (to roar), वे सब (they), नमस्कार करना (to salute, bow), रोना (to cry), कूजना (to chirp) ।
क
कि
लिखितम्
3. हिन्दी में अनुवाद कीजिए (Translate into English)—
ते नमन्ति । शिष्यौ नमतः । छात्रौ लिखन्ति । बालाः अपि पठन्ति । ते कुक्कुराः चलन्ति । ते नराः सन्ति ।
12
क

Page #20

.
ST/
ANA.
Translate into Sanskrit) —
1. बालक बोल रहे हैं। 2. राजा नमस्कार कर रहे हैं। 3. किसान पढ़ते हैं। 4. बिलाव रोते हैं। 5. शेर गरजते हैं। 6. पक्षी कूजते हैं। 7. श्याम हँसता है। 8. सुनील खेल रहा है। 9. वे दोनों रक्षा कर रहे हैं। 10. वे शेर हैं।
1. Boys are speaking. 2. Kings are saluting. 3. Farmers study. 4. Cats cry. 5. Lions roar. 6. Birds chirp. 7. Shyam laughs. 8. Sunil is playing. 9. Both of them are guarding.
10. Those are lions.
DDD

Page #21

अध्यायः
आकारान्त-स्त्रीलिंगम्
कलमा
2016.iends (culeratelima
Sparo inorinciट
बालिका
छात्रा
ललना
रमा
शारदा
अध्यापिका
गीता
खट्वा
वाटिका

Page #22

DOD
पाठशाला
पाठशाला
वसुधा
शारदा
toorloa)
(svsa)
(dhee)
meta
coam
अध्यापिका
गीता
खट्वा
वाटिका
(204
कल
बाला (बालिका)
छात्रा
ललना
रमा
elches ma
=
(Jhalangagani लड़की Sterila = विद्यार्थी लड़की
.oluisa m = स्त्री
लता (amot sninimel avia) a
शब्दार्थाः
Bwns = लक्ष्मी
50 915 2000.
= सरस्वती list fon on a
liswasibioe
=
शु
THEP
गुहा
=
= अध्यापिका
गीता
= खाट
बगीचा
E
15
THIRSTP 18y
Sippe
(girl)
(girl-student) (woman)
माला
(lady teacher)
(the Gita)
(cot, bed) (garden, lawn)
ग्रीवा
(Lakshmi—Goddess
of wealth)
應
(Sarasvati - Goddess of
learning)
.......
gefert

Page #23

पाठशाला
गुहा
वसुधा लता ग्रीवा
= स्कूल = गुफ़ा = पृथ्वी = बेल = गरदन
(school) (cave) (earth) (creeper) (neck)
अभ्यासः
मौखिकम् 1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meaning)
वसुधा, गुहा, वाटिका, पाठशाला, ललना, बाला, खट्वा, लता। लिखितम् 2. अर्थ लिखिए (Write the meaning) -
ग्रीवा, शारदा, माला, गीता, अध्यापिका। 3. स्त्रीलिंग और पुँल्लिंग शब्द अलग-अलग कीजिए (Separate feminine words from
masculine words)
नरः, गुहा, चन्द्रः, कुक्कुरः, ललना, रमा, रामः, पाठशाला, हस्तः, नृपः, माला। 4. स्त्रीलिंग रूप बताइए (Give feminine forms)
बालः, छात्रः, अध्यापकः । 5. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)1. लड़की वहाँ है।
1. The girl is there. 2. वे सब नमस्कार करते हैं। 2. All of them salute. 3. महिला चलती है।
3. The woman walks. 4. कोयले कूक रही हैं।
4. Cuckoos are cuckooing. 5. पक्षी नहीं बोलते। 158)
5. Birds do not talk.. 6. सैनिक चलते हैं। 6. Soldiers walk.
Doo (Sidebi
SENDE

Page #24

अध्यायः 7
बालिका खेलति ।
बालिके खेलतः ।
बालिकाः खेलन्ति ।
कन्या वदति ।
कन्ये वदतः । कन्याः वदन्ति ।
उमा हसति ।
कन्ये चलतः ललनाः वदन्ति ।
गम् (गच्छ) कन्या (ons)
सा गच्छति ।
ते अपि गच्छतः । ताः तु न गच्छन्ति ।
सा शारदा अस्ति । ते छात्रे स्तः । ताः ललनाः सन्ति ।
प्रथमपुरुष-स्त्रीलिंगम्
क
(oninssmont
(nemow
Pail of
- (dailon
(Indanga
arouat slim
gning one chip
उमा छात्रा अस्ति ।
leega ots removy einebule else? ute al lag उमा प्रभा च छात्रे स्तः । bei noget smow anT उमा प्रमा प्रभा च छात्राः सन्ति ।
सा ते
17
ताः च
सा अध्यापिका अस्ति । सा वदति । ताः बालिकाः सन्ति, ताः अपि वदन्ति । सः अध्यापकः अस्ति, सः वदति । ते बालकाः सन्ति, ते अपि वदन्ति ।

Page #25

शब्दार्थाः
गम् कन्या
सा
जाना = लड़की = वह (स्त्री.) = वे दो (स्त्री.) = वे सब (स्त्री.) = और
(to go) (girl) (she, that-fem.) (they two-fem.) (they all-fem.). (and)
कोजको
EM
अभ्यासः
मौखिकम्
1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meaning)
कन्या चलति । ललनाः हसन्ति । उर्मिला गच्छति । बालिकाः अपि गच्छन्ति । कन्ये पठतः। ते खेलतः। ते खेलन्ति।
2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)
faenteff (student), 615 07 (girl), at freni (two women), alfataið (girls), Flat (to go), बोलना (to speak), खेलना (to play).
लिखितम्
3. हिन्दी में अर्थ लिखिए (Give meanings in English)
बालकौ, कन्ये, ललनाः, सा गच्छति, गजाः, अश्वौ, बालिका, ते वदतः, ताः नमन्ति। 4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)1. उर्मिला हँसती है।
वालोमा
1. Urmila laughs. 2. दो लड़कियाँ जा रही हैं। 2. Two girls are going.
छि 13. स्त्रियाँ बोल रही हैं। TEETE3. Women are speaking.कारका
4. Female students are writing. 5. गोपाल पढ़ रहा है। 5. Gopal is studying. 6. अध्यापिका भी पढ़ रही है। 6. The woman teacher is also studying.
DOD

Page #26

अध्यायः 8
कमलम्
DOOD Q
DOOOOO
गृहम्
*****
Ti
ם
ww
demirm WE IDRIS
पुस्तकम्
अकारान्त नपुंसकलिंगम्
(revolt etol)
(nogsaw)
फलम्
वस्त्रम्
रुपया
RUPEE 1986
रुप्यकम्
19S
नेत्रम्
पुष्पम्
पत्रम्

Page #27

मुखम्
उद्यानम्
कमलम्
फलम्
नेत्रम्
गृहम्
वस्त्रम्
पुष्पम्
पुस्तकम्
रुप्यकम्
पत्रम्
मुखम्
शस्त्रम्
=
= कमल का फूल
= फल
||||||||||||||||
=
= घर
=
शस्त्रम्
भूषणम्
★ शब्दार्थाः
=
=
=
आँख
= रुपया
कपड़ा
फूल किताब
पत्ता, चिट्ठी
हथियार
20
चक्रम्
मित्रम्
(lotus flower)
(fruit)
(eye)
(house)
(cloth, garment)
(flower)
(book)
(rupee)
(leaf, letter)
(mouth, face)
(weapon)

Page #28

चक्रम् उद्यानम्
= पहिया = बाग = जेवर = दोस्त
(wheel) (garden, lawn) (ornament) (friend)
भूषणम् मित्रम्
अभ्यासः
मौखिकम् 1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meaning)- माक रता आम्रम्, रुप्यकम्, उद्यानम्, भूषणम्, पत्रम्, गृहम्, शस्त्रम् ।
की जिम 2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)
APH कमल (lotus), आँख (eye), फूल (flower), रुपया (rupee), पहिया (wheel). P
कार लिखितम् 3. पुंल्लिंग, स्त्रीलिंग और नपुंसकलिंग शब्दों को अलग-अलग लिखिए (Write separately
words of different genders) मुखम्, गजः, प्रभा, बालः, वस्त्रम्, गृहम्, मित्रम्, अध्यापिका, लता, निर्मला, रुप्यकम्, अश्वः,
सिंहः, रमा। 4. हर चित्र के नीचे उसका संस्कृत शब्द लिखिए (Give the Sanskrit equivalent below each
picture)
DowOGS
21

Page #29

अध्यायः
9
फलम् पतति ।
फले पततः ।
फलानि पतन्ति ।
पत् दृश् (पश्य्) तत् ते तानि अत्र तत्र
मित्रम् पश्यति ।
मित्रे पश्यतः । मित्राणि पश्यन्ति ।
(sertw)
(avst hebsp)
शंस्त्रम् रक्षति।
शस्त्रे राक्षतः ।
शस्त्राणि रक्षन्ति ।
तत् पुस्तकम् अस्ति।
ते पुस्तके स्तः । तानि पुस्तकानि सन्ति ।
प्रथमपुरुष - नपुंसकलिंगम्
तत् मित्रम् रक्षति। e molalisa anterva
ते चक्रे चलतः
तानि पुष्पाणि पतन्ति ।
बालः अत्र पश्यति ।
सिंहौ तत्र गर्जतः । पिकाः प्रातः कूजन्ति ।
teagen
222
FORT
BETWE
म
TCT TRW HYD
प्रातः
IP

Page #30

दृश् (पश्य्) तत्
शब्दार्थाः = गिरना = देखना = वह (नपुं.) = वे दो (नपुं.) = वे सब (नपुं.) = वहाँ = सवेरे
(to fall) (to see) (that-neuter gender) (they two-neuter gender) (they-neuter gender) (there) (in the morning)
तानि तत्र प्रातः
अभ्यासः मौखिकम् 1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)
गृहम्, नेत्रे, पत्राणि, चक्रे, शस्त्राणि, भूषणम्, फले,सः, ताः, तानि, ते, तौ, अश्वौ, कन्ये, पतन्ति, रक्षतः, पश्यन्ति, गच्छति।
डोमा संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)पत्र (leaf), दो शस्त्र (two weapons), सब वस्त्र (all clothes), मुख (mouth), बाग
(garden), वह (he), वे दो (those two), स्त्रियाँ (women). लिखितम्
3. हिन्दी में अर्थ लिखिए (Write meaning in English)
नेत्रे पश्यतः। पत्रम् पुष्पम् च पततः।तानि शस्त्राणि रक्षन्ति । चक्रे चलतः। प्रातः रमा गच्छति।
श्यामः पठति। उर्मिला लिखति । सः नरः पश्यति। 4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)1. पत्ता गिरता है।
1. A leaf falls. 2. दो आँखें देखती हैं। 2. Two eyes see. FTS 15 3. शस्त्र रक्षा करते हैं। 3. Weapons protect.in 4. छात्र वहाँ खेलते हैं। 4. Students play there. 5. दो कन्याएँ यहाँ हँस रही हैं। 5. Two girls are laughing here. 6. The wheel moves.
DOO 23

