Jain Drushtie Bramhacharya Vichar

Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_ane_Chintan_Part_2_004635.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249218/1

Page #1

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ ૩૫ ] જૈન દષ્ટિનું સ્પષ્ટીકરણ
બ્રહ્મચર્યને લગતી કેટલીક બાબતો ઉપર જૈન દૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તે પહેલાં “જૈન દૃષ્ટિ એટલે શું તે જાણી લેવું જરૂરનું છે. એથી જૈન ધર્મના વહેણની મૂળ દિશા સમજવાની સરળતા થશે.
માત્ર તત્વજ્ઞાન કે માત્ર આચારમાં જૈન દૃષ્ટિ પૂર્ણ થતી નથી. એ તત્વજ્ઞાન અને આચાર ઉભયની મર્યાદા સ્વીકારે છે. કઈ પણ વસ્તુને પછી તે જડ હોય કે ચેતન) તેની બધી બાજુઓને વાસ્તવિક સમન્વય કરે એ અનેકાંતવાદ જૈન તત્વજ્ઞાનને મૂળ પાયો છે, અને રાગદ્વેષને નાનામેટા દરેક પ્રસંગોથી અલિપ્ત રહેવારૂપ નિવૃત્તિ એ સમગ્ર જૈન આચારને મૂળ પાયે છે. અનેકાન્તવાનું કેન્દ્ર મધ્યસ્થતામાં છે અને નિવૃત્તિ પણ મધ્યસ્થતામાંથી જ જન્મે છે, તેથી અનેકાન્તવાદ અને નિવૃત્તિ એ બન્ને એકબીજાના પૂરક અને પિષક છે. એ બને તત્વ જેટલે અંશે સમજાય અને જીવનમાં ઊતરે તેટલે અંશે જૈન ધર્મનું જ્ઞાન અને પાલન થયું કહેવાય.
જૈન ધર્મનું વહેણ નિવૃત્તિ તરફ છે. નિવૃત્તિ એટલે પ્રવૃત્તિની વિધી બીજી બાજુ. પ્રવૃત્તિને અર્થ રાગદ્વેષના પ્રસંગમાં ઝંપલાવવું. જીવનમાં ગૃહસ્થાશ્રમ એ રાગદ્વેષના પ્રસંગેનાં વિધાનું કેન્દ્ર છે. તેથી જે ધર્મમાં ગૃહસ્થાશ્રમનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રવૃત્તિધર્મ અને જે ધર્મમાં ગૃહસ્થાશ્રમનું નહિ પણ માત્ર ત્યાગનું વિધાન છે તે નિવૃત્તિધર્મ. જૈન ધર્મ એ નિવૃત્તિધર્મ હોવા છતાં તેના પાલન કરનારાઓમાં જે ગૃહસ્થાશ્રમને વિભાગ દેખાય છે. તે નિવૃત્તિની અપૂર્ણતાને લીધે. સર્વીશે નિવૃત્તિ મેળવવા અસમર્થ વ્યક્તિઓ જે જેટલા અંશમાં નિવૃત્તિ સેવે તેટકેટલા અંશેમાં તેઓ જૈન છે. જે અંશેમાં નિવૃત્તિ સેવી ન શકે તે અશોમાં પોતાની પરિસ્થિતિ પ્રમાણે વિવેકદષ્ટિથી તેઓ પ્રવૃત્તિ ગોઠવી લે; પણ એ પ્રવૃત્તિનું વિધાન જૈન શાસ્ત્ર નથી કરતું, તેનું વિધાન છે માત્ર નિવૃત્તિનું છે. તેથી જૈન ધર્મને વિધાનની દૃષ્ટિએ

Page #2

"પ૦૮ ]
દર્શન અને ચિંતન એકાશ્રમી કહી શકાય. તે એકામ એટલે બ્રહ્મચર્ય અને સંન્યાસ આશ્રમના એકીકરણરૂપ ત્યાગને આશ્રમ.
આ જ કારણથી જૈનાચારના પ્રાણભૂત ગણતાં અહિંસાદિ પાંચ મહાવત પણ વિરમણ (નિવૃત્તિ) રૂ૫ છે. ગૃહસ્થનાં અણુવ્રત પણ વિરમણરૂપ છે. ફેર એટલે કે એકમાં સર્વીશે નિવૃત્તિ છે અને બીજામાં અલ્પાંશે નિવૃતિ છે. તે નિવૃત્તિનું મુખ્ય કેન્દ્ર અહિંસા છે. હિંસાથી સર્વીશે નિવૃત થવામાં બીજાં બધાં મહાતે આવી જાય છે. હિંસાના પ્રાણઘાતરૂપ અર્થ કરતાં જૈન શાસ્ત્રમાં તેનો અર્થ બહુ જ સૂક્ષ્મ અને વ્યાપક છે. બીજે કોઈ જીવ દુભાય કે નહિ, પણ મલિન વૃત્તિમાત્રથી પોતાના આત્માની શુદ્ધતા હણાય તે તે પણ હિંસા. આવી હિંસામાં દરેક જાતની સૂક્ષ્મ કે સ્થૂલ પાપવૃત્તિ આવી જાય છે. અસત્ય ભાષણ, અદત્તાદાન (ચૌય), અબ્રહ્મ (મિથુન અથવા કામાચાર) કે પરિગ્રહ એ બધાંની પાછળ કાં તે અજ્ઞાન અને કાં તે લેભ,
ધ, કુતૂહલ કે ભયાદિ મલિન વૃત્તિઓ પ્રેરક હોય છે જ. તેથી અત્યાદિ બધી પ્રવૃત્તિઓ હિંસાત્મક જ છે. એવી હિંસાથી નિવૃત્ત થવું એ જ અહિંસાનું પાલન; અને તેવા પાલનમાં સહેજે બીજા બધા નિકૃતગામી ધર્મો આવી જાય છે. જૈન ધર્મ પ્રમાણે બાકીના બધાં વિધિનિષેધ એ ઉક્ત અહિંસાના માત્ર પિષક અંગે જ છે.
ચેતના અને પુરુષાર્થ એ આત્માનાં મુખ્ય બળે છે. તે બળાને દુપગ અટકાવવામાં આવે તે જ તેમને સદુપયોગની દિશામાં વાળી શકાય.
આ કારણથી જૈન ધર્મ પ્રથમ તે દોષવિરમણ (નિષિદ્ધત્યાગ )રૂપ શીલનું વિધાન કરે છે, પણ ચેતના અને પુરુષાર્થ એવો નથી કે તે માત્ર અમુક દિશામાં ન જવારૂપ નિવૃત્તિમાત્રથી નિષ્ક્રિય થઈ પડ્યાં રહે. તે તે પોતાના વિકાસની ભૂખ ભાંગવા ગતિની દિશા શોધ્યા જ કરે છે. આ કારણથી
જૈન ધર્મે નિવૃત્તિની સાથે જ શુદ્ધ પ્રવૃત્તિ (વિહિત આચરણરૂપ ચારિત્ર)નાં વિધાન પણ ગોઠવ્યાં છે. તેણે કહ્યું છે કે મલિન વૃત્તિથી આત્માને ઘાત ન થવા દેવું અને તેના રક્ષણમાં જ (સ્વદયામાં જ) બુદ્ધિ અને પુસ્વાર્થને ઉપયોગ કરવો. પ્રવૃત્તિના એ વિધાનમાંથી જ સત્ય ભાષણ, બ્રહ્મચર્ય, સતિષ આદિ વિધિમાર્ગે જન્મે છે. આટલા વિવેચન ઉપરથી એ જણાશે કે જન દષ્ટિ પ્રમાણે કામાચારથી નિવૃત્તિ મેળવવી એ અહિંસાને માત્ર એક અંશ છે અને તે અંશનું પાલન થતાં જ તેમાંથી બ્રહ્મચર્યને વિધિમાર્ગ નીકળી આવે છે. કામાચારથી નિવૃત્તિ એ બીજ છે અને બ્રહ્મચર્ય એ તેનું પરિણામ છે.

Page #3

જૈન દૃષ્ટિએ બ્રહ્મચવિચાર
[ ૫૦
ભગવાન મહાવીરના ઉદ્દેશ ઉપર કહેલા નિવૃત્તિધમ'ના પ્રચાર છે. તેથી તેમના ઉદ્દેશમાં જાતિનિર્માણ, સમાજસંગઠન, આશ્રમવ્યવસ્થા આર્દિને સ્થાન નથી. લેાકવ્યવહારની ચાલુ ભૂમિકામાંથી ગમે તે અધિકારી પોતાની શક્તિ પ્રમાણે નિવૃત્તિ લે તે કેળવે, તેમ જ તે દ્વારા મેક્ષ સાધે એ એક જ ઉદ્દેશથી ભગવાન મહાવીરના વિધિનિષેધે છે. તેથી તેમાં ગૃહસ્થાશ્રમના કે લગ્નસંસ્થાને વિધિ ન જ ાય એ સ્વાભાવિક છે. લગ્નસંસ્થાનું વિધાન નહાવાથી તેને લગતી ખબતે'નાં વિધાને! પણુ જૈનાગમામાં નથી; જેમકે વિવાહ કરવા, તે અમુક ઉંમરે કરવા અને અમુક ઉંમરે ન કરવા, સ્વયંવર પદ્ધતિએ ફરવા કે બીજી પદ્ધતિએ કરવા, એક પુરુષ એક જ સ્ત્રી કરે કે વધારે પણ કરે,. એક સ્ત્રીને પતિ એક જ હોય કે વધારે હોય, વિધવા પુનઃવિવાહ કરે કે નહિ અને કરે તેા કઈ મર્યાદામાં, અમુક ઉંમર સુધી જ કુંવારા રહેવું યેાગ્ય છે. અને પછી નહિ, તેમ જ વિવાહિત સ્થિતિમાં પણ વિષયસેવનની મુક મર્યાદા હાવી જોઈ એ, ‘તા માામુયાત્ ' એ વિધાન કે તેના ઉલ્લધનમાં પાપ વગેરે.
4
દરેકના સરખા અધિકાર નહિ હોવાથી લોકપ્રવૃત્તિના નિયમેટ સિવાય લાકસગ્રહ અને લેકવ્યવસ્થા ન ચાલે અને ન નભે, એ વાત દીવા જેવી છતાં તેમાં ભગવાન મહાવીર્ ન પડ્યા. એનું કારણ એ છે કે તેમને મન તદ્દન અપૂર્વ, લાકાત્તર અને આપવા જેવી વસ્તુ ત્યાગ જ હતી. ભાગ તે દરેક લેકા પોતે જ સાધી લે છે અને તેની વ્યવસ્થા ઘડી કાઢે છે. આવી વ્યવસ્થાનાં શાઓ તે કાળે પણ હતાં અને પાછળથી પણ બન્યાં. તેવાં શાસ્ત્રોને જૈન પરંપરા લૌકિક શાસ્ત્રો કહે છે, અને નિવૃત્તિપ્રધાન જૈન શાસ્ત્રોને લેાકેાત્તર (આધ્યાત્મિક) શાઓ તરીકે વર્ણવે છે. જૈન ધર્મ અને જૈન શાસ્ત્રોની લેાકેાત્તરતા પ્રવૃત્તિથી અલગ રહેવામાં છે. આ કારણથી પ્રાચીન જૈનાગમા આપણને ગૃહસ્થની ભાગમર્યાદાના કશા જ નિયમ। પૂરા પાડતાં નથી. તેથી ઊલટુ, જૈન સંસ્થા એ મુખ્યપણે ત્યાગીઓની સસ્થા હાવાથી અને તેમાં ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં ત્યાગ લેનાર વ્યક્તિનુ મુખ્ય સ્થાન હોવાથી બ્રહ્મચય ને લગતી પુષ્કળ માહિતી મળી આવે છે. આ સ્થળે બ્રહ્મચર્ય ને લગતા કેટલાક મુદ્દાઓ તારવી તે ઉપર જૈન શાસ્ત્રોના આધારે કાંઈક લખવા ધાયું છે. તે મુદ્દાઓ આ પ્રમાણે :
(૧) બ્રહ્મચર્યની વ્યાખ્યા. (૨) બ્રહ્મચર્યનાં અધિકારી સ્ત્રીપુરુષો. (૩) બ્રહ્મચય ના જુદાપણાના ઇતિહાસ. (૪) બ્રહ્મચર્યનુ ધ્યેય અને તેના ઉપાયે .