Page #31

अध्यायः 10
मध्यमपुरुष-एकवचनम् ।
असि
वार्तालाप: खाद् धाव् तृ (तर्) भ्रम् त्वम् HobrnegretuBYad,
(वार्तालाप:) नपान (nimarriorate
- त्वम् खादसि। सीता
- त्वम् अपि खादसि। माधवी - त्वम् अत्र पठसि। कपिला - त्वम् कुत्र पठसि ?
राधान
वा
रामः
|
- त्वम् अत्र तरसि। - त्वम् कुत्र तरसि?
श्यामः
|
|
जयन्तः
- त्वम् भ्रमसि। माधवः - त्वम् न भ्रमसि। कृषकः म - त्वम् अध्यापिका असि। अध्यापिका - त्वम् कृषकः असि। ललिता - सः भ्रमति, त्वम् न भ्रमसि। रामः का-तौ खादतः, त्वम् न खादसि। जयन्तः प- ते धावन्ति, त्वम् न धावसि। राधा - सः छात्रः अस्ति, त्वम् छात्रः न असि। माधवी - तो कृषकौ स्तः, त्वम् कृषकः न असि। शासक ललिता - ताः अध्यापिकाः सन्ति, त्वम् अध्यापिका न असि।
624

Page #32

शब्दार्थाः
वार्तालाप:
कुत्र
धाव
weee = बातचीत
= कहाँ = भागना = खाना = तैरना = घूमना
खाद् तृ (तर्) भ्रम्
त्वम् १८ असि
(conversation) (where) (to run) (to eat) (to swim) (to roam about) (you) (are-you)
= तुम
= (तुम) हो
अभ्यासः
मौखिकम् 1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meaning)
सा न खादति । सा धावति । त्वम् अपि धावसि । त्वम् न भ्रमसि । नृपः अपि न भ्रमति । त्वम्
तरसि । तौ न तरतः। त्वम् भक्तः असि। 2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)
बातचीत (conversation), तैरना (to swim), सुबह (morning), वे दो-स्त्री.(those two
fem.), किसान (farmer), बगीचा (lawn). लिखितम् 3. प्रत्येक वाक्य को तीन बार लिखिए (Write each sentence three times)
लता अपि न तरति। ललना न भ्रमति। त्वम् भ्रमसि। त्वम् नृपः न असि।
25

Page #33

4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)1. तुम घूमते हो।
1. You wander around. 2. किसान भी तैरते हैं।
2. Farmers also swim. 3. शारदा नहीं घूमती है। 3. Sharda does not roam about. 4. मोर नहीं तैरते हैं।
4. Peacocks do not swim. 5. वाक्य पूरे कीजिए (Complete the sentences)
सः..
त्वम् न
चलतः ।
खट्वा अपि
Doo
sonipattisi bhabe
मोशष्ठ गोली
owtopati

Page #34

अध्यायः
मध्यमपुरुष-द्विवचनम्
श्याम ली हरित मी श्वेता शो मूर्ख मारी प्राज्ञ शाम काकः शुकः हसः युवाम् । स्थ: जलम् पा (पिब्)
मदीनां बुद्धिमान हो। (वार्तालाप:) (खगौ वदतः) Most theserton शुकः -त्वम् पिकः असि।
त्वम् श्यामः असि। काकः अपि श्यामः अस्ति।
युवाम् श्यामौ स्थः। पिक: - त्वम् शुकः असि।)
त्वम् हरितः असि। हंसः श्वेतः अस्ति।
युवाम् श्यामौ न स्थः। (बालकौ वदतः) विनोदः - त्वम् छात्रः असि।
सः उमेशः अपि छात्रः अस्ति। युवाम् छात्रौ स्थः।
insemerit ilation प्रमोदः - त्वम् पठसि।
माट सः रमेशः अपि पठति। युवाम् पठथः। युवाम् मूर्खा न स्थः। Coup (woron . युवाम् प्राज्ञौ स्थः।
hinetri
कि
.
Chip)
27

Page #35

(बालिकाः वदन्ति)
पिबथः ।
माया त्वम् उमा असि। त्वम् मेधा असि । युवाम् जलम् त्वम् माया असि । त्वम् रमा असि । युवाम् अपि जलम् त्वम् माया असि। त्वम् मेधा असि । युवाम् अपि जलम् पिबथः ।
मेधा
उमा
रमा
माया जलम् पिबति । त्वम् अपि जलम् पिबसि । युवाम् अपि जलम् पिबथः ।
शब्दार्थाः
श्याम
काकः
शुकः
हरित
हंसः
श्वेत
युवाम्
स्थ:
मूर्ख
प्राज्ञ
जलम्
पा (पिब्)
= काला
कौआ
तोता
=
= हरा
= हस
= सफ़ेद
II
H
=
=
=
तुम दो
हो (तुम दो)
मूर्ख
बुद्धिमान
पानी
पीना
अभ्यासः
पिबथः ।
(black)
(crow)
(parrot) कणि
(green)
(swan)
(white)
28
(you two)
(are you two)
(foolish)
(intelligent)
(water)
(to drink)
(a)
का
मट
का
THE FIRE
लक
(क)
मौखिकम्
HIPE
1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)— युवाम् न पश्यथः। युवाम् न गच्छथः । युवाम् जलम् पिबथः । प्रमोदः अपि जलम् पिबति ।
-
2. संस्कृत- पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)—
कौआ (crow), कोयल (Cuckoo), तुम दो (you two), पक्षी (bird), लड़का, (boy), लड़की (girl).
1995 TEIR FIFE

Page #36

लिखितम्
3. प्रत्येक वाक्य को तीन बार लिखिए (Write each sentence three times)— युवाम् जलम् न पिबथः। विनोदः जलम् पिबति । युवाम् अपि गच्छथः । युवाम् न पश्यथः । 4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)—
ner)
दोनों पानी पीते हो ।
Both of you drink water.
1. तुम 2. तुम दोनों फल खाते हो।
Both of you eat fruit.
3. तुम दोनों वहाँ जाती हो ।
Both of you go there.
4. तुम दोनों बुद्धिमान हो ।
Both of you are wise.
पिकः न सः अपि
भावग पिबथः ।
5. वाक्य पूरे कीजिए (Complete the sentences) - health PSP PPF
युवाम्
गच्छथः ।
The
ਆ ਦੇਖ
1.
1156
म 2.
3.
4.
and
skrit equivalents)
रा
(क)
HIST
16 FITES PÉ É
हे ।
चि
P&P PIFF
All of
29
PPPTKTS) अरुणक
नीट
कृक
SPF 15 PPT
mucy FIES
(fem do
महत
FISE
蘋果
शि
DOO
हिएक कलिए

Page #37

अध्यायः
12
UMESJOvoritoas
| मध्यमपुरुष-बहुवचनम् लम्माया poransESDM अजः परस्परम् चर् यूयम् किम् वैद्यः सेवकः स्वस्थ प्रसन्न स्थ (छात्रा परस्परम वन opuoridio
DER TEFITE FES कपिलः - त्वम् विनोदः असि । त्वम् महेन्द्रः असि। त्वम् शीला असि। यूयम् खेलथ। शीला – त्वम् कपिलः असि । त्वम् दीपिका असि। त्वम् सुमित्रा असि।यूयम् पठथ।
(वैद्यः सैनिकाः च परस्परम् वदन्ति) वैद्यः - यूयम् सैनिकाः स्थ। यूयम् स्वस्थाः स्थ।' सैनिकाः- ते सेवकाः स्वस्थाः न सन्ति। वैद्यः - यूयम् सेवकाः प्रसन्नाः न स्थ।
यूयम् स्वस्थाः न स्थ ?
GO
श
(हंसाः पिकाः च परस्परम् वदन्ति) हंसाः – यूयम् पिकाः स्थ। यूयम् कूजथ। पिकाः – यूयम् हंसाः स्थ। यूयम् तरथ।
अजः चरति। त्वम् पठसि। त्वम् सैनिकः असि।
अजौ चरतः।
अजाः चरन्ति। युवाम् पठथः। यूयम् पठथ। युवाम् सैनिकौ स्थः। यूयम् सैनिकाः स्थ।
30

Page #38

की
.eestovebesuशब्दा
शब्दार्थाः
अजः
परस्परम् चर् यूयम्
= बकरा neindiator (goat-male) किना = आपस में (with one another) = चरना
(to graze) = तुम सब
(all of you) = चिकित्सक (physician) = नौकर
(servant) = स्वस्थ
(healthy) = (तुम सब) हो (are-you all)
वैद्यः
सेवकः
स्वस्थ
स्थ
वान
अभ्यासः
मौखिकम्
1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)
गजः चरति । त्वम् वदसि।युवाम् पश्यथः।यूयम् पिबथ। विडालाःखादन्ति ।यूयम् पतथ । यूयम्
अपि प्रसन्नाः स्थ। अब 2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)
चिकित्सक, सैनिक, आपस में, नौकर, बकरा। लिखितम् 3. प्रत्येक वाक्य को दो-दो बार लिखिए (Write each sentence two times)
यूयम् पिबथ । गजौ गच्छतः। अश्वः चरति । यूयम् पतथ । युवाम् पतथः । युवाम् चलथः । यूयम् चलथ । यूयम् पठथ। संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)1. तुम सब पढ़ते हो।
1. All of you study 2. वे सब चल रहे हैं।
2. All of them are walking. 3. तुम सब नहीं गिरती हो। 3. All of you (fem.) do not fall.

Page #39

4. वह लिखता है। 5. तुम सब भक्त हो।
4. He writes. 5. All of you are devotees.
5. वाक्य पूरे कीजिए (Complete the sentences)
यूयम् .. - POARATमाण) . . . . . . . . . . . पठथ। ipol) यूयम् अपि . . . . . .wordon) ........... न चलथ। यूयम् सैनिका :
नीला अतिसूर्य
DOD
यूयम्सेनिवाला समन्वयार
(apningem arlifier brote मधमाकाका आधिक
कर
T
P
---aingloviupe tilanss
का काममा
कक्रीन
मिcिarnitiovi-consinerertonmaraw) धीमीकि कर म कर गामा
गगणि जपरति
नावाशा पpिlensopinistslener) यिनिहालां ।
bute uova A prnitiswers marithiollAS
FEES Alsi fon ob (.mel) uoy ToIAC निकिमिFिe
32

Page #40

अध्यायः 13 तेथील
उत्तमपुरुष-एकवचनम्
अहम् य अस्मिisa) चित्रकारात मालाकारः शिक्षकः
exism-bnshop) 17 F (छात्रः चित्रकारः मालाकारः च परस्परम् वदन्ति) छात्रः (biov-त्वम् चित्रकारः असि ? चित्रकारः - आम्, अहम् चित्रकारः अस्मि। छात्रः - त्वम् चित्रम् रचयसि ? चित्रकारः - आम्, अहम् चित्राणि रचयामि।
त्वम् छात्रः असि ? छात्रः - आम्, अहम् छात्रः अस्मि।
किम् त्वम् मालाकारः असि ? मालाकारः - आम्, अहम् मालाकारः अस्मि। छात्रः - त्वम् मालाः रचयसि ? (NONay मालाकारः - आम्, अहम् मालाः रचयामि।
किम् त्वम् संस्कृतम् पठसि ? छात्रः - आम्, अहम् संस्कृतम् पठामि।
PREMpp-कर
अहम् चित्रकारः अस्मि । अहम् मालाकारः अस्मि। अहम् छात्रः अस्मि। अहम् शिक्षकः न अस्मि । अहम् सैनिकः न अस्मि। अहम् कृषकः न अस्मि। ते सैनिकाः न सन्ति । यूयम् अपि सैनिकाः न स्थ।
कांक
33

Page #41

शब्दार्थाः
आम्
ha
(yes)
अहम्
(I)
अस्मि चित्रकार:
मालाकार: शिक्षकः
(am) = चित्रकार (painter)
माला बनाने वाला (garland-maker) = अध्यापक (teacher) क्या
(a question maker word)
किम्
| अभ्यासःमण मी एक
गाजण मामा
मौखिकम्
1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)
अहम् शिक्षकः न अस्मि । रविकुमारः मालाकारः अस्ति । यूयम् चित्रकाराः स्थ । युवाम् छात्रे
स्थः । अहम् वैद्यः अस्मि । अहम् प्रसन्नः अस्मि । अहम् गच्छामि। मूली 2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)- माया
माला बनाने वाला (garland-maker), चित्र बनाने वाला (painter), पढ़ाने वाला (teacher), तुम दो (you two), वे सब (they)।
जमा मानना लिखितम्
मीठा मदु की
3. वाक्य-पूर्ति कीजिए (Complete the sentences)
(क) . . . . . . . . शिक्षकौ स्थः। शाकाहामाधामीकालमा (ख) अहम् . . . . . . . . खादामि। PIRTEPO का माम ला (ग) सीता सुमीता च . . . . . . . . . . TEF
माडीमा (घ) . . . . . . . . . ' छात्रा अस्मि।
की शो मजाको E
P FICE
34

Page #42

4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)1. मैं वहाँ खेलता हूँ।
1. Iplay there. 2. तुम दो यहाँ पढ़ते हो। 2. You two study here. AP 3. वे सब लिखते हैं।
3. All of them write. 4. मैं अध्यापक नहीं हूँ।
4. I am not a teacher. 5. मैं छात्र हूँ।
5. I am a student.
000
गि मगध मा
po FT
पनि PIPE TO
शशिजी मामा
जो मागमा
पिनमा
का
प
मामा ETIFIER
शाह PSP मा E-TE 335

Page #43

अध्यायः
नध्यायः
उत्तमपुरुष-द्विवचनम्
गै (गाय) 0
आवाम् । स्वः
__गायक
गायिका
उमा प्रभा च – किम् युवाम् छात्रौ स्थः ? संदीपः प्रदीप: च - आम्, आवाम् छात्रौ स्वः। आवाम् संस्कृतम् पठावः। किम् युवाम् अपि छात्रे स्थः ? उमा प्रभा च - आवाम् अपि छात्रे स्वः। आवाम् अपि संस्कृतम् पठावः। संदीपः प्रदीपः च - आवाम् गीतानि अपि गायावः। आवाम् गायकाः स्वः। किम् युवाम् अपि गीतानि गायथः ? उमा प्रभा च - आम्, आवाम् अपि गीतानि गायावः। आवाम् अपि गायिके स्वः।
अपि
तौ भक्तौ स्तः। युवाम् भक्तौ स्थः। आवाम् अपि भक्तौ स्वः। तौ नमतः। युवाम् नमथः । आवाम् अपि नमावः। तौ सैनिकौ स्तः। युवाम् सैनिकौ स्थः। आवाम् अपि सैनिकौ स्वः। तौ रक्षतः। युवाम् रक्षतः। आवाम् अपि रक्षावः। तौ छात्रौ स्तः। युवाम् छात्रौ स्थः। आवाम् अपि छात्रौ स्वः। तौ पठतः। युवाम् पठथः । आवाम् अपि पठावः।
3036

Page #44

शब्दार्थाः
आवाम् 555 = हम दो स्वः
= हैं (हम दो) गायकः
= गाने वाला गायिका
= गाने वाली गै (गाय)
= गाना
(we two) (are-we two). (singer-masc.) (singer-fem.) (to sing)
अभ्यासः मौखिकम् 1. पढ़िए (Read) -
आवाम् धावावः। आवाम् कृषकौ स्वः। आवाम् अत्र भ्रमावः । युवाम् भ्रमथः । युवाम् लिखथः ।
यूयम् खादथ। त्वम् वदसि । सा लिखति। लिखितम्
2. प्रत्येक वाक्य दो-दो बार लिखिए (Write each sentence two times)
आवाम् चित्रकारौ स्वः। आवाम् मालाकारौ स्वः । अहम् शिक्षकः अस्मि। त्वम् भक्तः असि ।
आवाम् गायकौ स्वः। 3. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)1. वे फल हैं।
1. These are fruits. 2. वह गायक नहीं है।
2. He is not a singer. 3. हम दोनों पढ़ते हैं।
3. Both of us study. 4. बाग यहाँ है।
4. The garden is here. 5. मोहन गिरता है।
5. Mohan falls. 6. मैं और सुधीर सेवक हैं।
6. Sudhir and I are servants. 7. खाट यहाँ नहीं है।
7. The cot is not here. 8. बिलाव और बालक आपस में खेलते है। 8. Acatandaboyplay with each other. 9. वे दो गायिकाएँ हैं।
9. Those two are female singers.
Doo
637

Page #45

| अध्यायः
उत्तमपुरुष-बहुवचनम्
15
लेखक
कलाकारः प्रतिदिनम् नायकः नायिका
वयम् लेखकाः स्मः। वयम् पठामः लिखामः च।
वयम् कलाकाराः स्मः। वयम् गायामः हसामः च।
वयम सैनिकाः स्मः। वयम् स्वस्थाः स्मः। वयम् प्रतिदिनम् धावामः तरामः च।
DSANSI

Page #46

सः नायकः अस्ति ।
तौ नायकौ स्तः ।
ते नायकाः सन्ति ।
त्वम् गायकः असि ।
युवाम् गायकौ स्थः।
यूयम् गायकाः स्थ।
अहम् सेवकः अस्मि ।
आवाम् सेवकौ स्वः।
वयम् सेवकाः स्मः ।
लेखक:
कलाकारः
स्वस्थ
प्रतिदिनम्
नायकः
नायिका
2.
wi 2006
PUTS 15H
=
=
=
przew
लेखक
सा नायिका अस्ति । ते नायिके स्तः ।
ताः नायिकाः सन्ति ।
शब्दार्थाः
JA
= कलाकार misa ete
स्वस्थ
प्रतिदिन
= नायक
त्वम् गायिका असि ।
युवाम् गायिके स्थः ।
यूयम् गायिकाः स्थ ।
अहम् सेविका अस्मि ।
आवाम् सेविके स्वः ।
वयम् सेविकाः स्मः ।
नायिका
अभ्यासः
अर्थ बताइए (Give meanings)—
खगः, शकटः, कूज् रमा, नेत्रम्, काकः ।
(writer)
(artist)
मौखिकम्
1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)—
वयम् भक्ताः स्मः। यूयम् कलाकाराः स्थ। अहम् जलम् पिबामि । सा नायिका अस्ति । ताः
पश्यन्ति । वयम् रक्षामः ।
39
(healthy)
(everyday)
(leader-masc.)
(leader-fem.)

Page #47

नक मामा
लिखितम् तु प्रत्येक वाक्य दो-दो बार लिखिए (Write each sentence two times)-
अश्वः चलति । वयम् पश्यामः। पाठशाला तत्र न अस्ति। यूयम् किम् खादथ ? 1 स्त्रीलिंग बताइए (Give the feminine form)
सेवकः छात्र:
गायक:
नायकः
5. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit) - 1. हम गाते हैं।
1. We sing. 2. तुम सब हँसते हो।
2. All of you laugh. 3. लड़कियाँ खेलती हैं।
3. Girls play. 4. हम सब प्रातः घूमते हैं। 4. All of us go around in the morning. 5. पत्र वहाँ नहीं है।
5. The letter is not there. 6. हम चित्रकार हैं।
6. We are painters 7. मैं प्रसन्न हूँ। 7. I am happy.
DOO

Page #48

अध्यायः 16
सः पठिष्यति ।
तौ पठिष्यतः ।
ते पठिष्यन्ति ।
रामः चलति ।
छात्रौ वदतः ।
नराः हसन्ति ।
अस्
त्वम् रक्षसि ।
युवाम् गर्जथः ।
यूयम् पतथ ।
खेलिष्यसि ।
त्वम् युवाम् खेलिष्यथः ।
यूयम् खेलिष्यथ।
राम: चलिष्यति ।
छात्रौ वदिष्यतः ।
नराः हसिष्यन्ति ।
भू (भव्)
त्वम् रक्षिष्यसि ।
युवाम् गर्जिष्यथः ।
यूयम् पतिष्यथ ।
अहम् खादिष्यामि ।
आवाम् खादिष्यावः । वयम् खादिष्यामः।
लृट्लकारः
नि
F1918 T
192 0200
POF
41
प्रकाशः
अ
क
THIS HOTS
EIVE THETIS
PDS FEE
ए
1
।
कीएम
HIPER OF किर
moil soneinsa senal
क

Page #49

अहम् धावामि। आवाम् तरावः। वयम् तरामः।
अहम् धाविष्यामि। आवाम् तरिष्यावः। वयम् तरिष्यामः।
छात्रः लिखति। लता गच्छति। भक्तः नमति। नरः पश्यति। प्रकाशः अस्ति।
छात्रः लेखिष्यति। लता गमिष्यति। भक्तः नस्यति। नरः द्रक्ष्यति प्रकाशः भविष्यति।
शब्दार्थाः
अस् भू (भव्) प्रकाशः
= होना = होना
रोशनी
(to be) (to be, to become) (light)
अभ्यासः मौखिकम् 1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)
सुनीलः हसिष्यति। सिंह: गर्जिष्यति । खगाः कूजिष्यन्ति । गृहम् पतिष्यति। अश्वौ तरिष्यतः।
बालिकाः द्रक्ष्यन्ति। लिखितम् 2. प्रत्येक वाक्य दो-दो बार लिखिए (Write each sentence two times)
अजः चरिष्यति।सेविकाः धाविष्यन्ति । आवाम् गमिष्यावः । वयम् नंस्यामः । ताः खादिष्यन्ति । 3. वर्तमान काल और भविष्यत् काल के वाक्य अलग-अलग कीजिए (Separate present
tense sentences from future tense sentences) बालाः नंस्यन्ति । भक्तः पश्यति। आवाम् द्रक्ष्यावः। मयूरः अस्ति। वयम् तरिष्यामः। वयम् सेवकाः स्मः। यूयम् लेखिष्यथ । सा नमति ।ताः हसिष्यन्ति । छात्राः वदिष्यन्ति । सेवकौ खादतः। अहम् पिबामि । अश्वाः चरिष्यन्ति । यूयम् पतथ। ते खादिष्यतः। तौ धावतः। अहम् तरामि।
42

Page #50

4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)1. हम भी चलेंगे।
1. We shall also go. 2. तुम वहाँ जाते हो।
2. You go there. 3. गुफा यहाँ होगी।
3. The cave will be here. 4. मोर भागेंगे।
4. Peacocks will run. 5. वैद्य देखेगा।
5. The doctor will see (it). 6. चित्रकार जाएगा।
6. The artist will go 7. वे दो तैरेंगी।
7. Those two (girls) will swim. 8. तुम सब नमस्कार करोगे। 8. All of you will salute.
000
ਚ
ਸੀਰਉ ਹਰਾ तीनाना
तो
43