Page #4

*૧૦ ]
દર્શન અને ચિંતન
(૫) બ્રહ્મચર્યના સ્વરૂપની વિવિધતા અને તેની વ્યાપ્તિ. (૬) બ્રહ્મચર્યના અતિચારો. (૭) બ્રહ્મચર્યની નિરપવાદતા. (૮) બ્રહ્મચર્ય'માં એક ખાસ દૃષ્ટિ. (૯) બ્રહ્મચર્ય માં સાવધ રાખવા માટેની ઉપદેશરોલી. (૧૦) જૈન સૂત્ર અને વિવાહપદ્ધતિ. (૧૧) બ્રહ્મચર્યજન્ય સિદ્ધિ અને ચમત્કારશ. (૧૨) કાકાસાહેબના પ્રશ્નો અને ઉપસંહાર
૧. વ્યાખ્યા
જૈન શાસ્ત્રમાં બ્રહ્મચર્ય શબ્દની એ વ્યાખ્યા મળે છે. પહેલી વ્યાખ્યા બહુ વિશાળ અને સંપૂર્ણ છે. એ વ્યાખ્યા પ્રમાણે બ્રહ્મચય એટલે જીવનસ્પર્શી સંપૂર્ણ સંયમ. આ સંયમમાં માત્ર પાપવૃત્તિ ઉપર અંકુશ મૂકવાના Y–જૈન પરિભાષામાં કહીએ તે આસ્રવનરાધના જ—સમાવેશ નથી થતો, પણ તેવા સંપૂર્ણ સંયમમાં શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, ક્ષમાદિ સ્વાભાવિક સતિના વિકાસના સુધ્ધાં સમાવેશ થઈ જાય છે. તેથી પહેલી વ્યાખ્યા પ્રમાણે બ્રહ્મચય એટલે કામક્રોધાદિ દરેક અસવૃત્તિને જીવનમાં ઉદ્ભવતી અટકાવી શ્રદ્ધા, ચેતના, નિર્ભયતા આદિ સવૃત્તિએ—ઊધ્વગામી ધર્માં—ને જીવનમાં પ્રગટાવી તેમાં તન્મય થવું તે.
સાધારણ લોકોમાં બ્રહ્મચય' શબ્દનો જે અર્થ જાણીતા છે અને જે ઉપર વર્ણવેલ સપૂર્ણ સંયમના માત્ર એક અંશ જ છે તે અથ બ્રહ્મચર્ય શબ્દની ખીજી વ્યાખ્યામાં જૈન શાસ્ત્રોએ પણ સ્વીકારેલ છે. તે વ્યાખ્યા પ્રમાણે બ્રહ્મચ એટલે મૈથુનવિરમણ અર્થાત્ કામસંગના—કામાચારને—અબ્રહ્મના ત્યાગ. આ ખીજા અર્થમાં બ્રહ્મચય શબ્દ એટલે અધેા પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા છે કે બ્રહ્મચ અને બ્રહ્મચારી કહેવાથી દરેક જૈન તેને અર્થ સામાન્ય રીતે એટલે જ સમજે છે કે મૈથુનસેવનથી દૂર રહેવું તે બ્રહ્મચય અને જીવનના ખીજા અંશે માં. ગમે તેવે સંયમ હોવા છતાં માત્ર કામસંગથી છૂટા રહેનાર હોય તે બ્રહ્મચારી.. આ બીજો અર્થ જ વ્રત-નિયમો સ્વીકારવામાં ખાસ લેવાય છે અને તેથી
૧. ‘ ત્રાય' સત્યતોમૃતન્દ્રિયનિરોધક્ષળમ્ । '
--સૂત્રાત સૂત્ર, શ્રુતવ, અભ્ય. '', પ્રથા ૧
' व्रतपरिपालनाय ज्ञानाभिवृद्धये कषायपरिपाकाय च गुरुकुलवासो ब्रह्मचर्यम् अस्वातन्त्र्यं गुर्वधीनत्वं गुरुनिर्देशस्थायित्वमित्यर्थं च ।'
-तत्त्वार्थ भाष्य, अभ्याय ९, सूत्र ६

Page #5

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[५११ જ્યારે કેઈ ગૃહત્યાગ કરી ભિક્ષ થાય અગર ઘરમાં રહી મર્યાદિત ત્યાગ સ્વીકારે, ત્યારે બ્રહ્મચર્યને નિયમ અહિંસાના નિયમથી જુદા પાડીને જ લેવામાં આવે છે. ૨. અધિકારી અને વિશિષ્ટ સ્ત્રીપુરુષે
(અ) સ્ત્રી કે પુરુષ જાતિને જરાયે ભેદ રાખ્યા સિવાય બનેને એકસરખી રીતે બ્રહ્મચર્ય માટે અધિકારી માનવામાં આવ્યાં છે. તે માટે ઉંમર, દેશ, કાલ વગેરેને કશે જ પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યું નથી. આ માટે સ્મૃતિમાં જીદે જ મત બતાવેલ છે. તેમાં આ જાતના સમાન અધિકારેને અસ્વીકાર કરે છે. બ્રહ્મચર્ય માટે જોઈતું આત્મબલ સ્ત્રી અને પુરુષ બન્ને એકસરખી રીતે પ્રગટ કરી શકે છે એ બાબતમાં જૈન શાસ્ત્ર અને બૌદ્ધ શાસ્ત્રનો મત એક છે. આ જ કારણથી વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરનારી અનેક સ્ત્રીઓમાંથી સળ સ્ત્રીએ મહાસતી તરીકે એકેએક જેના ઘરમાં જાણીતી
અહિંસા પાળવાની પ્રતિજ્ઞા २. ' तत्थ खलु पढमे भन्ते महब्बए पाणाइवायाओ वेरमणं, सव्वं भन्ते पाणाइवाय पच्चश्वामि, से सुहुमं वा बायरं वा तसं वा थावरं वा नेव संयं पाणे अइवाएज्जा, नेवन्नेहिं पाणे अइवायाविज्जा, पाणे अइवायते वि अन्ने न समणुजाणामि तिविहं तिविहेण मणेणं वायाए कायेणं न करेमि न कारवेमि करत पि अन्नं न समणुजाणामि, तस्स भंते पडिक्कमामि निन्दामि गरिहामि अपाणं बोसिरामि ।'
બ્રહ્મચર્યના પાલનની પ્રતિજ્ઞા 'अहावरे चउत्थे भन्ते महन्चए मेहुणाओ वेरमणं, सव्वं भंते मेहुणे पच्चक्खामि, से दिवं वा माणुस वा तिरिक्खजोणियं वा नेव सयं मेहणं से विज्जा, नेवन्नेहि मेहुणे सेवावेज्जा, मेहुणे सेवंते वि अन्ने न समणुजाणामि, जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कायेण न करेमि न कारवेमि करतपि अन्नं न समणुजाणामि, तस्स भंते पडिकमामि निन्दामि, मरिहामि अप्पाणं वोसिरामि । से मेहुणे चउविहे पन्नत्ते तं जहा--दव्वओ, खितओ. कालओ, भावओ। दचओ मेहुणे स्वेसु वा रूवसहगएसु वा । खित्तओ णं मेहुणे उड्ढलोए वा अहोलोए वा तिरियलोए वा । कालओ ण मेहुणे दिवा वा राओ वा । भावओ ण मेहुणे रागेण वा दोसेण वा
___-पाक्षिकसूत्र पृ. ८ तथा २३

Page #6

૫૧૨ ]
દર્શોન અને ચિંતન
છે અને પ્રાતઃકાળમાં આબાલવૃદ્ધ દરેક જૈન કેટલાક વિશિષ્ટ સત્પુરુષાનાં નામેાની સાથે એ મહાસતીઓનાં નામેાના પણ પાઠ કરે છે, અને તેના સ્મરણને પરમમંગળ માને છે.
(આ) કેટલાંક બ્રહ્મચારી અને બ્રહ્મચારિણી બ્રહ્મચર્ય વનમાં શિથિલ થયાના દાખલા છે, તેમ તેથીયે વધારે આકર્ષીક દાખલાએ બ્રહ્મચર્યમાં અદ્ભુત સ્થિરતા બતાવનાર સ્ત્રીપુરુષાના છે. એવાઓમાં માત્ર સાગી વ્યક્તિએ જ નહિ, પણ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેલી વ્યક્તિ પણ આવે છે. બિઅિસાર શ્રેણિક રાજાના પુત્ર ભિક્ષુ નાન્દષેણ માત્ર કામરાગને વશ થઈ બ્રહ્મચથી વ્યુત થઈ ખાર વર્ષે ફરી ભાગજીવન સ્વીકારે છે. આષાઢભૂતિ નામક મુનિએ પણ તેમ જ કરેલું. આકુમાર નામના રાજપુત્ર બ્રહ્મચય જીવનથી શિથિલ થઈ ચાવીસ વર્ષ સુધી કરી ગૃહસ્થાશ્રમ તરફ વળે છે; અને છેવટે એકવાર ચલિત થયેલા આ ત્રણે મુનિએ પાછા ખેવડા બળથી બ્રહ્મચર્ય'માં સ્થિર થાય છે. આથી ઊલટુ', ભગવાન મહાવીરના પટ્ટધર શિષ્ય શ્રીસુધર્માં ગુરુ પાસેથી વમાન જૈનાગમાને ઝીલનાર તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ શ્રી જમ્મૂ નામક વૈશ્યકુમાર પરણવાને દિવસે જ પોતાની આઠ સ્ત્રીને, તેનું અત્યંત કણુ છતાં, છેડીને તારુણ્યમાં જ સંથા બ્રહ્મચય સ્વીકારે છે, અને એ અદ્ભુત અને અખંડ પ્રતિજ્ઞા વડે આઠે નવપરિણીત બાળાઓને પોતાને માર્ગે આવવા પ્રેરે છે. કેશા નામક વૈશ્યાના પ્રલાલક હાવભાવે અને રસપૂર્ણ ભાજન છતાં, તેમ જ તેને જ ધેર એકાન્તવાસ છતાં, નન્દમન્ત્ર સકડાળના પુત્ર સ્થૂલભદ્રે પોતાના બ્રહ્મસ્થ્યને જરાયે આંચ આવવા દીધી નહિ અને
રૂ. મુખ્ય મુખ્ય મહાસતીનાં નામે આ છેઃ
સુલસા, ચંદનબાળા, મનેરમાં, મદનરેખા, દમય ંતી, નાસુંદરી, સીતા, નંદા, ભદ્રા, સુભદ્રા, જીમતી, ઋષિદત્તા, પદ્માવતી, અ'જના, શ્રીદેવી, જ્યેષ્ઠા, સુજ્યેષ્ઠા, મૃગાવતી, પ્રભાવતી, ચેલણા, શ્રાહ્મી, સુંદરી, કિમણી, રેવતી, કુંતી, શિવા, જયતી, દેવકી, દ્રૌપદી, ધારિણી, કલાવતી, પુષ્પચૂલા, પદ્માવતી, ગૌરી, ગાંધારી, લક્ષ્મણા, સુસીમા, જમતી, સત્યભામા, રુકિમણી, ચક્ષા, ચક્ષુદત્તા, ભૂતા, ભૂતદત્તા, સેના, વેના અને રેના.
આ સતીએના વિશેષ પરિચય માટે જીએ ભરતખાહુબલિની વૃત્તિ, મૂળપાડ માટે જુએ પાંચપ્રતિક્રમણ : ભરહેસરની સાચ,
૪, મંદિÀષ્ણુ અને આર્દ્રકુમારના વૃત્તાંત માટે જી ત્રિષ્ટિ મહાવીરચરિત સ ૬--૭, જખૂ કુમારના અને સ્થૂલભદ્ર તથા કૈશાના વૃત્તાંત માટે જીઓ પશિષ્ટ--- પ, સુ ૬-૩-૮,

Page #7

જેને દષ્ટિએ બ્રાચિવિચાર
[ પાક તેને પ્રભાવે એ કશાને પાકી બ્રહ્મચારિણી બનાવી. જેને પરમપૂજ્ય તીર્થકોમાં સ્થાન પામેલ મલ્લિનાથ એ જાતે સ્ત્રી હતાં. તેઓએ કૌમાર અવસ્થામાં પિતાની ઉપર આસક્ત થઈ પરણવા આવેલા છ રાજકુમારને માર્મિક ઉપદેશ આપી વિરા બનાવ્યા અને છેવટે બ્રહ્મચર્ય લેવરાવી પિતાના અનુયાયી બનાવી ગુરુપદ માટે સ્ત્રી જાતિની યોગ્યતા સાબિત ક્યની વાત* જેમાં ખૂબ જાણીતી છે. બાવીસમા તીર્થંકર નેમિનાથે ચોરીમાં ફેરા ફર્યા પહેલાં જ ત્યાગેલી અને પછી સાવી થયેલી રાજકુમારી રાજીમતીએ ગિરનારની ગુફાના એકાન્તમાં પિતાના સૌન્દર્યને જોઈ બ્રહ્મચર્યથી ચલિત થતા સાધુ અને પૂર્વાશ્રમના દિયર રથનેમિને બ્રહ્મચર્યમાં સ્થિર થવા જે માર્મિક ઉપદેશ આપે છે અને તે વડે રથનેમિને પાછા સ્થિર કરી હમેશને માટે સ્ત્રિી જાતિ ઉપર મુકાતા ચંચળતા અને અબલાત્વના આપને દૂર કરી ધીર સાધકેમાં જે વિશિષ્ટ નામના મેળવી છે તે સાંભળતાં અને વાંચતાં આજે પણ બ્રહ્મચર્યના ઉમેદવારેને અભુત વૈર્ય અર્પે છે. બ્રહ્મચારિણું શ્રાવિકા - પ. જુઓ ત્રિષષ્ટિ ચરિત્ર પર્વ ૬, સર્ગ ૬. જ્ઞાતાસૂત્ર : મલિઅધ્યયન પૃ. ૪૬ થી તથા ભગવાન મહાવીરની ધમકથાઓઃ મહિલ. પૃ. ૭૦
૬. રામતી અને રથનેમિના વૃત્તાંત માટે જુઓ ત્રિષષ્ટિ ચરિત્ર પર્વ ૮, સર્ગ ૯; ઉત્તરાધ્યયસૂત્ર: રથનેમીય અધ્યયન ૨૨ તથા દશવૈકાલિકસૂત્ર અધ્યયન ૨
રાજીમતી ઉપર મુગ્ધ થયેલા રથનેમિને તેણે જે જે માર્મિક વચને કહ્યાં છે તેને સાર આ પ્રમાણે છે:
તું રૂપમાં ભલે વૈશ્રમણ-કુબેર હે, લાલિત્યમાં ભલે નળ છે, અરે, ભલે ને સાક્ષાત્ ઈન્દ્ર , પણ તને ઇચ્છું જ નહિ.
હે કામ પુરુષ ! તારી ખાનદાની ક્યાં ગઈ? તું યાદવકુળને હેઈને પણ સંયમથી ભ્રષ્ટ થાય છે અને મારી વાંછા કરે છે ! આ કરતાં તે તું મર એ વધારે સારું છે. તું જરા વિચાર તો કર કે તું અંધકવૃષ્ણિનો ખાનદાન છે અને હું ભેગરાજની ખાનદાન છું. માટે કુળગાર ન થઈ એ એની તું સરત રાખ અને સંયમમાં સ્થિર થા. વળી,
“ચાંત્યાં સ્ત્રીઓને જોતાં જ તું આવી રીતે ચલિત થયા કરીશ તે તો તારે સંચમ જ નહિ રહે અને તું વાયુથી કંપતા ઝાડની પેઠે હંમેશાં અસ્થિર જ રહ્યા કરીશ. જે ભેગેને તેં તજેલા છે તે તે વમેલા અન્ન સમા છે, તે શું કેઈ પુરુષ વમેલું અને કદી પણ ખાશે ખરે?”
આ વચન સાંભળીને રથનેમિ સંયમમાં સ્થિર થયા. જુએ દશવૈકાલિય,
અધ્યયન ૨,
*

Page #8

ઘન અને ચિંતન
થયા પછી કાશા વૈશ્યાએ પાતાને ત્યાં આવેલા અને ચંચળ મનના થયેલા શ્રી સ્થૂલભદ્રના એક ગુરુભાઈ તે જે શિખામણ આપી સ્થિર કર્યાંની વાત નોંધાઈ છે, તે પડતા પુરુષને એક ભારે કામ આપે તેવી અને સ્ત્રીજાતિનું ગૌરવ વધારે તેવી છે. પણ આ બધાએમાં સૌથી ચડે તેને દાખલો વિજય શેઠ અને વિજયા શેઠાણીના છે. એ બન્ને દમ્પતી પરણ્યાં ત્યારથી જ એકશયનશાયી છતાં પોતપાતાની શુક્લ અને કૃષ્ણ પક્ષમાં બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રથમ લીધેલ જુદીજુદી પ્રતિના પ્રમાણે એમાં પ્રસન્નતાપૂર્વક આખી જિંદગી અડગ રહ્યાં અને હંમેશને માટે સ્મરણીય બની ગયાં. એ દંપતીની દૃઢતા, પ્રથમ પતી અને પાછળથી ભિક્ષુકજીવનમાં આવેલ બૌદ્ધ ભિક્ષુ મહાકાશ્યપ અને ભિક્ષુણી ભદ્રાકપિલાની અલૌકિક દૃઢતાને યાદ કરાવે છે. આવાં અનેક આખ્યાને જૈન સાહિત્યમાં નોંધાયેલાં છે. એમાં બ્રહ્મચય થી ચલિત થતા પુરુષને સ્ત્રી દ્વારા સ્થિર કરાયાના જેવા એજસ્વી દાખલા છે તેવા એજસ્વી દાખલાએ ચલિત થતી સ્ત્રીને પુરુષ દ્વારા સ્થિર કરાયાન! નથી, અથવા તદ્દન વિરલ છે.
૩. બ્રહ્મચના જુદાપણાના ઇતિહાસ
જૈન પરપરામાં ચાર અને પાંચ યામાના (મહાવ્રતાના ) અનેક ઉલ્લેખે મળે છે. સૂત્રેામાં આવેલાં વર્ષોં ના॰ ઉપરથી સમજાય છે કે ભગવાન પાર્શ્વનાથની પર’પરામાં ચાર યામા (મહાવતા)ના પ્રચાર હતા, અને શ્રીમહાવીર ભગવાને તેમાં એક યામ (મહાવ્રત) વધારી પંચયામિક ધર્મને ઉપદેશ કર્યો. આચારાંગસૂત્રમાં ૭, જુઓ ઉપર ટિપ્પણ જ
૮, બ્રુ વિજય શેઠ અને વિજયા શેઠાણીની કથા,
૯. મહાકારચપ અને ભદ્રાકપિલાની હકીકત માટે જીએ બૌદ્ધ સધના ચિચ
પૃ. ૧૯ તથા પ્ર, ૨૭૪.
मज्झिमगा बावीसं अरिहन्ता भगवंता चाउज्जामं धम्मं पण्णवेंति । तं जहा ( १ ) सध्वतो पाणातिवायाओ વેરમા, ( ૨ ) વં मुसावायाओ વૈમળ, ( ૨ ) મુખ્યાતો વિશા વાળકો વૈમાં, ( ૪ ) સનો વધિાવાળાકો વૈમન । ( આમાં ચાર યામને ઉલ્લેખ છે.)
✓
૧૦. * વૃઇિમવા,

—સ્થાનાંગસૂત્ર, ૫, ૨૦૧

Page #9

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્ય વિચાર
[૫૧૫ ધર્મના ત્રણ સામે પણ કહેલા છે. એની વ્યાખ્યા જોતાં એમ લાગે છે કે ત્રણ કામની પરંપરા પણ જૈમસંમત હોય. આને અર્થ એ થયો કે ઈજમાનામાં જૈન પરંપરામાં (૧) હિંસાને ત્યાગ, (૨) અસત્યને ત્યાગ અને (૩) પરિમહનો ત્યાગ એમ ત્રણ જ યા હતા. પછી એમાં ચૌર્યને ત્યાગ ઉમેરાઈ ત્રણના ચાર યામ થયા, અને છેલ્લે કામાચારના ત્યાગને યામ વધારી ભગવાન મહાવીરે ચારના પાંચ યામ કર્યા. આ રીતે ભગવાન મહાવીરના સમયથી અને એમના જ શ્રીમુખે ઉપદેશાવેલું બ્રહ્મચર્યનું જુદાપણું જૈન પરંપરામાં જાણીતું છે. જે સમયે ત્રણ કે ચાર યા હતા તે સમયે પણ પાલન તે પાંચ થતું હતું. ફક્ત એ સમયના વિચક્ષણ અને સરળ મુમુક્ષુઓ ચૌર્ય અને કામાચારને પરિગ્રહરૂપ સમજી લેતા. અને પરિગ્રહને ત્યાગ કરતાં જ તે બન્નેને પણ ત્યાગ આપોઆપ થઈ જતું. પાર્શ્વનાથની પરંપરા સુધી તો કામાચારનો ત્યાગ પરિગ્રહના ત્યાગમાં જ આવી જતો અને એથી એનું જુદુ વિધાન નહિ થયેલું, પણ આમ કામાચારના ત્યાગના જુદા વિધાનને અભાવે શ્રમણ સંપ્રદાયમાં બ્રહ્મચર્યનું શૈથિલ્ય આવ્યું અને કેટલાક તે એવા અનિષ્ટ વાતાવરણમાં પડવા પણ લાગ્યા. એથી જ ભગવાન મહાવીરે પરિત્યાગમાં સમાસ પામતા કામાચારત્યાગને પણ એક ખાસ મહાવ્રત તરીકે જુદે ઉપદે
જ્યારે ભગવાન મહાવીરે પંચયામિક ધર્મનો ઉપદેશ કર્યો ત્યારે પાર્શ્વનાથની પરંપરાના કેટલાક શ્રમણોએ એમાં વિરેધ બતાવ્યો, અને પાર્શ્વનાથની પરંપરાના શ્રમણોમાં આ વિશ્ય ખૂબ ચર્ચા પણ ખરે. આ હકીકતનું વર્ણન ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના કેશિગેમીય નામના તેવીસમાં અધ્યયનમાં સવિસ્તર આપેલું છે. તે આ પ્રમાણે છે :
પાર્શ્વનાથના શિષ્ય કેશિકુમાર કુમારશ્રમણ (બાળબ્રહ્મચારી), મહાયશસ્વી, વિદ્યા અને ચારિત્રના પારગામી, અવધિજ્ઞાની અને શિષ્યસંધના આચાર્ય હતા. તે ફરતા ફરતા સાવથી નગરીમાં પધાર્યા અને ત્યાં એવા જ પ્રતાપી, દ્વાદશાંગના જાણનારા, વિદ્યા અને ચારિત્રસંપન્ન તથા અનેક શિષ્યના આચાર્ય શ્રમણ ગૌતમ, જે ભગવાન મહાવીરના મુખ્ય પટ્ટધર હતા તે પણ આવ્યા. પાર્શ્વનાથના શ્રમણોએ વિચાર્યું કે પાર્શ્વનાથ અને મહાવીરને ઉદેશ એક
11. “નામા તિરિન ટ્રિયા ”
(જળાતિવાd:, શ્રાવાવ, વરિચ સંતાનમૈથુનો પરિઘટ્ટ gવત્તમંત ત્રાજૂ-ટી )
–આચારગ પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ અધ્યયન ૮, ઉદ્દેશક ૧ આ ઉલ્લેખમાં ત્રણ યાને (વન) નિર્દેશ છે.

Page #10

t
દર્શન અને ચિત્તન
છતાં એમના મહાવ્રતવિધાનમાં ભેદ કેમ દેખાય છે? શું એ અન્ને ધર્મો જુદા જુદા છે?...એ વિશે શ્રમણ ગૌતમ સાથે વિચાર કરી લેવા જોઈએ. એમ ધારીને કૅશિકુમાર અને શ્રમણ ભગવાન ગૌતમ એ અને ઉદાર આચાર્યો પોતપોતાના પરિવાર-શિષ્યપરિવાર સાથે એક ઉદ્યાનમાં આવી મળ્યા. પાર્શ્વનાથના શ્રમણોની વતી કેશિકુમારે ગૌતમને પૂછ્યું' કે ' અમારે આચાર ચાતુર્યામિક છે અને તમારે એ પંચયાનિક છે. વર્ધમાન અને પાર્શ્વ' એ બન્નેના ઉદ્દેશ તો સમાન જ હતા, છતાં આ ફેરફારનું કારણ શું છે? લલા તમને એમાં વિધિ નથી લાગતા ?' ગૌતમે આને ઉત્તર આપતાં એમ જણાવ્યું કે “ હે મહાનુભાવ, આચારના પાલનના ઉપદેશનું બંધારણ તે તે સમયના જનસમાજની પરિસ્થિતિને અવલખીને આંધવામાં આવે છે. પાર્શ્વનાથની પરંપરાના શ્રમણો ઋજી (સરળ ) અને પ્રાન ( વિચક્ષણ ) છે અને અમારી તથા શ્રી ઋષભદેવની પરપરાના શ્રમણો વક્ર (આડા) અને જડ તથા ઋજુ અને જડ છે. આ પ્રકારે તે તે શ્રમણોની મનોભૂમિકાના ભેદને લીધે એકને ચાર યામના ઉપદેશ કરવામાં આવ્યા છે અને ખીજાતે પાંચ યામના.' ગૌતમના આ ઉત્તર સાંભળી કૅશિના વિધ શમી ગયા અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે એમણે અને એમની પર પરાએ ચારને ખલે પાંચ યાનના સ્વીકાર કર્યો.
'
કેશી અને ગૌતમના સંવાદ ઉપરથી આપણે એમ તારવી શકીએ છીએ કે મનુષ્યાની ત્રણ કાટી હોય છે: (૧) ઋજુ અને પ્રાન, (૨) ઋજુ અને જડ, (૩) વક્ર અને જડ. એક જ હકીકતને આ ત્રણે કાઢીના મનુષ્યા કેવી જુદીજુદી રીતે સમજે છે તે માટે નીચેનું નટનટીનું ઉદાહરણ ૨ આપવામાં
આવે છે—
કેટલાક ઋજી-પ્રાન શ્રમણા બહાર ગયેલા. ત્યાં એમણે રસ્તા વચ્ચે નટને રમતે જોયે, તેના ખેલ જોઈ ને તે વિલંબથી પોતાને સ્થાનકે આવ્યા, ગુરુએ વિલાખનું કારણ પૂછ્યું તે તેઓએ જે હકીકત હતી તે જણાવી દીધી. ગુરુએ કહ્યું કે નટ જોવાતા આપણા આચાર નથી. ફરીવાર તે જ શ્રમણા બહાર ગયા. તેમણે રસ્તા વચ્ચે નટીને નાચ થતા જોયા, પરંતુ તેઓ ત્યાં ખાટી ન થતાં પેાતાને સ્થાનકે ચાલ્યા ગયા, કારણ કે તેએ પ્રાન હતા એટલે નટના નિષેધમાં નટીના નિષેધ સમજી ગયા હતા.
આવે જ પ્રસંગે ઋજુ અને જડ પ્રકૃતિના શ્રમણો એ વસ્તુને નહિ ૧૨, જીએ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રનું તેવીસમું કેશિગૌતમીય અધ્યયન તથા કલ્પસૂત્રસુક્ષ્માધિકા ટીકા પૂ. ૪ થી,