Page #51

अध्यायः
17
09.036 ara ow
हि
कर्मकारकम् (द्वितीया विभक्तिः)
लेखः पथिकः दुग्धम् भोजनम् घास: ग्रामः
law Jains ont a
बालः
लेखम् लिखति।
बालः लेखौ लिखति ।
बालः
लेखान् लिखति ।
पथिकः सिंहम् पश्यति । पथिकः सिंहौ पश्यति ।
पथिकः सिंहान् पश्यति ।
बालिका फलम् खादिष्यति । बालिका फले खादिष्यति । बालिका फलानि खादिष्यति ।
sara pint of alene
कृष्णः दुग्धम् पिबति । बालौ भोजनम् खादतः । अश्वाः घासम् खादन्ति ।
सः जलम् पिबति ।
त्वम् जलम् पिबसि ।
अहम् जलम् पिबामि ।
ow eaon
Boy to 10
एषः ग्रामः अस्ति, रामः ग्रामम् गच्छति । एषः कूपः अस्ति, पद्मा कूपम् गच्छति । छात्राः पुस्तकम् विना न पठिष्यन्ति । पथिकाः भोजनम् विना न चलिष्यन्ति ।
44
24
कूपः विना

Page #52

शब्दार्थाः
र
लेखः eni.bisuper = लेख पथिक: motoraire = यात्रीमा दुग्धम् indantbs = दूध । भोजनम्
= भोजन घासःtiaau = घास ग्रामः arerdisast = गाँव एषः (पुं.) = यह कूपः
= कूआँ विना
= बिना
(essay, article) त (traveller) यहि (milk) (food) (grass) (village) (this) (water-well) (without)
अभ्यासः मौखिकम् 1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)
छात्राः लेखम् लेखिष्यन्ति पठिष्यन्ति च । वयम् फलानि न खादामः । सः मयूरम् पश्यति । नृपः सेवकम् वदति। कलाकाराः उद्यानम् गच्छन्ति।
लिखितम्
2. प्रत्येक वाक्य दो-दो बार लिखिए (Write each sentence two times) -
शकटः ग्रामम् गमिष्यति । तौ पुस्तकम् पठतः। बालाः सिंहम् पश्यन्ति । अहम् हस्तम् पश्यामि। 3. कोष्ठक में दिए शब्द में उचित विभक्ति लगाकर वाक्य पूरा कीजिए (Affix appropriate
vibhakti to the words within parenthesis and complete the sentences) – नराः ...२० (पथिक) पश्यन्ति। शिक्षकः ..... (पुस्तक) पठति। बालाः ...... (दुग्ध) पिबन्ति। वयम् ....... (फल) खादामः।
(भोजन) खादिष्यथ।
यूयम् ।
45

Page #53

4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए। (Translate into Sanskrit)
1. तुम दोनों यहाँ हँस रहे हो। 1. Both of you are laughing here. 2. सैनिक राजा की रक्षा करते हैं। 2. Soldiers guard the king. 3. सरस्वती छात्रों की रक्षा करती है। 3. Sarasvati protects students. 4. तुम पुस्तक पढ़ते हो और लेख लिखते 4. You read the book and write an __हो।
article. 5. हम दोनों वैद्य को कहते हैं।
5. Both of us tell the doctor. 6. सेवक किसानों को नमस्कार करते हैं। 6. Servants salute the farmers.
DOO
Egonsins er stiguintumise

Page #54

अध्यायः 18
करणकारकम् (तृतीया विभक्तिः )
जीव् दा (यच्छ्) आ+गम् (गच्छ) खड्गः पादः तापसः जनकः सह
छात्राः कलमेन लिखन्ति। सैनिकाः खड़गेन रक्षन्ति। अश्वाः घासेन जीवन्ति।
वयम् नेत्राभ्याम् पश्यामः। वयम् पादाभ्याम् चलामः। वयम् हस्ताभ्याम् नमामः।
सिंहाः पादैः धावन्ति। तापसाः फलैः जीवन्ति। ते शकटैः आगच्छन्ति। EPTET
(egainsameriller गजः जलेन जीविष्यति।। बालौ कलमाभ्याम् लेखिष्यतः। विडालाः पादैः धाविष्यन्ति।
कृषकः ग्रामम् गच्छति, सः तत्र अश्वेन गच्छति। हंसः जलम् पिबति, सः तत् मुखेन पिबति।
छात्राः छात्रैः सह खेलन्ति। भोजनेन सह जलम् अस्ति। बालः जनकेन सह गच्छति। वैद्येन सह सेवकः आगच्छति।
Halnelderinita
47

Page #55

शब्दार्थाः
खड्गः
= तलवार
= जीना = पैर
जीव पादः दा (यच्छ्) तापसः आ+गम् (गच्छ)
= देना
(sword) (to be alive) (foot) (to give) (ascetic) (to come)
शहा (father) SLEGA (with) का
= तपस्वी
आना पिता साथ
जनकः
सह
अभ्यासः
मौखिकम् 1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)- शारी
छात्रा जलम् हस्तेन पिबति । नराः मित्रैः सह खेलन्ति । वयम् शस्त्रम् द्रक्ष्यामः। श्वेतः हंसः
कमलम् पश्यति । यूयम् ग्रामम् शकटेन गच्छथ। ते उद्यानम् पादाभ्याम् आगच्छतः। 2. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)
ते अत्र आगमिष्यन्ति । बालाः भोजनम् खादिष्यन्ति । वयम् हस्ताभ्याम् जलम् पास्यामः। ताः नेत्राभ्याम् पुस्तकानि पठिष्यन्ति । त्वम् कलमेन लेखान् लेखिष्यसि । वयम् रुप्यकानि यच्छामः।
लिखितम्
3. हर एक शब्द से एक वाक्य बनाइए (Use each word in a sentence)
कुक्कुरम्, परस्परम्, श्यामः, सैनिकान्, भूषणम्, वस्त्राणि। 4. रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए (Fill in the blanks) -
ललनाः . . . . . . . . . . . आगच्छन्ति। सः प्रातः . . . . . . . . . . गच्छति।

Page #56

मूर्खः
न पठति। नराः ............. नमन्ति। वयम्
पास्यामः। 5. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit) -
1. हम जल मुख से पीते हैं। 1. We drink water with (our) mouth. 2. क्या तुम भक्तों के साथ जाओगे ? 2. Will you go with the devotees ? 3. हम मित्रों के साथ खेलेंगे। 3. We will play with (our) friends. 4. मनुष्य आँखों से देखते हैं। 4. People see with (their) eyes. 5. वे पैरों से चलते हैं।
5. They walk with (their) feet. 6. तुम कलम से क्या लिख रहे हो? 6. What are you writing with a pen ?
कोणमा माशा
15ोजना कामावली जिजाणालामाल
1ोन ताजा तीन माह बालमनागी
की
गि
नाशा
कोलका

Page #57

अध्यायः 19
| सम्प्रदान-कारकम् (चतुर्थी विभक्तिः )
(Tuortiw.istawaharaw देशः नी (नय) आ+नी (आनय्) ज्ञानम् कर्णः औषधम् पादत्राणम् fooshit (ouctriiwelu धनिकः आपणः
areatabasebipes सूर्यः प्रकाशाय भवति। पुस्तकम् ज्ञानाय भवति। सैनिकः देशाय भवति। वैद्यः रुग्णाभ्याम् औषधम् यच्छति। बालिका पादाभ्याम् पादत्राणे नयति। शिक्षकः छात्राभ्याम् पुस्तकम् आनयति। धनिकः सेवकेभ्यः वस्त्राणि यच्छति। छात्रः पुस्तकेभ्यः आपणम् गच्छति। जनः फलेभ्यः उद्यानम् गच्छति।
शिक्षकः छात्राय ज्ञानम् यच्छति। मालाकारः छात्राभ्याम् पुष्पाणि यच्छति। सेवकः छात्रेभ्यः भोजनम् यच्छति। एतत् दुग्धम् बालाय अस्ति। एषः घासः अश्वाभ्याम् अस्ति। एषा वाटिका छात्रेभ्यः अस्ति।
TIMATTIMILIA
एषः बालः अस्ति । एषा बाला अस्ति । सेवकः बालम् नयति । सः बालम् अश्वेन नयति। अश्वः बालाय अस्ति।
850

Page #58

एतत पत्रम् अस्ति । प्राज्ञः पत्रम् लिखति । सः पत्रम् कलमेन लिखति । कलमः
प्राज्ञाय अस्ति ।
tains
arch
पत्राणि
देश:
रुग्णः
ज्ञानम्
कर्णः
=
=
(बाल
Qualcined bn. atiparitt oleg nintthe
शब्दार्थाः
देश
रोगी
औषधम्
JUCT onal ser पादत्राणम् = जूता venom aevig nom doha नी (नय्)
आ + नी (आनय्)
धनिकः
मिल
= ज्ञान
= कान
aanse ofni etslens
=
IS THIS
दवाई
= ले जाना blowe tent.
= लाना Zeviperk
धनी
आपणः
दुकान
एषा (स्त्री.) of a = यह
एतत् (नपुं.)
= यह
1176 (1975) (country)
a
अभ्यासः
(sick person)
(knowledge)
51
(ear)
(medicine)
(shoe) 18 155 SPA
(to carry)
(to bring)
(rich)
(shop)
(this)
(this)
परस्प
2. संस्कृत शब्द बताइए (Give Sanskrit equivalents) –
कान, पैर, दवा, दुकान, जूता, दो वस्त्र ।
輝师
PRE HUIC
क
के
FRIV
TEA
मौखिकम्
1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings) -
ज्ञानम् प्राज्ञाय भवति। सेवकः कर्णाभ्याम् औषधम् आनयति । धनिकः छात्रेभ्यः पुस्तकानि
यच्छति । तापसः पथिकाय जलम् आनयति ।
कम का

Page #59

fafear it FÉRFI
HEP HIRIA
HEP BY
3. उचित विभक्ति लगा कर वाक्य पूरे कीजिए (Affix appropriate vibhaktis to the words given within parenthesis and complete the sentences) -
(अध्यापक) नमति ।
धनि
छात्र:
काकः
अहम् दुग्धम्
गायकः
जनः
(श्याम) अस्ति । Tyunwon/
4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए ( Translate into Sanskrit) - सैनि1. सूरज के बिना प्रकाश नहीं होता है। 2. धनिक कलाकार को रुपये देता है। वैद्य 3. वह तलवार राजा के लिए है । 4. वह भोजन के साथ जल देती है । शिक्ष5. छात्र नायक के बिना नहीं जाएँगे। (qorla)
6. वह दुकान कलाकारों के लिए है।
(बाल) यच्छामि ।
1097 (कृष्ण) सह गच्छति । • (पुस्तक) विना सा न गच्छति ।
शिक्षकः छात्राय ज्ञानम् गच्छति मालाकारः छात्राभ्याम् पुष्याणि यच्छति सेवकः छात्रेभ्यः भोजन यष्ठति ।
SFTPC
दुग्धम बालाय अ(ephinsomerit list bnt-ussA).
का
अश्वाभ्याम् अस्त नाटिका छात्रेभ्यः अस्ति।
1
1. There is no light without sun.
2. A rich man gives money to the artist. That sword is for the king.
3.
4. She gives water with the food.
5. The students will not go without the
leader.
6. This store is for artists.
अग 13517
प. बालः अस्ति (एला अस्ति। से
अश्वः बालाय अस्ति
52
पर्स
(U) by
DOO
(einelsviupe tilene2 evi) park St Hel
to the wir
जि
काह