Page #11

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ ૫૧૦
સમજી શકવાથી અને નટનિષેધની ગુરુની આજ્ઞાના શબ્દને જ વળગી રહેવાને કારણે તેઓને નટીને નાચ જોવામાં બાધ ન સમજા. પણ તેઓ સરળ હતા, માટે જ રસ્તામાં બનેલો પ્રસંગ એમણે ગુરૂને નિવેદિત કર્યો. એટલે ગુએ એમને માટે બે જુદી આજ્ઞા કરી કે સાધુઓથી નટ ન જોવાય અને નટી પણ ન જોવાય.
વક્ર અને જડ ભૂમિકાના સાધુઓ નટ વિશેની આજ્ઞાન શબ્દને વળગી નટી જોવામાં બાધ ન સમજ્યા. ઉપરાંત ગુએ પૂછતાં વકતાને લીધે બોલે બનાવ છુપાવી યદાદા કહેવા લાગ્યા. જ્યારે ગુરુએ ખૂબ ધમકાવ્યા ત્યારે તેઓએ કહ્યું કે તમે તે અમને નટ જવાને નિષેધ કરેલ; એ પ્રમાણે અમે વર્યાં છીએ. જો તમે પહેલેથી જ નટની સાથે નટીને પણ નિષેધ કર્યો હોત તે અમે એ પ્રમાણે વર્તત. અમે તો તમારા કહ્યા પ્રમાણે જરૂર કરીએ, પણ તમારા ઉપદેશમાં ધડ ક્યાં છે? આ પ્રમાણે વક્ર અને જડ સાધુઓ ગુરુ કે શાસ્ત્રની આજ્ઞાને બરાબર સમજતા નથી; કદાચ સમજે છે તે પાળતા નથી અને નહિ પાળવા માટે પિતાનો વાંક નહિ ગણતાં ગુરુને દેથી ઠરાવે છે અને ખોટું બોલતાં પણ અચકાતા નથી. અને પ્રાસ અધિકારીઓ ચાતુયામથી પણ સંયમને પૂરે મર્મ સમજી શકે છે, પરંતુ ઋજુ-જડ અને વક્ર -જડની કલ્પનામાં ચાર યામથી પાંચ યામને ખ્યાલ આવે મુશ્કેલ છે. એથી જ એમની વિશેષ સમજને માટે ચારના પાંચ યામ કરવામાં આવ્યા છે અને એ ઉપરાંત રાત્રિભોજનના ત્યાગને પણ એક જુદા વ્રત તરીકે જણાવ્યું છે, અર્થાત્ અધિકારીની મનોદશાના કારણથી ભગવાન મહાવીરે ચારના પાંચ કામ કર્યા, અને બ્રહ્મચર્ય વ્રતને જુદું સ્થાન આપ્યું. વર્તમાનમાં પણ ત્યાગપ્રધાન અને સેવાપ્રધાન સંસ્થાઓમાં પાંચ યામ ઉપરાંત જે કેટલાક નિયમો અને ઉપનિયમ રાખવાનું ધોરણ ચાલે છે તે પણ અધિકારીઓની વિચિત્ર મનોદશાને લીધે હોય એમ લાગે છે.
૪. બ્રહ્મચર્યનું ધ્યેય અને તેના ઉપાયે
જૈન ધર્મમાં અન્ય તમામ વતનિયમની પેઠે બ્રહ્મચર્યનું સાધ્ય પણ માત્ર મેક્ષ છે. જગતની દષ્ટિએ મહત્વની ગણાતી ગમે તે બાબત બ્રહ્મચર્યથી સિદ્ધ થઈ શક્તી હોય, પણ જે તેનાથી મોક્ષ સાધવામાં ન આવે તો જિન દૃષ્ટિ પ્રમાણે એ બ્રહ્મચર્ય લકત્તર (આધ્યાત્મિક) નથી. જૈન દષ્ટિ પ્રમાણે મેક્ષમાં ઉપયોગી થતી વસ્તુ જ સાચું મહત્ત્વ ધરાવે છે. શરીરસ્વાસ્થ, સમાજળ

Page #12

પાટ]
દર્શન અને ચિંતન આદિ ઉદ્દેશે ખરા મોક્ષસાધક આદર્શ બ્રહ્મચર્યમાંથી સ્વતઃ સિદ્ધ થઈ જાય છે. . - બ્રહ્મચર્યને સંપૂર્ણપણે સિદ્ધ કરવા એ માર્ગે નક્કી કરવામાં આવ્યા છે? પહેલે ક્રિયામાર્ગ અને બીજો જ્ઞાનમાર્ગ. ક્રિયામાર્ગ વિધી કામસંસ્કારને ઉત્તેજિત થતું અટકાવી તેના સ્થલ વિકારવિષને બ્રહ્મચર્યજીવનમાં પ્રવેશવા નથી દે; અર્થાત તેની નિષધબાજુ સિદ્ધ કરે છે, પણ તેનાથી કામસંસ્કાર નિમૅળ થતું નથી. જ્ઞાનમાર્ગ એ કામસંસ્કારને નિર્મળ કરી બ્રહ્મચર્યને સર્વથા અને સર્વદા સ્વાભાવિક જેવું કરી મૂકે છે; અર્થાત તેની વિધિબાજુ સિદ્ધ કરે છે. જૈન પરિભાષામાં કહીએ તે ક્રિયામાર્ગથી બ્રહ્મચર્ય ઔષશમિકભાવે સિદ્ધ થાય છે, અને જ્ઞાનમાર્ગથી ક્ષાવિકભાવે સિદ્ધ થાય છે. ક્રિયામાર્ગનું કાર્ય જ્ઞાનમાર્ગની મહત્ત્વની ભૂમિકા તૈયાર કરવાનું હોવાથી તે માર્ગ વસ્તુતઃ અપૂર્ણ છતાં પણ બહુ ઉપયોગી મનાય છે, અને દરેક સાધક માટે પ્રથમ આવશ્યક હોવાથી તેના ઉપર જૈન શાસ્ત્રમાં બહુ જ ભાર મૂકવામાં આવે છે. એ ક્રિયામાર્ગમાં બાહ્ય નિયમોને સમાવેશ થાય છે. એ નિયમેનું નામ ગુપ્તિ છે. ગુપ્તિ એટલે રક્ષાનું સાધન અર્થાત્ વાડ. એવી ગુપ્તિએ નવ ગણાવવામાં આવી છે. એક વધુ નિયમ એ ગુપ્તિઓમાં ઉમેરી એમને જ બ્રહ્મચર્યનાં દશ સમાધિસ્થાનક તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યાં છે. એનિષેધાત્મક સમાધિસ્થાનેને બ્રહ્મચારી પાસે પળાવવા જે રીત જૈન શાસ્ત્રમાં અખત્યાર કરવામાં આવી છે.તે ભારતવર્ષનાં બીજ દર્શનમાં પણ પ્રસિદ્ધ અને જૂની છે. બ્રહ્મચર્યના ઉમેદવાર પુરુષને સ્ત્રી જાતિના આકર્ષણથી મુક્ત રાખવા તેને સ્ત્રીકલેવર તરફ પ્રબળ ઘણા થાય, સ્ત્રીસ્વભાવમાં દેવ દેખાય અને સ્ત્રી જાતિ મૂળથી જ દેવની ખાણરૂપ છે એવી પ્રતીતિ થાય તે માટે કરવું જોઈતું બધું વર્ણન શાસ્ત્રમાં છે. તે ઉપરાંત સમાજભય, રાજસ્ય અને પરલોકભય દ્વારા તેમ જ કીતિ, પ્રતિષ્ઠાની સિદ્ધિ અને દેવી સુખને પ્રલોભન દ્વારા પણ એ ઉમેદવાર બ્રહ્મચર્યને વળગી રહે તે માટે અભુત વર્ણ અને કલ્પનાઓ છે. ક્રિયામાર્ગ દ્વારા બ્રહ્મચર્યને પૂલ રક્ષણ ગમે તેટલું મળતું હેય, છતાં તેમાં કામસંસ્કાર કાયમ રહેતે હેવાથી અને એમાં ઘણું, ભય, લેભ આદિ બીજી અનિષ્ટ વૃત્તિઓ પોષાતી હોવાથી એ માર્ગની અપૂર્ણતા દૂર કરવા જ્ઞાનમાર્ગ યોજવામાં આવ્યો છે. જ્ઞાનમાર્ગમાં બનનું સ્થાન મુખ્ય છે. ધ્યાન દ્વારા વિચારવિકાસ અને સ્વરૂપચિંતન સધાતાં કામાદિ બધી અનિટ વૃત્તિઓનાં બીજે બળી જાય છે. ધ્યાનના પ્રકારમાં શુકલ નામક ધ્યાન ઊંચ કેટિનું છે. તે ચગદર્શનપ્રસિદ્ધ સંપ્રાત અને અજ્ઞાત સમાધિને સ્થાને છે. જેમ ફક્ત બ્રહ્મચર્યવ્રત માટે

Page #13

જેની દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ પ૯ યિામાર્ગનાં બાહ્ય વિધાને તદ્દન જુદાં જ કરવામાં આવ્યાં છે તેમ જ્ઞાનમાર્ગનાં આંતરિક વિધાને ફક્ત એ વ્રતને ઉદેશી જુદાં પાડી ક્યાંય કહેવામાં આવ્યાં નથી; પણ ક્રોધ, મેહ, લેભાદિ બધા સંસ્કારને નાબૂદ કરવા જે જ્ઞાનમાર્ગ
જાય છે તે જ કામસંસ્કારના નાશમાં પણ લાગુ પડે છે. માત્ર ક્રિયામાર્ગથી મળતું રક્ષણ એકાંતિક (પૂરેપૂરું) કે આત્યંતિક (હંમેશનું) ન હોઈ શકે, કારણ કે તે દેવદર્શનથી થયેલું હોવાથી દોષદષ્ટિ બદલાતાં ભાગ્યે જ રહી શકે. જ્યારે જ્ઞાનમાર્ગથી મળતું રક્ષણ ઐકાંતિક અને આત્યંતિક હોય છે, કારણ કે તે રક્ષણ સ્વરૂપચિંતન અથવા આત્મવિવેકમાંથી ઉત્પન્ન થયેલું હોવાને લીધે કદી નાશ પામતું નથી અને સાહજિક ભાવે સિદ્ધ થાય છે. " ક્રિયામાર્ગમાં આવતાં દશ સમાધિસ્થાનેનું વર્ણન ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના સેળમાં અધ્યયનમાં બહુ માર્મિક રીતે કરવામાં આવ્યું છે. તેને સાર આ પ્રમાણે છે :
૧. દિવ્ય કે માનુષી સ્ત્રીના, બકરી, ઘેટી વગેરે પશુના અને નપુંસકના સંસર્ગવાળાં શયન, આસન અને રહેઠાણ વગેરેને ઉપયોગ ન કરે.
૨. એકલા એકલી સ્ત્રીઓની સાથે સંભારણું ન કરવું. માત્ર સ્ત્રીઓને કથાવાર્તા વગેરે ના કહેવા અને સ્ત્રીકથા ન કરવી, એટલે કે સ્ત્રીનાં જાતિ, કુળ રૂપ અને વેશ વગેરેનું વર્ણન કે વિવેચન ન કરવું.
૩, સ્ત્રીઓની સાથે એક આસને ન બેસવું. જે આસને બેઠેલી હોય ત્યાં તેના ઊંડ્યા પછી પણ બે ઘડી સુધી ન બેસવું.
૪. સ્ત્રીઓનાં મનોહર નયન, નાસિકા વગેરે ઈન્ડિયનું વા તેઓનાં અંગેપાંગનું અવલોકન ન કરવું અને તે વિશેનું ચિંતન-સ્મરણ પણ વર્જવું,
૫. સ્ત્રીઓના રતિપ્રસંગના અવ્યક્ત શબ્દો, રતિકલહના શબ્દો, ગીતના ધ્વનિઓ, હાસ્યના કિલકિલાટે, ક્રીડાના શબ્દો અને વિરહ સમયે રુદનના શબ્દો પડદા પાછળ રહીને કે ભીંતની આડમાં રહીને પણ ન સાંભળવા.
૬. પૂર્વે અનુભવેલી, આચરેલી, કે સાંભળેલી રતિક્રીડા, કામક્રીડા વગેરે ન સંભારવાં.
૭. ધાતુને વધારનારાં પૌષ્ટિક ખાનપાન ન લેવાં. ૮. સાદુ ખાનપાન પણું પ્રમાણથી અધિક ન લેવું..
૯. શણગાર ન જવો; એટલે કે કામરાગને ઉદ્દેશીને સ્નાન, વિલેપન, ધૂપ, ભાલ, વિભૂષણ કે વેશ વગેરેની રચના ન કરવી.
૧૦. જે શબ્દ, રૂપ, રસે, ગધે, અને સ્પર્શી કામગુણને જ પનારાં હોય તેઓને વર્જવાં.

Page #14

પર્॰ ]
દર્શન અને ચિંતન
આ ઉપરાંત કામોદ્દીપક હાસ્ય ન કરવું, સ્ત્રીનાં ચિત્રો ન રાખવાં, ન જોવાં, અબ્રહ્મચારીને સંગ ન કરવા વગેરે બ્રહ્મચારીએ ન કરવા જેવી ખીજી અનેક જાતની ક્રિયાઓ આ દશ સ્થાનેમાં સમાઈ જાય છે.
ત્રકાર કહે છે કે પૂર્વોક્ત નિષિદ્ધ પ્રવૃત્તિમાંની કાઇ પણ પ્રવૃત્તિ કરનાર બ્રહ્મચારી પોતાનું બ્રહ્મચર્ય તે ખારો જ, તદુપરાંત એને કામજન્ય માનસિક કે શારીરિક રોગા પણ થવાના સભવ છે.
બ્રહ્મચારી પણ રહે છે તો જનસમાજમાં જ, એટલે એની આંખે રૂપા અને કાને શબ્દો વગેરે ન આવે એ તેા ન જ બને; તે! હવે શું એણે જનસમાજમાં ન રહેવુ ? રૂપા, શબ્દો વગેરેને ન આવવા દેવાં? કે આંખે અને કાને પડદા રાખવા? સૂત્રકારે આને ઉત્તર ટૂંકા પણ સચેષ્ટ રીતે આપેલો છે, જે આ રીતે૧૩ છે: આંખે આવતાં રૂપોને અને કાને પડતા ધ્વનિ વગેરેને પરિહાર શકય જ નથી, પણ તેને પ્રસંગે એ રૂપે કે શબ્દો વગેરેને લીધે પોતાની પ્રવૃત્તિમાં રાગને કૈ દ્વેષને ન થવા દેવા, અર્થાત્ એવે વખતે બ્રહ્મચારીએ વસ્તુસ્વભાવનું ચિંતન કરવું યા તે સર્વથા ઉદાસીન રહેવું. સ્પર્શી, ગધા અને રસા માટે ન્યાય ધટાવી લેવા. ઉપર્યુંક્ત સમાધિસ્થાન ઉપરાંત બ્રહ્મચારી ભિક્ષુભિક્ષુણી માટે બીજા પણ કેટલાંક વિધાન કરવામાં આવ્યાં છે; જેમ ૧૪ પથારી કહેણુ રાખવી, પથારી ઉપરના એમ્બ્રડ સુંવાળા કપડાંનેા ન રાખવા, સુંવાળાં વસ્ત્રો ન પહેરવાં, ભિક્ષુણીએ હાથાવાળાં આસને પર ન બેસવું અને આખું કેળું ન લેવું, ભિક્ષુએ સાંકડા માંનાં પાત્રા ન રાખવાં, વગેરે વગેરે.
૫. બ્રહ્મચર્યના સ્વરૂપની વિવિધતા અને તેની વ્યાપ્તિ
ઉપર આપેલી બીજી વ્યાખ્યા પ્રમાણે કામસંગના ત્યાગરૂપ બ્રહ્મચય ના જે ભાવ સાધારણ લોકા સમજે છે તે કરતાં ઘણા સૂક્ષ્મ અને વ્યાપક ભાવ જૈન શાસ્ત્રોમાં લેવાયા છે. જ્યારે કાઇ વ્યક્તિ જૈન ધર્મની મુનિદીક્ષા લે છે ત્યારે
6
૧૩ ન સરા, ન સો સા (?) સોવિસયમાયા ।
रामदोषा उ जे तत्थ तं भिक्खू परिवज्जए ॥ सक्का मद्द चक्खु बिसयमागये ।

रागदोषा उ जे तत्थ तं भिक्खू परिवज्जए ॥
.
૧૪, તુ કલ્પસૂત્ર પંચમ ઉદ્દેશ, સ. ૧૫-૪૭,
ત્યાદિ, આચારાંગસૂત્ર વિમુક્તિ—અચયન છેલ્લુ .
:

Page #15

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ ૫૧ તે વ્યક્તિ વડે લેવાતી પાંચ પ્રતિજ્ઞાઓમાં ચોથી પ્રતિજ્ઞા રૂપે એવા ભાવના બ્રહ્મચર્યને સ્વીકાર કરવામાં આવે છે. એ પ્રતિજ્ઞા આ પ્રમાણે છે : હે પૂજ્ય ગુરે ! સર્વ મૈથુનને પરિત્યાગ કરું છું; અર્થાત્ દેવી, માનુષી કે તૈયચી (પશુપક્ષી સંબંધી) કોઈ પણ જાતના મથુનને હું મનથી, વાણીથી અને શરીરથી, જીવનપર્યત નહિ એવું, તેમ જ મનથી, વચનથી અને શરીરથી ત્રણ પ્રકારે બીજા પાસે જીવનપર્યત સેવરાવીશ નહિ અને બીજો કોઈ મિથુન સેવા હશે તો તેમાં હું એ જ ત્રણ પ્રકારે જીવનપર્યત અનુમતિ પણ નહિ આપું.
જોકે મુનિદીક્ષામાં સ્થાન પામેલ ઉપર વર્ણવેલું નવ પ્રકારનું બ્રહ્મચર્ય જ બીજી વ્યાખ્યા પ્રમાણેના બ્રહ્મચર્યનું અંતિમ અને સંપૂર્ણ સ્વરૂપ છે, છતાં તેવા એક જ પ્રકારના બ્રહ્મચર્યને દરેક પાસે પળાવવાને દુરાગ્રહ કે મિઆ આશા જૈન આચાર્યોએ નથી રાખ્યાં. પૂર્ણ શક્તિ ધરાવનાર વ્યક્તિ હોય તે બ્રહ્મચર્યને સંપૂર્ણ આદર્શ સચવાય અને અલ્પશક્તિ અને અશતિવાળી હોય તે પૂર્ણ આદર્શને નામે દંભ ચાલવા ન પામે એવા સ્પષ્ટ ઉદ્દેશથી શક્તિ અને ભાવનાની ઓછીવત્તી યોગ્યતા ધ્યાનમાં રાખી જન આચાર્યોએ અસંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય પણ ઉપદેશ્ય છે. જેમ સંપૂર્ણતામાં ભેળે અવકાશ નથી તેમ અસંપૂર્ણતામાં અભેદને સંભવ જ નથી. તેથી અપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યના અનેક પ્રકારે થઈ જાય અને તેને લીધે તેને ત્રતનિયમોની પ્રતિજ્ઞાઓ પણ જુદી જુદી હોય તે સ્વાભાવિક છે. આવા અસંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યના ઓગણપચાસ પ્રકારે જૈન શાસ્ત્રોમાં કપાયેલા છે, અને અધિકારી તેમાંથી પિતાની શક્તિ પ્રમાણે નિયમ સ્વકારે છે. મુનિદીક્ષાના સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા લેવા અસમર્થ અને છતાં તેવી પ્રતિજ્ઞાના આદર્શને પસંદ કરી તે દિશામાં પ્રગતિ કરવા ઈચ્છનાર ઉમેદવાર ગૃહસ્થ પોતપોતાની શક્તિ અને રુચિ પ્રમાણે એ ઓગણપચાસ પ્રકારમાંથી કોઈ ને કોઈ જાતના બ્રહ્મચર્યને નિયમ લઈ શકે તેવી વિવિધ પ્રતિજ્ઞાઓ જૈન શાસ્ત્રો પૂરી પાડે છે. આ રીતે વાસ્તવિક અને આદર્શ બ્રહ્મચર્યમાં ભેદ ન હોવા છતાં વ્યાવહારિક જીવનની દષ્ટિએ તેને સ્વરૂપની વિવિધતા જૈન શાસ્ત્રોમાં બહુ વિસ્તારપૂર્વક વર્ણવવામાં આવી છે.
- જેમ ખાદીનું વ્રત ઢીલું કરવા જતાં કે તેમાં બારીઓ શોધાતાં તે વ્રતમાં દાખલ થતી દાંભિકતા દૂર કરવા ખાતર શુદ્ધ, મિશ્ર અને મિલની ખાદી એવા ભેદો એ વ્રત સાથે સંકળાયાને ઈતિહાસ જાણું છે, તેમ અપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યમાં અનેક છૂટો અને બારીઓને અવકાશ હોવાથી જેમ જેમ

Page #16

પર૨ ]
દર્શન અને ચિંતન તેમાં બારીઓ શેધાતી ગઈ તેમ તેમ તે વ્રતની ઝીણવટ વધતી ગયાને ઈતિહાસ પણ બહુ મનોરંજક અને મહત્ત્વ છે.
પ્રાચીન કાળના સીધા, સરળ અને છતાં ગંભીર વર્ણન ઉપરથી એમ ચેખું લાગે છે કે અપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યનાં ઉમેદવાર સ્ત્રી અગર પુસવ સતિષ કેળવવા કામવૃત્તિની મર્યાદા બાંધતાં. આર્યાવર્તમાં પુરુષને ગમે તેટલી સ્ત્રીઓ કરવામાં ન હતા કેઈ બાહ્ય અંકુશ કે ન હોતે કઈ સામાજિક પ્રતિષ્ઠા જવાને ભય. જયારે સામાન્ય રીતે સ્ત્રીને એકથી બીજો પતિ કરવામાં એક તરફ સામાજિક પ્રતિષ્ઠા ઓછી થવાને ભય હતું અને બીજી તરફ બાહ્ય અંકુશો પણ હતા. આ કારણથી અપૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય સ્વીકારનાર વ્યક્તિ જે. પુરુષ હોય તે પિતાની ઇચ્છા પ્રમાણે અમુક સ્ત્રીઓના ભાગની મર્યાદા બાંધી તેથી અન્ય સ્ત્રીના ભાગને ત્યાગ કરો.
ખાનદાની અને ધર્મનિષા, એવા પુચ્છને સંખ્યામાં ગમે તેટલી છતાં સ્વવિવાહિત સ્ત્રીઓના ભોગની મર્યાદા બાંધવા પ્રેરતાં. પુરૂની એ મર્યાદા જૈન શાસ્ત્રોમાં “સ્વદારસંતિ” વ્રતને નામે પ્રસિદ્ધ છે. પરંતુ અપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યવ્રતની ઉમેદવાર સ્ત્રી હોય તો તે પોતાના વિવાહિત એક પતિ સિવાય અન્ય પુના ભેગને ત્યાગ કરતી. એને એ ત્યાગ “સ્વપતિસવ' વ્રતને નામે જૈન સમાજમાં જાણીતા છે. પુરુષનું સ્વદારસંવત્રતા અને સ્ત્રીનું વપતિસતિષત્રત એવા બે ભેદ સામાન્ય રીતે સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યવ્રતના પડે છે. અંતઃકરણમાં રહેલી સારી ધર્મનિષ્ઠા જે માણસને સંયમની દિશામાં પ્રેરે છે તે તેની સાથે રહેવા પામેલી એ છીવત્તી વાસનાઓ તેને કાં તે અસંયમની દિશામાં અગર સ્વીકારેલ નિયમમાં બારીઓ અને છૂટ શોધવા તરફ પ્રેરે છે. સાહસવૃત્તિ, તર્કવૃત્તિ અને નિરંકુશતાનો જે જે ધર્મનિષ્ઠા સાથે થાય તે તેમાંથી સંયમનાં ફળે જન્મે છે. અને જે તેમને જેગ વાસના અને ખાસ કરી કામવાસના સાથે થાય છે તેમાંથી અસંયમ જ નહિ પણ સ્વીકારેલ સંયમમર્યાદા સુધ્ધાંમાં અનેક છૂટોની શોધને પરિણામે ભયંકર અધઃપાત પણ જન્મે છે. જોકે પુરુષના સ્વદારસંતિષ વ્રતમાં બે, પાંચ કે દશ જ નહિ પણ સેંકડો અને હજારો સ્વવિવાહિત સ્ત્રીઓના ભોગને સમાવેશ થવા જેટલું અવકાશ આર્યાવર્તની લગ્નપ્રથાને લીધે હતા જ, છતાં સાહસ, તર્ક અને નિરંકુશતાએ પુરૂને પ્રશ્ન કરાવ્યો કે વેશ્યા જેવી સર્વસાધારણ સ્ત્રી, જે અન્ય દ્વારા વિવાહિત નથી, તેને પૈસા કે બીજી લાલચથી છેડા વખત સુધી પિતાની સ્ત્રી જ માની જોગવવામાં સ્વદારસંત્રિત ભંગ શા માટે ગણવો જોઈએ ?

Page #17

જૈન ષ્ટિએ બ્રહ્મચવિચાર
[ પક.
કારણ કે સ્વદારસ ષવતને ધ્વનિ પરસ્ત્રીત્યાગ તરફ્ છે, અને વેશ્યા એ કાંઈ પરી તો નથી જ. એ તે સાધારણ સ્ત્રી હોવાથી જો બીજાની હાય. તે પાતાની પણ છે જ. માટે સ્વારસàાખવતની મર્યાદામાં વેશ્યાસેવન ખાધક શાને ગુણવું જોઈ એ ? પુરુષના આ એક કુટિલ પ્રશ્નને લીધે સ્વદારસ ષવ્રતમાંથી પરદારપાગના જન્મ થયે। અને સ્વદારતાવ્રત તેમ જ પરદારત્યાગત્રત એ એના અર્થોમાં આપાઆપ ભેદ નિશ્ચિત થયે.
જ્યારે અપૂણૅ બ્રહ્મચર્ય લેનાર પુરુષ માટે સ્વદારસંતાપ અને પરદારત્યાગ એ એ તે જુદાં કપાયાં ત્યારે અભેદની કલ્પના આ રીતે કરી જે પેાતાની વિવાહિત સ્ત્રીમાં જ સંતુષ્ટ રહેવા ઇચ્છે તે સ્વદારસાષવ્રત લે. એ વ્રત લેનાર જેમ પરસ્ત્રી ન સેવી શકે તેમ વેશ્યાસેવન પણ ન કરી શકે, પરંતુ જે વિવાહિત સ્ત્રી ઉપરાંત વેશ્યાસેવન તજવા ન ઇચ્છે, માત્ર અન્ય પુરુષાએ પરણેલી એવી સ્ત્રીઓના જ ત્યાગ કરવા ઇચ્છે તે પરદારત્યાગત્રત લે. એ ત લેનારને સ્વવિવાહિત સ્ત્રી અને સાધારણ વેશ્યા એ બન્નેના ભાગ ખાધક નથી ગણાયા. તેને ફક્ત પરવિવાહિત સ્ત્રીના ભોગ જ બાધક ગણાયેલા છે. આ રીતે એક જ ફાયદામાંથી અનેક અર્થો નીકળે છે તેમ પુરુષના એક જ ગંભીર સ્વરદારસતાષવ્રતમાંથી બે અવાળાં છે વ્રતો જન્મ્યાં. પણ પુસ્યનું પૌષ કાંઈ એટલેથી જ અટકે ? તેથી વળી તેને શકા થઈ કે પરસ્ત્રી એટલે જેને વિવાહિત પતિ હોય અને જે પર—પતિનું રક્ષણુ મેળવતી હાય તે. પરસ્ત્રીની આ વ્યાખ્યામાં કુમારી સ્ત્રીનો, વિધવાનો કે જેને પતિ કયાંય ચાણ્યા ગયા હોય (પ્રેષિતભતું કા) તેવી સ્ત્રીંના સમાવેશ થઈ ન શકે અને તેથી પરદારત્યાગનું વ્રત લેનારને તેવી કુમારી કન્યા, વિધવા કે પ્રેષિતભર્તૃકા સ્ત્રીને ભાગ બાધક શા માટે ગણાવા જોઈ એ ? પુરુષની આ શકાપર પરાએ પરદારત્યાગવતમાંથી બીજા અનેક ત્રા જન્માવવાની પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન કરી, પશુ દી દષ્ટિ આચાયોએ અનવસ્થાપના ભયથી બીજાં નવાં વ્રતોની કલ્પના અટકાવી અને એ શંકાનું નિવારણ છ જ રીતે કર્યું.
પરંતુ આર્યાવતની સ્ત્રીને શંકાજનક તત્ત્વાના પુરુષ જેટલા વારસે નથી મળ્યો, એટલે તેના સ્વપતિસ તોષવ્રતને અર્થ ચોક્કસ અને એકસરખા રહ્યો છે, તેને લીધે ભારતવર્ષની સાધ્વી સ્ત્રીઓને પુરુષની પૂર્વોક્ત કલ્પનાની પેઠે એવી કલ્પના ન.જ ઊગી કે પતિત્યાગ એટલે જે કાઈ પુરુષ કાઈ સ્ત્રીને પંચસાક્ષિક પતિ છે તેને જ માત્ર ત્યાગ અને જે કુમાર છે, વિધુર છે અથવા કાઈ સ્ત્રીને નિયત પતિ નથી પણ ગણિકા જેવા અનિયત છે એ બધા પુષોના