Page #60

अध्यायः 20
की की
अपादान कारकम् (पञ्चमी विभक्तिः)
GUSHITT
आ+चर् वृक्षः नगरम् भवनम्
अधुना कुत्र
यदा
पथिकः नगरात् प्रातः आगच्छति । ललना उद्यानात् फलानि आनयति । पत्रम् वृक्षात् नीचैः पतति ।
पथिकौ नगराभ्याम् प्रातः आगच्छतः । ललने उद्यानाभ्याम् फलानि आनयतः । फले वृक्षाभ्याम् नीचैः पततः ।
पथिकाः नगरेभ्यः प्रातः आगच्छन्ति । ललनाः उद्यानेभ्यः फलानि आनयन्ति । पत्राणि वृक्षेभ्यः नीचैः पतन्ति ।
(Ulse. then
त्वम् कुतः आगच्छसि ?
कृष्णा विजया - अहम् गृहात् आगच्छामि ?
(वार्तालाप: कृष्णा विजया च परस्परम् वदतः )
कृष्णा त्वम् आपणात् किम् आनेष्यसि ? विजया - अहम् ततः फलानि आनेष्यामि । कृष्णा – त्वम् आपणात् कथम् आगमिष्यसि ? विजया - अहम् ततः शकटेन आगमिष्यामि ।
नीचैः
F
कुतः
ger brother will come
तदा
53
कृष्णा अधुना त्वम् कुत्र गमिष्यसि ?mullet this the
विजया - अहम् आपणम् गमिष्यामि ।
WE
WIRE
食用
Write similar

Page #61

कृष्णा - किम् त्वम् फलानि खादिष्यसि ? विजया- अहम् फलानि अनुजाय दास्यामि। कृष्णा - किम् त्वम् न खादिष्यसि ? - विजया- यदा मम अनुजः फलानि खादिष्यसि,
के तदा अहम् अपि फलानि खादिष्यामि।
शब्दार्थाः
वृक्षः नगरम्
= शहर
भवनम्
(tree) सकागजात (city) F RETE (building) (below) (from where)
= मकान नीचे कहाँ से
नीचैः कुतः अधर
अब .
(now)
ततः
यदा
= वहाँ से = जब = तब
तदा
(from there) (when) प्रतिज्न (then) विणार - जा)
अभ्यासः
का
मौखिकम्
पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)- F) ललना उद्यानात् आगच्छति। फले वृक्षाभ्याम् पततः। फलानि वृक्षेभ्यः नीचैः पतन्ति । अधुना
त्वम् कुत्र गमिष्यसि ? अहम् नगरम् गमिष्यामि। की ताणणाम 2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)- proशिवान
गाँव से (from a village) दो नगरों से (from two cities), पेड़ों से (from trees), आपस में (with each other), कहाँ (where), छोटा (small). SIP
54

Page #62

लिखितम् 3. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit) -
1. तू शहर से क्या लाएगा? 1. What will you bring from the city? 2. मैं शहर से फूल लाऊँगा। 2. I will bring flowers from the city. 3. फल पेड़ों से गिरेंगे।
3. Fruits will fall from trees. 4. जब मेरा छोटा भाई आएगा, तब 4. When my younger brother will come, ___ मैं भी आऊँगा।
then I will also come. 4. निम्नलिखित शब्दों से वाक्य बनाइए (Use the following words in sentences) पथिकः, भवनम्, कुतः, किम्, दास्यति।
। नमाजमा 5. अपनी कापी में लिखिए (Write in your note-book)-शालामजानकी (क) सः गमिष्यति
तौ गमिष्यतः
ते गमिष्यन्ति त्वम् गमिष्यसि युवाम् गमिष्यथः यूयम् गमिष्यथा अहम् गमिष्यामि आवाम् गमिष्यावः वयम् गमिष्यामः या ग्रामात् ग्रामाभ्याम्
ग्रामेभ्यः एका अश्वात् अश्वाभ्याम्
अश्वेभ्यः वृक्षात् वृक्षाभ्याम्
वृक्षेभ्यः कि का फलात् फलाभ्याम्
फलेभ्यः शाम भवनात्
भवनाभ्याम् आप भवनेभ्यः मानक (ग) इसी प्रकार सेवक और उद्यान के रूप भी पञ्चमी विभक्ति में लिखिए (Write similar forms of सेवक and उद्यान in the fifth vibhakti). "
आजकाल
गोठाभित्रमा कामही कम
जीजा मायामा काम
55

Page #63

किम् त्वम्
अध्यायः 21
कककककक
सम्बन्धकारकम् (पष्ठी विभक्तिः)
वर्णः मधुर
विद्यालयः गन्धः ernoolliw teritond entom
emoo cals liwan
नाम आरम्भः
नृपस्य सेवकः गच्छति । Phiwall of arth saU)
नगरस्य वैद्यौ आगच्छतः ।
बालयोः गृहम् अत्र अस्ति ।
पादयोः पादत्राणे तत्र स्तः ।
कृषकयोः गृहम् तत्र अस्ति ।
दिनम् मम
Eps
विद्यालयस्य छात्राः धावन्ति । -lood-ason Tue
मकान
हंसानम् वर्णः श्वेतः भवति । पिकानाम् वर्णः कृष्णः भवति । काकानाम् अपि वर्णः कृष्णः भवति
T
एकी
पिकस्य मुखम् कृष्णम् अस्ति । छात्रयोः पाठशाला कुत्र अस्ति ? पुष्पाणाम् गन्धः मधुरः भवति ।
गा
Page
leddiy diflit ed
सः तव मित्रम् । तस्य नाम किम् अस्ति ? सः मम मित्रम् । तस्य नाम प्रदीपः अस्ति । सा तस्याः मित्रम् । तस्याः नाम किम् अस्ति ? सा तस्याः मित्रम् । तस्याः नाम शीला अस्ति ।
56
हि तस्य
TSTE TER TO
TTS THA
तिव
तस्याः

Page #64

प्रातः दिनस्य आरम्भः भवति । मोहनः मम गृहम् आगच्छति । मोहनः मम मित्रम् अस्ति । मोहनः अहम् च उद्यानम् गमिष्यावः। आवाम् तत्र परस्परं खेलिष्यावः ।
शब्दार्थाः
For emmal islifiesvid)
विद्यालयः
गन्धः
मधुर
वर्ण:
दिनम्
apnhd hortist = मीठा
T
tiwayatq b= रंग S
ym to_sme= दिन
emen erit el
मेरा
b list asail erit to = तेरा
= उसका
spaswoll erii to lema era. तस्य (पुं.) HO तस्याः (स्त्री.)
नाम
आरम्भः
मम
1 bas
= स्कूल
(school)
qa otni etslans (smell) PIPES Fer
तव
=
= उसका
= नाम
= आरम्भ
अभ्यासः
(sweet)
(colour)
(day)
(my)
(your)
(his)
(her)
(name)
(beginning)
मौखिकम् BTHTRE
1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)
ग्रामस्य नायकः गच्छति । उद्यानस्य भूषणम् पुष्पाणि सन्ति । मम विद्यालयः तत्र अस्ति । अहम् मोहनस्य मित्रम् अस्मि ।
2. निम्नलिखित शब्दों की संस्कृत बताइए (Give Sanskrit equivalents) -
रंग (colour), उसका (स्त्रीलिंग) (her), मेरा (my), नाम (name), शेर का (lion's), दो बालकों का (of two boys) ।
लिखितम्
3. हिंदी में अर्थ लिखिए (Give the meanings in English) –
विद्यालयस्य छात्राः धावन्ति । तव जनकः आगच्छति । प्रातः दिनस्य आरम्भः भवति । गजानाम् भोजनम् किम् भवति ? शकटस्य चक्रे चलतः ।
57

Page #65

नेत्रस्य
नेत्राणाम्
4. अपनी कापी में ये रूप लिखिए (Write the following forms in your notebook) - ग्रामस्य कारी ग्रामयोः
ग्रामाणाम् काकस्य काकयोः
काकानाम् नेत्रयोः इसी प्रकार वृक्ष, भवन और कर्ण के रूप भी लिखिए (Give similar forms for वृक्ष, भवन
and कर्ण)। 5. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit) -
1. राम का पिता दवा लाता है। 1. Ram's father brings the medicine. 2. गोविन्द प्रमोद के साथ खेलता है। 2. Govind plays with Pramod. 3. मेरे नगर का नाम पुणे है। 3. The name of my city is Pune. 4. तुम्हारे गाँव का नाम क्या है? 4. What is the name of your village ? 5. वृक्षों के फल नीचे गिरते हैं। 5. Fruits of the trees fall down. 6. पुष्षों की गन्ध मधुर है। 6. The smell of the flowers is sweet.
Doo
हमानम् वर्ग वेन भवा। पिकांनाम वर्ग: नाकानाम् अपिवर्णः नाम पदा
- (eprinsemerit lesbosition जामामा मामा मागको
काnिoil) का many सात सिवमा तस्य तालिम
Pareeninsam sitevia) की विधि Bচম BaTচত।
58

Page #66

अध्यायः 22
अधिकरण-कारकम् (सप्तमी विभक्तिः )
वनम् मार्गः अंगुष्ठः मत्स्यः सरोवरः वस् छात्रावासः किमर्थम्
नाnibood सिंहः वने भ्रमति। गजौ मार्गे चलतः। Maod अश्वाः नगरे धावन्ति।
हस्तयोः अंगुष्ठौ स्तः। पादयोः अपि अंगुष्ठौ स्तः। कर्णयोः भूषणे स्तः।
dwnotest aidi bsea) की शान मत्स्याः सरोवरेषु तरन्ति। नराः गृहेषु वसन्ति। -aneleviupend छात्राः विद्यालयेषु पठन्ति।
(वार्तालापः)
विनोदः - त्वम् कुत्र वससि ? प्रमोदः - अहम् गृहे वसामि । त्वम् कुत्र वससि ?
- विनोदः - अहम् तु छात्रावासे वसामि। प्रमोदः - बालाः गृहेषु एव वसन्ति, त्वम् किमर्थम् छात्रावासे वससि ? विनोदः - मम जनकः प्रयागे वसति। अत्र न वसति। अतः अहम् अत्र विद्यालये पठामि, छात्रावासे च वसामि।
59

Page #67

शब्दार्थाः
जंगल
||
वनम् मार्गः अंगुष्ठः मत्स्यः सरोवरः वस् छात्रावासः किमर्थम्
= रास्ता = अंगूठा = मछली = तालाब = रहना
(jungle) (path, way) (thumb, big toe) (fish) (pool, tank) (to live) (hostel) (what for, why)
॥
॥
= छात्रावास = किस लिए
अभ्यासः
मौखिकम्
1. इस पाठ को शुद्ध उच्चारण के साथ पढिए (Read this lesson with correct
pronunciation)। 2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents) -
जंगल (jungle), शेर (lion), शहर (city), अँगूठा (thumb), किताब (book), छात्रावास (hostel)
लिखितम्
3. इस पाठ के वार्तालाप अंश को लिखिए (Write the conversation part of this lesson) 4. वाक्य-पूर्ति कीजिए (Complete the sentences)-गामा त्वम् कुत्र . . . . . . . . . . . . . ?
मामाजी अहम् .. वसामि। अपनी कामवाला ___ मम् मित्रम् नगरे
जातीय मिडियामा बालिकाः . . . . . . . . . पठन्ति।
60