Page #18

પર૪].
દર્શન અને ચિંતન - ત્યાગ નહિ. એથી એ વ્રત લેનાર સ્ત્રીને પોતાના વિવાહિત પતિ સિવાય કોઈ પણ પુરુષનું સેવન બાધક જ લેખાયું છે, પછી ભલે તે અન્યપુર્વ કેઈ બીજી સ્ત્રીનો વિવાહિત પતિ હોય, વિધુર હોય કે અવિવાહિત કુમાર હોય. સંયમશીલ સ્ત્રીના સદ્ભાગ્યે તેને પપતિત્યાગવતના અર્થમાં જરાયે છૂટ થવાને બદલે ઊલટી તેમાં વધારે નિયમિતતા નક્કી કરવામાં આવી છે. તે જેમ જાણવા જેવી છે તેમ સરખામણીમાં આશ્ચર્યજનક પણ છે. સ્વપતિસતિષત્રત લેનાર સ્ત્રીને જે સપત્ની (શોક) હોય તે સપત્નીના વારાને દિવસે પિતાના વિવાહિત પતિ સુધાને ત્યાગ સૂચવવામાં આવ્યું છે અને તેને ભોગ વ્રતને બાધક માનવામાં આવ્યું છે. જ્યારે સ્વદારસંતિષત્રત લેનાર પુરુષ જે અનેક પત્નીઓને સ્વામી હોય અને એક સ્ત્રીના વારાને દિવસે બીજી સ્ત્રીને ભોગ પસંદ કરે તે તેને માટે કાંઈ વિધિનિષેધ સૂચવા નથી. આ રીતે પુરુષના અપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યવ્રતમાંથી અનેક ફાંટાઓ પડ્યાને ટૂંક ઈતિહાસ છે.
સર્વબ્રહ્મચર્ય તે નવ પ્રકારનું બ્રહ્મચર્ય અને દેશ બ્રહ્મચર્ય તે આંશિક બ્રહ્મચર્ય. તેનું વધારે સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે: મન, વચન અને શરીર એ પ્રત્યેક દ્વારા સેવવું, સેવરાવવું અને સેવનની અનુમતિ આપવી એ નવે ફરીથી સર્વ બ્રહ્મચારીને કામાચારને ત્યાગ હોય છે. સાધુ કે સાધ્વી તે સંસારને ત્યાગ કરતાં જ એ ન કરીને પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યને નિયમ લે છે અને ગૃહસ્થ પણ તેને અધિકારી થઈ શકે છે. પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યની એ નવે કેટી ઉપરાંત એ પ્રત્યેક કરીને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની મર્યાદા પણ છે. એ દરેક મર્યાદા ક્રમશઃ આ પ્રમાણે છે: કઈ પણ સજીવ કે નિર્જીવ આકૃતિઓ સાથે - નવે કેટીથી કાભાચારનો નિષેધ એ દ્રવ્યમર્યાદા. ઉપરને લેક, નીચેને લેક
અને તિરછો લેક એ ત્રણેમાં નવે કેટીએ કાભાચારને ત્યાગ એ ક્ષેત્રમયદા. દિવસે, રાત્રિએ કે એ સમયના કઈ ભાગમાં એ જ નવે કેટીથી કામાચારનો નિષેધ એ કાળમર્યાદા અને રાગ કે દ્વેષથી એટલે માયા, લેભ, દેવ કે અહં. કારના ભાવથી સામાચારને નેવે કરીથી ત્યાગ એ ભાવમર્યાદા. આંશિક બ્રહ્મચર્યને અધિકારી ગૃહસ્થ જ હોય છે. એને પિતાના કુટુંબ ઉપરાંત સામાજિક જવાબદારી હોય છે, અને પશુપક્ષીના પાલનની પણ ચિંતા હોય છે. એટલે એને વિવાહ કરવા-કરાવવાના પ્રસંગે અને પશુપક્ષીને ગર્ભાધાન કરાવવાના પ્રસંગે આવ્યા જ કરે છે. આ કારણથી ગૃહસ્થ એ નવે કેટીનું બ્રહ્મચર્ય બહુ વિરલ રીતે પાળી શકે છે. આગળ જે નવ કેટીઓ બતાવી છે તેમાંની મન, વચન અને શરીરથી અનુમતિ આપવાની ત્રણ કેદીઓ

Page #19

જૈન દૃષ્ટિએ બ્રહ્મચર્ચા વિચાર
[ પપ.
એને નથી હતી; અર્થાત્ એનું ઉત્તમ બ્રહ્મચર્ય બાકીની યે કેટીએ લીધેલું હાય છે. આંશિક બ્રહ્મચય લેવાને આ છ પદ્ધતિ છે
(૧) દ્વિવિષે ત્રિવિધે, (૨) દિવિષે દ્વિવિધ, (૩) િિવષે એકવિધે, તથા (૪) એકવિધે ત્રિવિષે (૫) એકવિધ વિષે (૬) એકવિધ એકવિધે. આમાંના કાઈ એક પ્રકારને ગૃહસ્થ પોતાની શક્તિ પ્રમાણે બ્રહ્મચય માટે સ્વીકારે છે. દ્વિવિધે એટલે કરવુ અને કરાવવું એ અપેક્ષાએ અને ત્રિવિધે એટલે મન, વચન અને શરીરથી અલઁત્ મનથી કરવા-કરાવવાનો ત્યાગ, વચનથી કરવા. કરાવવાના ત્યાગ અને શરીરથી કરવા-કરાવવાનો ત્યાગ. એ પ્રથમ પદ્ધતિ. છે. આ જ રીતે બીજી બધી પદ્ધતિએ લેવાની છે.
૬. પ્રાચ ના અતિચારો
કોઈ પણ પ્રતિજ્ઞાને લગતાં ચાર દૂષણા હોય છે. તેમાં લૌકિક દૃષ્ટિથી: દૂષિતપણાનુ તારતમ્ય માનવામાં આવે છે. એ ચારે પ્રતિજ્ઞાના ધાતક તે છે. જ, પણ વ્યવહાર ! પ્રતિજ્ઞાના દશ્ય ધાતને જ વાત માને છે. એ ચારનાં નામ અને સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે:
૧. પ્રતિજ્ઞાને અતિક્રમ કરવા ઍટલે પ્રતિજ્ઞાના ભંગના માનસિક સકલ્પ કરવા.
૨. પ્રતિજ્ઞાના વ્યતિક્રમ કરવા એટલે એ સંકલ્પની સહાયક સામગ્રીના સંચાગની ચેોજના કરી. આ બન્ને દૂષણરૂપ હોવા છતાં વ્યવહાર એ અનેને ક્ષમ્ય ગણે છે, અર્થાત્ મનુષ્યની અપૂર્ણ ભૂમિકા અને તેની આસપાસનું વાતાવરણુ જોતાં એ બન્ને દોષા ચલાવી લેવાય ખરા.
૩. પણ જે પ્રવૃત્તિને લીધે વ્યવહારમાં પણ લીધેલી પ્રતિજ્ઞાને આંશિક ભગ મનાય, અર્થાત્ જે પ્રવૃત્તિ વડે મનુષ્યનું વર્તન વ્યવહારમાં દૂષિત મનાય તે પ્રવૃત્તિને સાન્ય માનવામાં આવી છે. એવી પ્રવૃત્તિનું જ નામ અતિચાર વા દોષ છે, અને એ ત્રીજો દોષ ગણાય છે.
૪. અનાચાર એટલે પ્રતિજ્ઞાને સથા નાશ. એ મહાદોષ છે.
અહી સર્વથા બ્રહ્મચય કે આંશિક બ્રહ્મચય સાથે જે અતિચાર રૂપ દોષો સબંધ ધરાવે છે તેમનું વિવેચન કરવાનું છે અને તે નીચે પ્રમાણે છેઃ

Page #20

પર ]
દર્શન અને ચિંતન
સર્વોથા બ્રહ્મચારીને હસ્તકર્મ અને ખીજી એવી કુચેષ્ટાઓ વરૂપ છે તથા આગળ પાંચમા પ્રકરણમાં જે દશ સમાધિસ્થાને બતાવ્યાં છે તેમના પાલનમાં જેટલી જેટલી ખામી રહે તે પણ દોષરૂપ છે. એ દેષોના સેવન દ્વારા બ્રહ્મચર્ય ના ચાખ્ખાભગ છે એ વાત સથા બ્રહ્મચારી પોતાની પ્રતિજ્ઞાનો પૂરો ભમ સમજે તે તે સમજી જ જાય અને એ દેશને પાસે ફરકવા પણ ન દે. પણ કાઈ વક્ર અને જડ એમ સમજે કે આપણી પ્રતિજ્ઞા માં તે માત્ર પ્રસગના ત્યાગ છે, એમાં હસ્તકમ વગેરેના નિષેધની વાત કચાં આવે છે? શાસ્ત્રકારે તવાને ખરાબર સમજાવવા ઉપર કહેલા દોષોને અતિચારરૂપે ખતાવેલા છે.
આંશિક બ્રહ્મચારી એટલે ગૃહસ્થ, તેનું શીલ માટે ભાગે સ્વારસતૈષ સુધીનુ છે. સ્વદારસતોષના અથ પુરુષ કે સ્ત્રી સમાજસમ્મત વિવાહપતિએ પેાતાના વૈયિક પ્રેમનું સ્થાન અમુક સ્ત્રી કે અમુક પુરુષને જ બનાવે, પણ એ પ્રેમના વિષય જે તે કાઈ, જ્યારે ત્યારે તો ન જ બને એ છે. અમાં પરદાર કે પરપુરુષના ત્યાગ આપોઆપ આવી જાય છે. ઉપરાંત લેાકેા જેતે પરદાર તરીકે નથી સમજતા એવી વૈશ્યા, કન્યા કે કુંવારી સ્ત્રી તથા રક્ષિતા સ્ત્રી વગેરેના અને સમાજતે અમાન્ય એવી વિવાહપતિએ થતા લગ્નને પણ ત્યાગ આ જ અમાં સમાઈ જાય છે. આમ છતાં સ્વદારસતોષી હાઈ ને પણ વિષયવૃત્તિને આધીન થયેલા વર્ગ જાણતાં કે અજાણતાં એવી એવી છૂટા શોધે છે કે જે દ્વારા પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ ન કહેવાય અને પેાતાની વૃત્તિને પોષણ પણ મળે. એવી છૂટા એ ગૃહસ્થના શીલને અતિચારરૂષ છે, માટે જ એ અનાચરણીય છે. એવી એવી જે છૂટ છે તેનું પાંચ સંખ્યામાં વર્ગીકરણ કરીને શાસ્ત્રકારે દેોષોનું જે સ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે નીચે પ્રમાણે છે :
શાસ્ત્રકારે કહે છે કે ગૃહસ્થના શીલના એવા પાંચ અતિચાર છેઃ (૧) વરપરિગૃહીતાગમન, ( ૨ ) અપરિગૃહીતાગમન, (૩) અનગીડા, (૪) પરવિવાહકરણ, ( ૫ ) કામભોગોમાં તીવ્ર અભિલાષ.
એ પ્રત્યેકનું સ્પષ્ટ સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છેઃ
:
૧. જે સ્ત્રીઓ પરદાર¥ાટીની નથી તેમને પૈસા વગેરેની લાલચ આપી અમુક સમય સુધી પોતાની કરવી એટલે સ્વદારકાટીની કરવી અને તેની સાથે કામાચારના પ્રત્યક્ષ વ્યવહાર રાખવા. એનુ નામ ઇશ્ર્વરપરિગૃહીંતાગમન.

Page #21

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ પરછ . ૨. જે સ્ત્રી પોતાને માટે અપરિગ્રહીતા-અરવીકૃતા છે, જેના લગ્નની પદ્ધતિ સમાજસમ્મત નથી, જે વેશ્યા વગેરે નિયત રીતે અન્ય સ્વીકૃત છે એટલે પિતાને માટે અપરિગૃહીત છે, જે એક સમયે પરિગ્રહીતા હોવા છતાં વર્તમાનમાં અપરિગૃહીતા છે અર્થાત્ જે કોઈ કારણથી પતિથી છૂટી થયેલી છે વા પ્રેષિત પતિકા છે, વિધવા છે, વા ગ્રહિલપતિકા (ગાંડ પતિવાળી?) છે; વળી જે પરિગ્રહીતા હોવા છતાં આશ્રિતરૂપે પિતાની છે જે પિતાની દાસી વગેરે છે––એવી તમામ પ્રકારની સ્ત્રીઓ સાથે ભૂલથાપને લીધે વા સ્વદારસંતિોષની પૂરી સમજણના અભાવને લીધે જે કામપ્રસંગ બની જાય તે અપરિગ્રહીતાગમન,
૩. ગમે તે સ્ત્રીનાં કામાંગને આશરીને ક્રીડા કરવી, અનુરાગપૂર્વક ગમે તે સ્ત્રીને આલિંગવી, પુરુષે પુરુષ સ્ત્રી કે નપુંસક સાથે, સ્ત્રીએ સ્ત્રી પુરુષ કે નપુંસક સાથે અને નપુસકે પણ ત્રણે સાથે કામાચારને લગતા વિચાર કર, હસ્તકર્મ વગેરે કુચેષ્ટાઓ કરવી, લાકડાંનાં કે ચામડાં વગેરેનાં કૃત્રિમ સાધન દ્વારા કામાચારનું સેવન કરવું; મતલબ એ કે, જે દ્વારા કામરાગને પ્રબળ વેગ વધે એવી કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરવી તે અનંગફીડા.
૪. કન્યાદાનમાં ધર્મ છે એમ સમજીને વા નેહાદિકને કારણે બીજા એને માટે કન્યાઓ કે વરે શેધી આપવાં, વેવાઈઓ અને વેવાણોને મળવું વા એ જ પ્રવૃત્તિ માત્ર કામરાગને લઈને કરવી તે પરવિવાહરણ. - પ. શબ્દ અને રૂપ એ બે કામરૂપ છે. ગંધ, રસ અને સ્પર્શ એ ત્રણે ભેગરૂપ છે. એ પાંચમાં અત્યંત આસક્તિ રાખવી, તથા વાજીકરણ આદિના સેવન દ્વારા વા કામશાસ્ત્રોક્ત પ્રગો દ્વારા કામાભિલાષને અધિકાધિક ઉદ્દીપ્ત કરે તે કામગતીત્રાભિલાષ.
આ પાંચ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ સ્વદારસંતિષી ગૃહસ્થના શીલને દૂષણરૂપ છે,
કઈ પણ ગૃહસ્થ સ્વદારસંતિષને પૂરેપૂરો વફાદાર રહે તો એ પાંચમાંની એક પણ પ્રવૃત્તિને કદી પણ નહિ આચરે. એવી વફાદારી તે કઈ વિશિષ્ટ વ્યક્તિમાં જ સંભવી શકે છે, પણ જ્યાં સમુદાયના આચારબંધારણને પ્રસંગ આવે છે ત્યાં એ વિચાર સમુદાયની દૃષ્ટિએ અને તત્કાલીન સામાજિક પરિ. સ્થિતિને લક્ષમાં રાખીને જ કરવાનો હોય છે. આ અતિચારે ઊભા થવામાં પણ એ દષ્ટિ એક નિમિત્તરૂપ છે.

Page #22

પર૮ ]
દર્શન અને ચિંતન સમુદાયમાં એવી પણ અનેક વ્યક્તિઓ હોય છે જે સ્વદારસંતિષના વ્રતને જાળવવા પ્રયત્ન તે જરૂર કરે છે, પણ એમનામાં એ વતને મૂળ ઉદેશ સમજવા જેટલી સુક્ષ્મ વિવેકશક્તિ ઘણી ઓછી હોય છે. એથી લોકે જે સ્ત્રીઓને પરદારકેટની નથી ગણતા તેઓને પિસા વગેરે આપી પિતાની કરી લઈ તેમની સાથે પ્રસંગ રાખતાં એઓને પિતાના વ્રતનો અંશે પણ ભંગ ન જણાય એ સ્વાભાવિક છે. વળી સમાજ આવી પ્રવૃત્તિને પ્રબળ વિધી ન હોય ત્યાં એ પ્રવૃત્તિને અનાચરણીય માને પણ કોણ?
આવી સ્થિતિમાં વ્રતધારીના વ્રતનું બરાબર પાલન થાય, વ્રતને પૂરે ભમે તેની સમજમાં આવી જાય અને વક્ર-જડ પ્રકૃતિને મનુષ્ય પણ પિતાના લીધેલ બતના અંકુશમાં બરાબર રહે એ હેતુથી શાસ્ત્રકારે ઇવર પરિગૃહીતાગમનની પ્રવૃત્તિને પૃથફ બતાવી અતિચારરૂપે કરાવી અને ભલે તે સામાજિક કટીની. ગણાતી હોય તો પણ તેને સાફ સાફ શબ્દોમાં તદ્દન અનાચરણીય કટીની સમજાવી. કોઈ પુરુષ સ્વદારસંતિષી રહેવાની ગણતરીએ જેને જેને મેહે તેને તેને પરણુંને સ્વદારા બનાવે; અર્થાત્ બીજ બીજી અનેક કન્યાઓને, કુંવારી સ્ત્રીઓને કે દાસી વગેરેને પરણે, છતાંય તે પરણનાર પિતાના વતને છેડે પણ ભંગ ન સમજે અને બહુવિવાહની પ્રથાને કે આપનાર સમાજ તે એ રીતને અનુમોદન જ આપે, પણ પરમાર્થ રીતે વિચારતાં જણાશે કે આ પ્રવૃત્તિ સ્વદારતેષીને દૂષણરૂપ છે. વળી જૂના જમાનામાં આઠ જાતના વિવાહ થતા : બ્રાહ્મ, પ્રાજાપત્ય, આર્ષ, દેવ, ગાંધર્વ, આસુર, રાક્ષસ અને પિશાચ. આમાંના આગલા ચાર આચારકેટીના છે, પાછલા ચાર અનાચારકેટીના છે. કોઈએક જાના બનાવને આધારે પાછલા ચારમાંના ગમે તે વિવાહને અવલંબી કાઈનું પાણિગ્રહણ કરે અને માને કે મેં તે અમુકને અમુક વિવાહપદ્ધતિએ સ્વદાર તરીકે સ્વીકારેલી છે, તેમાં મારા સ્વદારસંતોષને શે બાધ આવે? આ ઉપરાંત જે જે સ્ત્રીઓનો વિવાહ સામાજિક રીતે વર્યું છે તેઓને પણ સ્વદારારૂપે સ્વીકાર કરવાને નિષેધ આમાં આવી જાય છે. આ બધી બાબતે તરફ સ્વદારસંતોષીનું ધ્યાન ખેંચાય, તે સ્વદારસતિષના ગાંભીર્યને બરાબર સમજે અને ક્યારે પણ આવા ભ્રામક પ્રસંગમાં લપસી પડી પિતાના તને મલિન ન બનાવે એવા અનેક શુભ ઉદ્દેશથી શાસ્ત્રકારે આ બીજા અતિચારને વર્ણવેલે છે અને તેને સ્પર્શ સરખો પણ નિષેધેલ છે. - અચૌર્યાવ્રતને નિયમ લેનારાએ પિતાના મોજશે જરૂર ઓછા કરવા જોઈએ. આવી વ્યાપ્તિ સાંભળનાર કોઈ ભદ્રક જરૂર પૂછશે કે અચૌર્યાવ્રતનો

Page #23

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
પર નિયમ એ એક જુદી બાબત છે અને મજશેખને ત્યાગ એ પણ એક જુદી બાબત છે. એ બેમાં કાર્યકારણની સંકલના જેવી વાત કેમ કરે છે? જેની દૃષ્ટિ ઊંડી, વિવેકી અને મર્મગ્રાહી, ગંભીર વિચાર કરનારી હશે તે તે ઉપરના નિયમને બરાબર સમજી શકે તેમ છે. તે જ ન્યાય આ ત્રીજા અને પાંચમા અતિચારે વિશે ઘટાવવાનો છે. જે એ અતિચારોને સેવે તે કદી પણ સ્વદારસતિષ ન જ રાખી શકે. એ અતિચારના વજનમાં જ સ્વદારસંઘનું પાલન છે અને સ્વદારતિષના પાલનમાં જ એ અતિચારેને નિષેધ છે. આમ એ બને એકબીજા સાથે ઘટ અને માટીની પેઠે સંકળાયેલા છે. આ તે કોઈ ભદ્રક કે વક્ર મનુષ્ય એમ સમજી બેસે કે મેહક સંગીત સાંભળવું, વેધક રૂપે જેવા એમાં વળી સ્વદારસંતિષને છેડે પણ ભંગ શેને ? એવા ભદ્રક-વક્રનું વલણ એ અતિચારે તરફ જરા પણ ન થાય અને એના ખ્યાલમાં સ્વદારસંતેષની વિશાળતા આવે એ માટે જ ત્રીજો અને પાંચમો અતિચાર શાસ્ત્રકારે સમજાવ્યો અને નિષે છે.
સ્વદારસંતિથી ગૃહસ્થ પિતાનાં પુત્રપુત્રીઓને યોગ્ય સ્થળે પરણાવે વા એ કામ કેાઈ સમજનાર અને જવાબદાર સ્વજનને ભળાવે, પણ એ તરફ એની લેશ પણ બેદરકારી ન જ ચાલે. જે એવા આવશ્યક કાર્ય તરફ તે બેદરકાર રહે તે એ જૈન ધર્મને ઉપધાત (વિનાશ) કરે છે એ હકીકતને શાસ્ત્રકારે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં મૂકેલી ૫ છે. કૃષ્ણ અને ચેટક વગેરે ગૃહસ્થાને પિતાનાં સંતાનના વિવાહ ન કરવાનો નિયમ હતો, પણ એમના એ ખાસ કામની જવાબદારી સમજદાર સ્વજનોએ માથે લીધેલી હતી, એ વાત ભૂલવાની નથી. હવે કોઈ સ્વદારસંતિષી હાદિકને કારણે, દાક્ષિણ્યને લીધે કે કન્યાદાનમાં ધર્મ સમજી બીજાનાં સંતાનાં સગપણ કે વિવાહ વગેરેની પ્રવૃત્તિ કરે તે શાસ્ત્રકાર કહે છે કે એ પ્રતિ એના બ્રહ્મચર્યને આડખીલીરૂપ છે. આ વસ્તુને ઉપર ઉપરથી જ જોવામાં આવે તો એને લીધે બ્રહ્મચર્યને કશી હાનિ થતી નહિ ભાસે, પણ જરા ઊંડા વિચારપ્રદેશમાં ઊતરીશું તે ઝટ સમજી શકાશે કે નેહાદિકને કારણે કે પુણ્ય સમજીને સગપણ વગેરેની પ્રવૃત્તિ કરનારાઓની દશા છેવટે એવી થઈ જાય છે કે જેથી આજકાલના વરકન્યાના દલાલની છે. આ દશામાં સ્વદારસંતિથી પિતાના વ્રતને બરાબર વળગી રહે એ બહુ કપરું કામ છે. તદુપરાંત એમાં બીજા પણ અનેક દે છે. વર કે કન્યાના પક્ષપાતને
૧૫. જુઓ પંચાશણ્વત્તિ પૃ. ૧૫; ધર્મન્દુિવૃત્તિ પૃ.૧૨૪; યોગશાસ્ત્ર પૃ. ૧૯૩ તૃતીય પ્રકાશ; સાગરધર્મામૃત પૃ. ૧૧૮
૧૬. કૃષ્ણ અને ચેટકના વૃત્તાંત માટે જુઓ ત્રિષષ્ટિ ચરિત પર્વ છે, સર્ગ પાંચમાથી; તથા પર્વ ૧૦, સર્ચ ૬, પૃ. ૧૨૯.
૩૪

Page #24

પ૩૦ ]
દર્શન અને ચિંતન લીધે ગમે તેવાં કડાં કરી દેવામાં આવે છે, જેને પરિણામે સમાજમાં બીજા અનેક સડાઓ પેસે છે. આવા અનેક બાધક કારેને લીધે સ્વદારસંતિષીને સારુ એ પ્રવૃત્તિ વર્ષે માનવામાં આવી છે. - સાગારધર્મામૃતનો કર્તા પંડિત આશાધર (તેરમો સકે) અહીં એક અગત્યની વાતને સ્ફટ આ પ્રમાણે કરે છે. તે કહે છે કે પોતાના સમાનધર્મને સારી કન્યા આપવી એ એના ત્રણે વર્ગોને સુધારી આપવા જેવું મહાપુણ્યનું કામ છે, કારણ કે ખરું ઘર તે સ્ત્રી જ છે, પણ ભત કે છાપરું વગેરે નથી (પૃ. ૨૪).
પંડિત આશાધર પરવિવાહકરણને અતિચાર રૂપે બતાવે છે અને એની વ્યાખ્યા પણ જેવી આગળ કહી છે તેવી કરે છે. આમ છતાં એ સાધમીને સકન્યા આપવાની પ્રવૃત્તિને પુણ્યકોટીની ગણે છે. એનું કારણ એક જ હોઈ શકે કે તે સમયે લેકોએ આ અતિચારની આડમાં રહીને સ્વસંતાનના વિવાહ જેવા ગંભીર પ્રસંગે તરફ તદન બેદરકારી બતાવી હશે અને એને લીધે અનેક અનાચારે કે કુદે વધ્યા હશે, જેને પરિણામે “અરે જૈનો પરણે તે છે, પણ પિતાનાં છોકરાં પરણાવવામાં પાપ સમજે છે આવા ઉપાલંભથી જૈન ધર્મ વગેવા પણ હશે. આવી કોઈ સ્થિતિ ઊભી થઈ હશે, તેથી જ એ પંડિતે સાધમને સત્કન્યા આપવા ખાસ ભલામણ કરી હશે અને એ દેશકાળ પ્રમાણે ઉચિત પણ હશે. બારમા તેરમા સૈકાના આચાર્ય હેમચંદ્ર પિતાનાં છોકરાંઓનાં સગપણ કે વિવાહ વગેરેને વ્યવસ્થિત પ્રબંધ ન કરનાર ગૃહસ્થને જૈન ધર્મનો ઉપધાતક (વિનાશક) કદ્દો ૧૮ છે. એનું કારણ પણ એવી જ કોઈ સામાજિક બેદરકારી હોય એમ લાગે છે. પરવિવાહકરણને એક બીજે પણ અર્થ છે અને તે એ કે એક સ્ત્રી હોય છતાં બીજે વિવાહ કરે. આ પ્રવૃત્તિ સ્વદારસંથીના શીલને વિહ્વરૂપ છે. ધારે કે હયાત સ્ત્રીથી સંતોષ ન હોય તે પણ સ્વદારસંતોષીનું એ કર્તવ્ય છે કે તેણે સહનશીલતા કેળવીને વા સ્ત્રીને અત્યંત અનુકૂળ કરીને પિતાને વ્યવહાર ચલાવે, પણ બીજી સ્ત્રી કરવાનો સંકલ્પ સરખો પણ ન કરવો. એમ કરવામાં
૧૭. “સાચાં રત રત્તઃ ત્રિવને હાથમઃ 1. ___ गृहं हि गृहिणीमाहुन कुडयकटसंहतिम् ।।'
--સાગારધર્મામૃત, પૃ. ૫૪ ક. ૫૯ ૧૮ જુઓ ઉપર ટિપ્પણ ૧૫.
1.