Page #68

5. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit) - 1. तुम कहाँ रहते हो?
1. Where do you live? 2. यह गाँव में रहती है।
2. She lives in a village. 3. हम सब शहर में रहते हैं
3. All of us live in a city. 4. शेर जंगलों में रहते हैं। 4. Lions live in jungles. 5. विद्यार्थी स्कूल में पढ़ते हैं। 5. Students study in a school. 6. मछलियाँ तालाब में तैरती हैं। 6. Fish swim in a pool.
DOD
गानीमा
गायक
61

Page #69

सम्बोधनम्
गुरुदेवः संस्कृतम् कः क्षेत्रम् बीजम् वृथा गर्वित
फिस्की
अध्यायः 23
eelonui
fi
शिक्षकः - हे बालक, त्वम् किम् पठसि ?
बालकः
पिकः
शुकः
- हे गुरुदेव, अहम् संस्कृतम् पठामि ।
जनक:
दिनेशः
महेशः
12
- हे पुत्रौ, युवाम् किम् खादथः ?
जनक, अहम् फलम् खादामि ।
जनक, अहम् अपि फलम् खादामि । आवाम् फलानि खादावः ।
नराः
हे सैनिकाः, किम् यूयम् देशम् रक्षथ ?
सैनिकाः – हे नराः, आम्, वयम् देशम् रक्षामः रक्षिष्यामः च ।
(पिकाः, शुकाः, मयूराः च परस्परम् वदन्ति)
हे शुक, मम वर्णः श्यामः अस्ति । तव कः वर्णः ?
• हे पिक, मम वर्णः हरितः अस्ति ।
62
B

Page #70

पिकः - हे मयूरौ, अहम् फलम् खादामि। युवाम् किम् खादथः ? . मयूरौ – हे पिक, आवाम् क्षेत्रेषु बीजानि खादावः। को पिकः -रे काकाः, वयम् मधुरम् वदामः यूयम् मधुरम् किमर्थम् न वदथ। काकाः - रे पिकाः यूयम् वृथा गर्विताः स्थ।
शब्दार्थाः
पायी
॥
गुरुदेवः obvdaniel = आचार्य संस्कृतम्
= संस्कृत भाषा कः (पुं.) ya = कौनसा, कौन क्षेत्रम्
= खेत बीजम्
= बीज gent nobyl = बेकार में गर्वित nobita = घमण्डी
किाका (respected teacher) (Sanskrit language) (which, who) (field) (seed) (in vain, for nothing) (proud, haughty)
॥
॥
अभ्यासः
मौखिकम् 1. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)
सिपाही (soldier), अध्यापक (teacher), खेत (field), खुश (happy), घमंडी (proud),
बेकार में (in vain). 2. पूरे पाठ को शुद्ध उच्चारण के साथ पढ़िए (Read the entire lesson with correct
pronunciation). लिखितम् 3. पक्षियों के वार्तालाप वाले अंश को लिखिए (Write the conversation between
the birds).
637

Page #71

4. वाक्य-पूर्ति कीजिए (Complete the sentences) -
. .. .. यूयम् किमर्थम् न गच्छथ ? मागी याकारी शुकस्य वर्णः ............. अस्ति। पिकस्य . . . . . . . . . . . श्यामः अस्ति। ....... . . देशम् अवश्यम् रक्षिष्यामः। 5. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit) -
1. अरे पथिक, तू कुएँ का जल किसलिए 1. Oh traveller, why don't you drink _नहीं पीता ?
water of the well ? 2. अरे सैनिक, तेरी तलवार क्यों गिर 2. Oh soldier, why is your sword रही है ?
falling ? 3. लेखको, तुम पुस्तकें क्यों नहीं 3. Oh writers, why don't you write लिखते ?
books? 4. हे गायक, तुम क्यों नहीं गाते ? 4. Oh singer, why don't you sing? 5. हे वैद्य, तुम दवाई क्यों नहीं देते? 5. Oh doctor, why don't you give
__medicine? 6. हे बालको, तुम आपस में क्यों नहीं 6. Oh boys, why don't you play with खेलते ?
each other?
DOD
bos
64

Page #72

अध्यायः 24
संख्या
fotonomottinuo.
कालः वेदः पाण्डवः भ्रमरः सप्ताहः लूता अंगम् ग्रहः
एक: = सूर्यः एकः भवति। द्वौ = कर्णे द्वौ भवतः। त्रयः = कालाः त्रयः भवन्ति। चत्वारः= वेदाः चत्वारः भवन्ति। पञ्च =पाण्डवाः पञ्च सन्ति। षट् = भ्रमरस्य षट् पादाः भवन्ति। सप्त = सप्ताहे सप्त दिनानि भवन्ति। अष्ट = लूतायाः अष्ट पादाः भवन्ति। नव = ग्रहाः नव भवन्ति। दश = पञ्च पञ्च च दश भवन्ति।
5+5= 10/
शब्दार्थाः
काल
काल: वेदः
पाण्डवः
भ्रमरः
(time) (the Veda) (the Pandava) (black bee) (week) (spider) (limb) (planet)
पाण्डव = भौंरा . = हफ्ता
= मकड़ी = अंग = ग्रह
सप्ताह:
लूता अंगम् ग्रहः
65

Page #73

अभ्यासः
मौखिकम् 1. संस्कृत में एक से दस तक गिनती सुनाइए (Count from one to ten in Sanskrit). 2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents)
भौंरा (black bee), दो वेद (two Vedas), दो अंग (two limbs), आठ (eight), सूरज (sun),
कान (ear). लिखितम्
3. एक से दस तक गिनती लिखिए (Write numbers from one to ten). 4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)
1. दो शेर एक वन में नहीं रहते हैं। 1. Two lions do not live in one jungle. 2. छह किसान खेतों को जा रहे हैं। 2. Six farmers are going to fields. 3. नौ विद्यार्थी विद्यालय में पढ़ते हैं। 3. Nine students study in the school. 4. सात तपस्वी नगर में घूम रहे हैं। 4. Seven ascetics are wandering in the city. 5. चार सैनिक गाँव की रक्षा करते हैं। 5. Four soldiers protect the village.
SVEbmster (oraeld
66

Page #74

अध्यायः 25
ग्रामः
सुन्दर आश्रमः ईश्वरः वानरः चणकः अग्रजः श्वः Khatrisdos
ग्रामःसुन्दरः अस्ति ।ग्रामे कूपाःसन्ति । तत्र जनाःजलम् पिबन्ति ।बालकाः वृक्षेषु शुकान् पिकान् काकान् च पश्यन्ति । शुकाः हरिताः भवन्ति, पिकाः काकाः च श्यामाः भवन्ति।
ग्रामे एकः आश्रमः अपि अस्ति। आश्रमे तापसाः वसन्ति । ते प्रातः ईश्वरम् नमन्ति । ते भोजनाय वनात् फलानि आनयन्ति।
आश्रमे वानराः अपि भ्रमन्ति । ते चणकान् खादन्ति वृक्षात् च वृक्षम् गच्छन्ति।
hianseonesia
अहम् ग्रामम् गमिष्यामि। मम अग्रजः अपि तत्र गमिष्यति। आवाम् तत्र श्वः गमिष्यावः। हे मित्र, किम् त्वम् अपि चलिष्यसि ? तत्र नराः स्वस्थाः भवन्ति । वयम् अपि स्वस्थाः भविष्यामः। MS
चार
67

Page #75

शब्दार्थाः
सुन्दर आश्रमः ईश्वरः
वानरः
= सुन्दर
(beautiful) आश्रम
(hermitage) = ईश्वर
(God) = बन्दर
(monkey) = चना
(gram, black chicpea)
PE(elder brother) = कल (आने वाला) (tomorrow) तनही
चणकः अग्रजः
मामा
श्वः
ਸb
-
अभ्यासः
मौखिकम् 1. पढ़िए और अर्थ बताइए (Read and tell the meanings)
ग्रामः सुन्दरः भवति ।आश्रमे तापसाःवसन्ति । ते प्रातः ईश्वरम् नमन्ति।तापसेम्यःनराः फलानि आनयन्ति।
2. संस्कृत शब्द बताइए (Give Sanskrit equivalents) -
दूध (milk), बड़ा भाई (elder brother), किसान (farmer), तोता (parrot), कूआँ
(water-well), foct (tomorrow), 37T9TH (hermitage) लिखितम् 3. मम ग्रामः विषय पर पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए (Write five sentences in Sanskrit
about मम ग्रामः)। 4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit) - P 1. गाँव में लोग कूएँ का पानी पीते हैं। 1. In a village,people drink water from a
well. 2. किसान खेतों में जाते हैं। यह 2. Farmers go to fields. 3. मैं गाँव जाऊँगा।
3. I will go to the village. 68

Page #76

4. ਰੁਸ ਕਵਾਂ ਬੇਰੀ।
4. You will play there. 5. ਕਾਰਨ ਰਾਧਾਂ ਦੀ ਰਸਦ ਭਾਰੇ 5. Boys salute the ascetics.
6. ਧਾ ਕਰ ਰੇ ਗ ?
6. Will monkeys eat grams ? 5. A URAT JART Hagen Ä alag (Answer the following questions in Sanskrit)— (ਸ) ਧਾਗੇ ਜ ਕ ਮਰਿ ? (ਕ) ਆਸੇ : ਕਰਿ ? . (ਗ) ਆਖਸੇ ਰਾ: ਥਾਵਹਿ ? (ਬ) ਵਿੱ ਧ ਧਾ ਸਿਧਪ ? (s) ਆਖਸੇ ਰਾਧਸ਼ਾ: ਥਾਂ ਥਾਵਹਿ ?
1 ਜਨੀ ਨੂੰ ਸੰਤ ਨੂੰ
6 ਸਾਲਸਰ ਸੀਸ਼ਲਜ ਪਲਾਨ hਲੀ ਸੈਦਾ
ਐਲਚਲ ਉਹ ਸੇਲਸਨ
-
| ਸੀਨ HD ਗੁਣ | ਸ਼ੀਲ ਹਲ : sgp 7 ਲੀਗੇਸ਼ | ਸੋ ਨਿਹਾਲ ਸ੪ 5 PER
| Tਨ ਨੂੰ ਕਰ
ਦਿੱਤੇ

Page #77

methvailaliwoY
अध्यायः 26
त्रयः धूर्ताः ब्राह्मणः च
स्था (तिष्ठ) अव+गम् (गच्छ) त्यज् पच् ब्राह्मणः धूर्त दूरे
प्रथम अग्ने द्वितीय अपवित्र तृतीय एवम्
एकः ब्राह्मणः गच्छति। सः अजम् नयति। त्रयः धूर्ताः ब्राह्मणम् पश्यन्ति । ते परस्परं वदन्ति–वयम् ब्राह्मणात् अजम् नेष्यामः। ते मार्गे दूरे दूरे तिष्ठन्ति।
प्रथमः धूर्तः वदति- हे ब्राह्मण, कुक्कुरं किमर्थम् नयसि ? ब्राह्मणः वदति- हे मूर्ख-एषः कुक्कुरः न अस्ति, एषः तु अजः अस्तिः। ब्राह्मणः अग्रे गच्छति । तत्र द्वितीयः धूर्तः वदति-हे हे ब्राह्मण, किम् आचरसि ? अपवित्रम् कुक्कुरम् नयसि ? ब्राह्मणः वदति-किम् त्वम् न पश्यसि ? एषः तु अजः अस्ति ।अग्रे तृतीयःधूर्तः अपि एवम् वदति।
तदा ब्राह्मणः अजम् कुक्कुरम् एव अवगच्छति। सः अजम् त्यजति गच्छति च। ___ धूर्ताः अजम् नयन्ति, पचन्ति खादन्ति च। Famasooad
970

Page #78

DoB1etoniw
शब्दार्थाः IslanetTD का Sherlaevil.nimsries
कामाला ब्राह्मणः 10 = ब्राह्मण (Brahmin) 75 76 77 S धर्तःeliootar ठगाट
(cheat) ogramsohagp दरी पर
(at a distance) स्था (तिष्ठ) = ठहरना
(to stay) प्रथम = पहला
(first) अग्रे = आगे
(ahead) द्वितीय
(second) अपवित्र
= अपवित्र (unpious) तृतीय = तीसरा
(third) एवम्
= इस प्रकार (like this) अव+गम् (गच्छ) = समझना
(to understand) = छोड़ना (to leave) पच्
= पकाना
(to cook)
= दूसरा
त्यज्
अभ्यास :
मौखिकम्
1. यह कथा अपने शब्दो में सुनाइए (Narrate this story in your own words). 2. संस्कृत-पर्याय बताइए (Give Sanskrit equivalents). ठग (cheat), पाँच (five), इस प्रकार (like this), (वह) समझता है (he understands), दो
ब्राह्मण (two brahmins). . लिखितम्
3. यह कथा सरल संस्कृत में लिखिए (Write this story in simple Sanskrit).
71

Page #79

4. संस्कृत में अनुवाद कीजिए (Translate into Sanskrit)
1. वहाँ एक ब्राह्मण रहता है। 1. ABrahamin lives there. 2. तीन ठग आते हैं।
2. Three cheats come. 3. ब्राह्मण मूर्ख है।
3. The Brahmin is foolish. 4. वह कुत्ता नहीं है, वह बकरा है। 4. That is not a dog, that is a goat. 5. बकरा सफेद है।
5. The goat is white. 6. हम बकरा नहीं खाएँगे। 6. We will not eat a goat.
piadriनया
DOD
laure anslagupd
a t
h
ore
मनमा
abilitincreakhanya
72

Page #80

मित्रा
moved Tisdal
Tinosrinatteliasi |
| व्याकरणम्
(Grammar अकारान्त-पुंल्लिग-शब्दः
बाल
एकवचनम्
द्विवचनम् बालौ
प्रथमा विभक्तिः द्वितीया तृतीया
बहुवचनम् बालाः बालान् बालैः बालेभ्यः
बालः बालम् बालेन बालाय बालात् बालस्य
बालाभ्याम्
चतुर्थी पंचमी
षष्ठी
बालयोः
बालानाम
सप्तमी
,
बाले
बालेषु हे बालाः
सम्बोधनम्
हे बाल
हे बालौ
नरः
नरौ
प्रथमा विभक्तिः द्वितीया तृतीया चतुर्थी पंचमी
नरम् नरेण
नराः नरान् नरैः नरेभ्यः
नराभ्याम्
नराय
नरात् नरस्य
षष्ठी
नरयोः
नरे
सप्तमी सम्बोधनम्
नराणाम् नरेषु हे नराः
हे नर
हे नरौ

Page #81

*यदि शब्द में 'र' वर्ण हो तो प्रायः 'न्' को 'ण' हो जाता है। जैसे 'नराणाम्' लेकिन शब्द के अन्तिम न्' को 'ण' नहीं होता, जैसे-नरान् (with र present in a word,
usually becomes T except when it is the last letter in a word).
अकारान्त-नपुंसकलिंग-शब्दः
फल
एकवचनम्
द्विवचनम्
बहुवचनम् फलानि
फलम्
फले
फलाभ्याम्
फलैः
"
फलेभ्यः
प्रथमा विभक्तिः द्वितीया तृतीया चतुर्थी पंचमी " षष्ठी " सप्तमी सम्बोधन
फलेन फलाय फलात् फलस्य फले हे फल
फलयोः
फलानाम् फलेषु
"
हे फले
हे फलानि
नियमित-धातुः पठ् (पढ़ना to study/read)
लट्लकारः (वर्तमान काल Present Tense)
पठतः
प्रथमपुरुषः मध्यमपुरुषः उत्तमपुरुषः
पठति पठसि पठामि
पठथः
पठन्ति पठथ पठामः
पठावः

Page #82

प्रथमपुरुषः
मध्यमपुरुषः
उत्तमपुरुषः
प्रथमपुरुषः
मध्यमपुरुषः
उत्तमपुरुषः
लृट्लकारः (भविष्य काल Future Tense)
पठिष्यति
पठिष्यतः
पठिष्यसि
पठिष्यथः
पठिष्यामि
पठिष्यावः
अर्धनियमित-धातुः दृश् (पश्य् to see )
लट्लकारः (वर्तमान काल Present Tense)
ta pe FFFR
प्रथमपुरुषः [19] पश्यति 91er पश्यतः। 916 at पश्यन्ति मध्यमपुरुषः one to my पश्यसि pnia noe पश्यथः t vino पश्यथ
उत्तमपुरुषः
पश्यामि
पश्यावः
पश्यामः
लृट्लकारः (भविष्य काल Future Tense)
कीट
प्रथमपुरुषः
मध्यमपुरुषः
उत्तमपुरुषः
द्रक्ष्यति
द्रक्ष्यसि
द्रक्ष्यामि
की अनियमित-धातु: अस् (होना to be)
haya
लट्लकारः (वर्तमान काल Present Tense)
अस्ति
असि
अस्मि
द्रक्ष्यतः
द्रक्ष्यथः
द्रक्ष्यावः
75
पठिष्यन्ति
पठिष्यथ
पठिष्यामः
स्तः
स्थः
स्वः
द्रक्ष्यन्ति
द्रक्ष्यथ
द्रक्ष्यामः
सन्ति
स्थ
स्मः

Page #83

प्रथमपुरुषः
मध्यमपुरुषः
उत्तमपुरुषः
क्रमांकः 1.
(998
धातवः
यहाँ धातुओं के तीन भाग किए गए हैं- नियमित, अर्धनियमित और अनियमित। नीचे हर धातु का केवल प्रथमपुरुष एकवचन रूप ही दिया गया है (Verb-roots are divided here into regular, semi-regular, and irregular. Only third person singular form of each is given below) - मार
2
लृट्लकारः (भविष्य काल Future Tense)
भविष्यति
भविष्यतः
भविष्यसि
भविष्यथः
भविष्यामि
भविष्यावः
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Firep
(en) नियमिताः
(od)
धातुः
चल्
पठ्
खेल्
रक्ष
वद्
हस्
क्रन्द्
गर्ज्
कूज्
पत्
खाद्
76
लट्
चलति
पठति
खेलत
भविष्यन्ति
भविष्यथ
भविष्यामः
रक्ष
वदति
हसति
क्रन्दति
गर्जत
कूजति
पतति
खाद
लृट्
चलिष्यति
पठिष्यति
खेलिष्यति
रक्षिष्यति
वदिष्यति
हसिष्यति
क्रन्दिष्यति
गर्जिष्यति
कूजिष्यति
पतिष्यति
खादिष्यति
915

Page #84

12.
13.
14.
15.
(1.abnu of)
1 2 3 4
2.nd of)
3.
4.
(amosal)
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
1.
धाव्
भ्रम्
चर् जीव
लिख (
नम्
गम् (गच्छ्)
दृश् (पश्य्)
तृ (तर्)
पा (पिब्)
अर्धनियमिताः
गै(गाय)
(Srif) भू (भव्)
दा (यच्छ्)
नी (नय्)
वस्
स्था (तिष्ठ्)
त्यज्
(Mrpia) पच्
enin)
अस्
(prus)
धावति
भ्रमति
चरति
जीवति
77
लिखति
नमति
गच्छति
पश्यति
तरति
पि
गायति
भवति
यच्छति
नयति
वसति
तिष्ठति
त्यजति
पचति
अनियमिताः
अस्ति
धाविष्यति
भ्रमिष्यति
चरिष्यति
जीविष्यति
(merit at
TRS
stis
लेखिष्यति
नंस्यति
गमिष्यति
द्रक्ष्यति
तरिष्यति
पास्यति
गास्यति
भविष्यति
दास्यति
नेष्यति
वत्स्यति
स्थास्यति
त्यक्ष्यति
पक्ष्यति
भविष्यति

Page #85

की
उपसर्गयुक्त धातवः
की शारी
STAR
कुछ धातु ऐसे होते हैं जिनके पहले उपसर्ग लगने से उनके अर्थ में अन्तर आ जाता है (Some verb-roots change in meaning when some prefix is attached to them) -
1. आ + गम् (गच्छ्)
12. अव् + गम् (गच्छ्)
3. आ + नी (नय्)
கின்ற
की शा
क
फीफा
एक
द्वौ
त्रयः
चत्वारः
पंच
कीटक
की
षट्
कस
ਹਾਲ
सप्त
phosp अष्ट
नव
दश
=
=
=
आना
(to come)
आगम् (आगच्छ्) अवगम् (अवगच्छ्) = समझना (to understand )
आनी (आनय्)
= लाना
(to bring)
संख्या
॥
॥ ॥ || ||
||
एक
78
दो
तीन
चार
पाँच
छः
सात
आठ
नौ FR
दस
=
(one)
(two)
(three)
(four)
(five)
(six)
(seven)
(eight)
(nine)
(ten)

Page #86

विभक्तिः
कुछ विशेष नियम हैं। नीचे लिखे शब्दों से पहले आने वाले शब्द में विशेष विभक्ति का प्रयोग होता है (Some special rules for vibhaktis) –
शब्दः विना
1567
THER
Dgw
'रक्ष्' धातु
'गम्' धातु p
सह
क्रीड
दा (यच्छ्)
צורן
विशेषणम्
श्याम
हरित
प्रसन्नः बालः
प्रथमः छात्रः
विभक्तिः
द्वितीया, तृतीया,
पंचमी
द्वितीया
द्वितीया
तृतीया चतुर्थी*
फिर
* जिसको चीज़ दी जाए, उसके वाचक शब्द के साथ चतुर्थी विभक्ति आती है (Fourth vibhakti is attached to the word denoting someone to whom something is given). togerstand
अपन
पुल्लिंगम्
श्यामः
हरितः
विशेषणम्
विशेष्य के लिंग, विभक्ति और वचन के अनुसार विशेषण का लिंग, विभक्ति और वचन होता है (Adjectives get the same gender, vibhakti, number as the nouns they qualify)) 8555 137 1
उदाहरणम्
प्रसन्नम् मित्रम्
प्रथमम् फलम् Tag
उदाहरणम्
जनकः बालम् (बालेन, बालात्) विना न गच्छति ।
yes.
सैनिकः देशम् रक्षति
श्यामम्
हरितम्
सः ग्रामम् गच्छति
सः अजेन सह गच्छति
9
अहम् बालाय पुस्तकम् यच्छामि
79
क
STR
गर
विशेषणों की सूची (List of Adjectives)
नपुंसकलिंगम् स्त्रीलिंगम्
118
ללבן
--(eposito प्रसन्ना कन्या
प्रथमा छात्रा
श्यामा
हरिता

Page #87

श्वेतः प्राज्ञः
श्वेता प्राज्ञा
प्राज्ञ मुर्ख
मूर्खः
मूर्खा
स्वस्थ
स्वस्थः
स्वस्था
प्रसन्न
प्रसन्नः
प्रसन्ना
मधुर
मधुरः गर्वितः
गर्विता धूर्त अपवित्र
श्वेतम् प्राज्ञम् मूर्खम् स्वस्थम् प्रसन्नम् मधुरम् गर्वितम् व धूर्तम् अपवित्रम् प्रथमम् द्वितीयम् तृतीयम् सुन्दरम्
धूर्तः
मधुरा गर्विता धूर्ता अपवित्रा प्रथमा द्वितीया तृतीया सुन्दरी
अपवित्रः प्रथमः द्वितीयः तृतीयः
प्रथम
द्वितीय तृतीय
सुन्दर
सुन्दरः
न जागर
अव्ययाः Jodimun.isleridiemednepa
अव्यय के रूप कभी नहीं बदलते (Forms of avyayas never change)प्रातः कुतः
आम् अपि
परस्परम् अधुना
प्रतिदिनम् । कुत्र FE च जा विना
यदा
अग्रे सह तदा
एवम् तत्र नीचैः किमर्थम्
श्वः
वृथा
अत्र
80

Page #88

शब्दकोषः
अग्रे
आगे बड़ा भाई अंग
अंगूठा
बकरा
यहाँ
अब अध्यापिका अपवित्र
अग्रजः अंगम् अंगुष्ठः अजः अत्र अधुना अध्यापिका अपवित्र अपि अव+गम् (गच्छ्) अश्वः अष्ट अस् असि अस्ति अस्मि अहम्
ahead elder brother limb, part of body thumb goat (male) here now lady teacher unpious also, too to understand horse eight to be (you) are (he) is (1) am
समझना घोड़ा आठ होना (तुम) हो (वह) है (मैं) हूँ
आ
आना करना.
आ+गम् (गच्छ) आ+चर् आ+नी (नय्) आपणः
to come to do to bring shop
लाना दुकान
81

Page #89

हाँ छातन
yes beginning, start two of us hermitage
आम् आरम्भः
आरम्भ आवाम्
हम दो आश्रमः
आश्रम Petitonda Voodios ईश्वरः
ईश्वर lelsenese उद्यानम्
बाग
सवरम yि
God
garden
one
audian
like this
एकः heriose
एक एवम्
इस प्रकार एतत् (नपुं.) : यह एषा (स्त्री.) mstenchu यह एषः ({.)
this
In this The this
यह
औ
औषधम्
दवाई
medicine
कः
कन्या
which, who girl lotus flower
ear
कमलम् कर्णः कलमः कलाकारः काकः
कौनसा, कौन लड़की कमल का फूल कान कलम कलाकार कौआ समय
pen
artist crow time, tense
कालः
82

Page #90

किम्
what, question-maker what for, why dog
(जा from where where to chirp
FIR water-well farmer to cry field
कू
vs क्या किमर्थम Gavo किस लिए कुक्कुरः onie कुत्ता कुतः
Jens कहाँ से कुत्र
apsil कहाँ
कूकना कूआँ
किसान क्रन्द् क्षेत्रम् नप bne
learne asoppiniobiosldem पक्षी खट्वा खड्गः
तलवार खाद्तला खाना
या खेलना
कृषक:
रोना खेत
ख
Tuoखाट
bird
cot, bed का sword
to eat to play
गजः गन्धः
elephant smell
गम् (गच्छ)
to go
गर्छ गर्वित
हाथी nebulबू sbute(ri जाना
20 गरजना
घमण्डी गायक
गायिका avised गीता opbalwon पूज्य गुरु
गायकः गायिका गीता गुरुदेवः
to roar proud singer female singer मज the Gita respected teacher मार
83

Page #91

गुहा
गृहम् गै(गाय्)
ग्रहः
ग्रामः
ग्रीवा
घ
[noifesupjsti गुफ़ा
vriw3ol Be (ly घर
गाना
घासः
च
च
चक्रम्
चणकः
चत्वारः
चन्द्रः
चर्
चल्
चित्रकार:
छ
छात्रः
छात्रा
छात्रावासः
eerdwo ग्रह
ster गाँव
गर्दन
chido of
llew-19.sw
घास
Vo of
blen
और
पहिया
चना
bed 0 चार
Lbrow चाँद
1500 चरना
[B] चलना
चित्रकार
Insilgele
lliam छात्र
छात्रा
TSOT छात्रावास
buota
nepnlar
पिता
repole eline पानी
(stic जीना
ज
जनकः
जलम्
जीव्
ज्ञानम् aroset botoedee ज्ञान
84
cave
house
Tyto sing
fa planet
The village
TRIPE neck
THOTE
काठको
grass
fiep
STP
TISTS
THESE
and
wheel
gram, black chicpea
four
moon
to graze
to walk, to move
painter
गत
एकी
माती
अमृतकु
कु
They hostel
fstrea
2575 father
TEPIA water
च
P
कुण्ड
Thi to be alive
STT knowledge
HER
T
student
(girl) student()
T
अचा
ST
D
TOT
БРИТ
ऋणा
श
J
P

Page #92

SE that
from there
ove वहाँ
there
then
your
esadi तत् (नपुं.) afaivo वह ततः
brioose वहाँ से तत्र तदा
तब तव
Hon तेरा तस्य (पुं.)
उसका तस्याः (स्त्री.)
iseria
उसका ताः (स्त्री.) तानि (नपुं.)
वे सब तापसः
तपस्वी 5 wodiot stulsa o, at
वे सब
कशावलम
nem
तृतीय तृ (तर्) ते (नपुं., स्त्री.) तौ ((.)
तीसरा तैरना वे दो वे दो छोड़ना तीन
his her they all they all ascetic but, on the other hand third to swim they two
सायात they two
FISRF to leave three you
त्य
त्रयः त्वम् (एकवचन)
Ori तुम
दश
ten
doo
देना
दा (यच्छ्) दिनम्
दिन
to give day milk
दुग्धम्
beard
दुरे
so दूरी पर
at a distance
85

Page #93

देखना
दृश् (पश्य्) देशः द्वितीय
देश
to see country second
दूसरा
two
धनिकः धाव धूर्तः
rich to run cheat
is दो nad 100 धनी ec दौड़ना
Tor ठग dis yanti Sad नहीं dileval नगर
नमस्कार करना
आदमी binl नौद miweo नाम owtv
नायक
नायिका evsel
ले जाना नीचे राजा आँख
inst
न नगरम् नम् नरः नव नाम नायकः नायिका नी (नय्) नीचैः नृपः
A
not city to salute, to bow man nine name leader (male) leader (female) to carry below
owrys
king
नेत्रम्
eye
पच पञ्च
पकाना पाँच पढ़ना गिरना
to cook five to read to fall
पठ्
86

Page #94

पत्रम्
पैर
ed पत्ता, चिट्ठी पथिकःnamam यात्री परस्परम् boe आपस में पा (पिब्) uods mero पीना पाठशाला. 90d-orid स्कूल पाण्डवः
पाण्डव पादः पादत्राणम्
जूता पिकः
कोयल पुष्पम्
फूल
Ho0ORS पुस्तकम्
किताब प्रकाशः
tenebisa प्रतिदिनम् प्रथम
पहला प्रसन्न
खुश प्राज्ञ
बुद्धिमान प्रातः
सुबह
leaf, letter (PF). traveller with one another to drink school Pandava foot shoe cuckoo flower book light daily first happy wise, intelligent morning
रोशनी हर रोज़
फ
फलम्
IRUV फल
fruit
boy
girl
बालः (बालकः) abbo लड़का बाला (बालिका) लड़की बीजम्
बीज ब्राह्मणः
ब्राह्मण
FESTOW भ भक्तः
भक्त भवनम्
मकान
seed Brahmin
devotee house
87

Page #95

1
भू (भव्)
_rotialise होना भूषणम्
plievsi जवर भोजनम् ritons anoiv भोजन
Arimbo घूमना भ्रमरः
loorb भौंरा svebnis
11 to be
ornament food to roam about black-bee
भ्रम्
मछली
ana मीठा
मेरा
fish sweet
my
मोर
मत्स्यः मधुर मम मयूरः मार्गः
रास्ता मालाकारः
माली मित्रम्
मुँह मूर्ख
vaqa n spillaimi.cei यदा
animorn जब युवाम्
तुम दो यूयम्
Thuit तुम सब
peacock path gardener mouth foolish
य
when you two
you all
रमा रुप्यकम्
लक्ष्मी रुपया
goddess of wealth rupee
ललना लिख्
औरत लिखना
woman to write
88

Page #96

लूता
लेखः
लेखक:
व
वद्
वनम्
वर्णः
वस्
वसुधा
वस्त्रम्
वाटिका
वानरः
वार्तालाप:
विडाल :
विद्यालयः
विना
वृक्षः
वृथा
वेदः
वैद्य
श
शकट:
शस्त्रम्
शारदा
शिक्षक:
शिष्यः
sadolosd मकड़ी लेख
STE (Varii) लेखक
navee
lsew
loog
diw
ena
nail
रहना
पृथ्वी
- कपड़ा
Mulitused
поз
(alem) 10svise.
बोलना
वन
रंग
STE (owt verti
es (lls uoy)
yste of
1918 (OWI BOY)
ete (owiew)
nove
बगीचा
बन्दर
बातचीत
बिलाव
स्कूल
बिना
पेड़
बेकार में
vidiiser वेद
डॉक्टर
गाड़ी
pust of शस्त्र
bus सरस्वती
अध्यापक
शिष्य
THRE spider
article
writer
89
БIН
前台版
FIE
有
प्र
फु
कफीक
(ए)
जि.(क)
(क)
to speak
jungle
colour
to live
earth
cloth, garment
garden
monkey
conversation
cat (male)
school
without
tree
in vain
the veda
doctor
HITISE
अम
आफ
अ
开
(झ) TH
350.
का
cart
weapon
STS Goddess of Learning
teacher
pupil

Page #97

श्याम
काला
black-bee
slor
(they) are
सात
seven
week
pool
साथ
with
she
सिंहः
सुन्दर
सन्ति सप्त सप्ताहः
हफ्ता सरोवरः
तालाब सह सा (स्त्री.)
शेर
सुन्दर Inemsplia सूर्यः
सूरज सेवकः
नौकर
Vean सैनिकः
सैनिक noiiseleviia स्तः
(वे दो) हैं totsme स्थ
(तुम सब) हो स्था (तिष्ठ)
ठहरना स्थः
(तुम दो) हो स्वः
(हम दो) हैं स्वस्थ
lion beautiful sun servant (male) soldier (they two) are (you all) are to stay (you two) are (we two) are healthy
loda
स्वस्थ
swan
हंसः
हंस हरित हस्
maria हँसना हस्तः meDioedabho हाथ
green to laugh hand
DOD

Page #98
रामायण अभिज्ञान शाकुन्तलम् 23ac ad /अथवद पीताम्बर