Page #25

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ ૩૧ જ સ્વદારસંતોષવ્રતનું યથાર્થ પાલન છે. આ બીજો અર્થ આચાર્ય હરિભદ્રના પંચાશકની વૃત્તિમાં અન્ય મત તરીકે અને સાગારધર્મામૃતની ટીકામાં બીજા અર્થ તરીકે પણ આપે છે. આ બીજા અર્થને ઉભાવક ગમે તે હોય, પણ તે આજની પરિસ્થિતિમાં તે ખાસ ગ્રાહ્ય છે અને એ અર્થની દૃષ્ટિએ આ અતિચારનું વજન સર્વથા આવશ્યક છે,
ઉપર કહેલા પાંચ અતિચા દ્વારા ગૃહસ્થોના શીલનો વ્યવહારથી– સ્થૂળદષ્ટિથી–આંશિક ભંગ થાય છે, પણ જે લિને પ્રાણસમું સમજે છે તેનાથી તે તેને આંશિક ભંગ પણ કેમ સહી શકાય? ખરી રીતે તે તે દરેક અતિચારને શીલનો ધ્વંસક જ સમજવો જોઈએ.
અતિચારોનું જે સ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે સ્વદારસંતેવી પુરૂને અંગે જ છે. પતિવ્રતા સ્ત્રી માટે પણ અતિચારે તો તે જ છે, માત્ર તેને લગતા પહેલા અને બીજા અતિચારની વ્યાખ્યામાં ખાસ ફેર છે, જે આ પ્રમાણે છે:
પતિવ્રતા સ્ત્રી પોતાના સ્વીકૃત પતિ સિવાય બીજા કોઈને પતિ સમજવાની કલ્પના સરખી પણ ન કરી શકે...એણે જેવો પતિ મળે તેવો દેવરૂપ સમજ.” એવા એકાંતિક નિયંત્રણને લીધે એને માટેના ઈવરિપહિંગૃહીતાગમનની વ્યાખ્યા જુદી કરવામાં આવી છે, જેમકે કઈ ગૃહસ્થને બે સ્ત્રીઓ હોય અને એમને પિતાના પતિને પ્રસંગ વારાફરતી કરવાને હેય, છતાં તે વધુ સમય સુધી પતિને પ્રસંગ કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે તેને માટે ઇવર રિગૃહીતાગમનને અતિચાર છે.
કોઈ પણ સ્ત્રીને ભૂલથાપથી ગમે તે પ્રકારના પરપુરુષનો પ્રસંગ થઈ જાય એ તેને સારુ અપરિગ્રહીતાગમનને અતિચાર છે. પછીના ત્રણે અતિચારે સ્ત્રી અને પુરુષે એકસરખી રીતે સમજવાના છે. આ બે અતિચારોની જુદી વ્યાખ્યાને લીધે આ વિષયમાં પુરુષને જેટલે નિરંકુશ રહેવા દેવામાં આવ્યો છે તેટલી જ સ્ત્રીને અંકુશમાં રાખવામાં આવી છે, એ હકીકત તરત સમજાઈ જાય છે. સ્વદારસંતિષી પુરૂ વેશ્યાગમન કરે ત્યાં કોઈ એ બીજી જાતને પ્રસંગ રાખે તે તેના સ્વદારસંતિષત્રનો સર્વથા ભંગ નથી મનાતે, માત્ર તેને અતિચાર જ લાગે છે એમ ધર્મશાસ્ત્ર કહે છે અને સમાજ તે દેશાચાર કે રૂઢિને નામે એનો બચાવ પણ કરી લે છે, ત્યારે પતિવ્રતા સ્ત્રીને પરપુરુષ સાથે બીજી તે કાંઈ નહિ પણ માત્ર હાસ્યને–નિર્દોષ હાસ્યને પ્રસંગ આવી જાય તે તેમાં તેના પતિવ્રત્યને શંકિત માનવામાં આવે છે. એટલું જ નહિ,

Page #26

પ૩૨]
દર્શન અને ચિંતા પણ એવી નિર્દોષ સ્ત્રી કુલટાકોટીની મનાઈ હોય એવા અનેક દાખલા ધર્મશાસ્ત્રોમાં આજ પણ ઉપલબ્ધ છે. આપણા દેશમાં સ્ત્રીપુરુષના અધિકારનું વૈષમ્ય આચાર અને વિચારમાં ઘણા કાળથી ચાલ્યું આવે છે; એને પદ્ય ધમંવિધાનના ક્ષેત્રમાં પણ પડે એ સ્વાભાવિક જ છે.
આ જાતના પુરુષપ્રાધાન્યવાદની અસર સ્વદારસતિષવત ઉપર એક બીજી પણ થયેલી છે, જેને વૃત્તાંત આ પ્રમાણે છે. ઉપાસકદશાંગસૂત્રમાં શ્રાવકનાં
–ગૃહસ્થાનાં વ્રતો અને તેમના અતિચારોનો ઉલ્લેખ છે. તેમાં ચોથા અણુવ્રત તરીકે સ્વદાર બને અને તેના પાંચ અતિચારેને જણાવેલા છે. પણ પછીના વ્યાખ્યાકાર શરૂઆતના પહેલા બે અતિચારેને વિભાગ બીજી રીતે. બતાવે છે. તેઓ કહે છે કે જે પુરુષ સ્વદારસંતિષી છે તેને જ પહેલા બે અતિચાર સંભવી શકે છે અને જે પુરુષ માત્ર પરદારવર્જક છે તેને માટે તે એ બે અતિચાર રૂપ જ નથી.
સ્વદારસંતિષને આગળ જણાવેલે પંચસાક્ષીએ પરણેલી સ્ત્રી સિવાયની બધી સ્ત્રીઓને ત્યાગવાનો વિશાળ અર્થ જ ચાલુ રહ્યો હતો તે અતિચારોના આ વિભાગને જરા પણ સ્થાન ન મળત. ટીકાકારે કહે છે કે સ્વદારસંતિોષને પાછળનારા પુરૂષો સમાજમાં બે પ્રકારના મળે છે. એક તે એવા કે જેઓ માત્ર પરદારવર્જક છે અને બીજા માત્ર સ્વદારી છે. પરદારવર્જક એટલે જેઓ માત્ર પારકી સ્ત્રીઓને બીજએ પંચસાક્ષીએ સ્વીકારેલી સ્ત્રીઓને જ વર્જે છે, નહિ કે વેશ્યાને તથા જેમને લેકે પરસ્ત્રી તરીકે નથી માનતા. એવી સ્ત્રીઓને. આવા પદારત્યાગીની મર્યાદામાં વેશ્યા વગેરેનો નિષેધ નથી જ આવત. એ પુરુષ વેશ્યાદિગમન કરે તો પણ તેનું વ્રત અખંડિત રહે, છે, અંશે પણ દૂષિત થતું નથી. એનું કારણ એ છે કે લેકે વેશ્યા વગેરેને પદારા નથી જ માનતા. આમ છે માટે પરદારત્યાગીને પહેલા બે અતિચારે અતિચાર રૂપે નથી જ ઘટતા. હવે જે પુરુષ સ્વદારસંતિષી છે, જેના વતની મર્યાદા પિતાની સ્ત્રીથી આગળ જતી જ નથી, જેને પિતાની સ્ત્રીમાં જ સંતોષ માનવાનું વ્રત છે તેને કદાચ વેશ્યાદિકને પિતાની સ્ત્રી તરીકે બનાવી પ્રસંગ કરવાની છૂટ ઊભી થાય તેથી જ એને સારુ તે છૂટ તદ્દન નિષિદ્ધ છે. છતાંય કદાચ તે એવી છૂટ લે તો પણ તેના વ્રતને સર્વથા ભંગ તે મને નથી, માત્ર આંશિક દૂષણ મનાય છે.
ઉપર્યુક્ત અતિચારવિભાગની કલ્પનાથી આપણે કળી શકીએ છીએ કે ૧૯. કલાવતી અને સુભદ્રાના વૃત્તાંત માટે જુઓ ભરતબાહુબલિની વૃત્તિ,

Page #27

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્ય વિચાર
[ ૫૩૩ સ્વદારસંતિષને અર્થ એ વ્યાખ્યાકારના જમાનામાં કાંઈક સંકીર્ણ થયેલ જણાય છે. એથી જ વ્યાખ્યાકારોએ પુરુષની પ્રચલિત સ્થિતિને લક્ષ્યમાં રાખીને સ્વદાર તેના પરદારત્યાગ અને સ્વદારસંગ એવા બે વિભાગ કર્યા છે, અને તે તે અતિચાર વિભાગ ઉપર્યુકત રીતે ઘટાલે છે.
જ્યારે સમાજમાં એવા પુષ્પોનું બાહુલ્ય હોય કે જેઓ માત્ર પરદારને ત્યાગ કરી શકે છે નહિ કે વેશ્યાદિને, વળી દેશાચાર કે સામાજિક રૂઢિ પણ એવાં બંધારણોને ટેકો આપતાં હોય, ત્યારે માત્ર તેઓને લક્ષ્યમાં રાખીને ધર્મશાસ્ત્ર પણ પોતાનાં વિધાનની પુનર્વ્યવસ્થા પુરુષાનુકૂળ કરે છે.
એ રીતે સ્ત્રી સમાજને લક્ષ્યમાં રાખીને ભારતના એક પણ શાસ્ત્રમાં એક પણ પુનર્ઘટના થઈ હોય એનું હજુ સુધી તે કઈ ઇતિહાસકારે નોંધેલું વાંચ્યું કે સાંભળ્યું નથી. ૭. બ્રહ્મચર્યની નિરપવાદતા
અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય વગેરે મહાવ્રતો સાપવાદ છે. પરંતુ માત્ર એક બ્રહ્મચર્ય જ નિરપવાદ છે. અહિંસા વ્રત સાપવાદ છે એટલે સર્વ પ્રકારે અહિંસાનો પાલક કોઈ ખાસ વિશિષ્ટ લાભના ઉદ્દેશથી હિંસાની પ્રવૃત્તિમાં ઊતરે છતાં તેના વ્રતને ભંગ નથી મનાતો. કેટલાક તો પ્રસંગે જ એવા છે કે જેને લઈને એ અહિંસક હિંસા ન જ કરે ય હિંસામાં પ્રવૃત્ત ન જ થાય છે તેને વિરાધક પણ માને છે. ૨૦ વિરાધક એટલે જૈન આજ્ઞાને લેપક. આવી જ સ્થિતિ સત્યવ્રત અને અસ્તેયાદિ વ્રતમાં પણ ધટાવવાની છે, પણ બ્રહ્મચર્યમાં તે આ એક પણ અપવાદ નથી. જેણે જે જાતનું બ્રહ્મચર્ય સ્વીકાર્યું હોય તેણે વિના અપવાદે તેવું ને તેવું જ આચરવાનું છે.
બજાના આધ્યાત્મિક હિતની દષ્ટિ લક્ષ્યમાં રાખીને અહિંસાદિને २०. 'आयरियस्स विणा गच्छे अहवा कुलगणे संघे ।
पचिदियवोरमणे पि काऊं नित्थारणं कुज्जा । एवं तु करेंतेग अव्वुच्छित्तो क्या उ तिथम्मि ।
जावि सरोरवाओ तह विय आराहओ सो उ!! यस्तु समथों ऽपि आगाढेऽपि प्रयोजने न प्रगल्भते स विराधकः ।
–ીત્તત્તિઃ – કાચાઃ p. રૂપ-ર૬. આ ઉતારામાં અમુક અમુક પ્રસંગે હિંસાદિ નહિ કરનારાઓને વિરાધક કહેલા છે.

Page #28

૨૩૪ ]
દર્શન અને ચિંતન
અપવાદ કરનારી તટસ્થ યા વીતરાગ રહી શકે છે, બ્રહ્મચર્યના અપવાદમાં એવા સંભવ જ નથી; એનો પ્રસંગ તે રાગ, મેાહકે દ્વેષને જ અધીન છે. વળી એવા કામાચારના પ્રસંગ કાઇના આધ્યાત્મિક હિતને માટે પણ સંભવી નથી શકતો. આવા જ કારણથી બ્રહ્મચર્યના પાલનનુ નિરપવાદ વિધાન કર વામાં આવ્યું છે અને એ માટે દરેક જાતના ઉપાય પણ બતાવવામાં આવ્યા છે. બ્રહ્મના ભંગ કરનારાને પ્રાયશ્ચિત્ત તા આકરાં છે, તેમાં પણ જે જેટલે ઊંચે દરજ્જેથી બ્રહ્મચર્યની વિરાધના કરે છે તેને તેના દરજ્જા પ્રમાણે તીવ્ર, તીવ્રતર્, તીવ્રતમ પ્રાયશ્ચિત્ત કહેલાં છે. જેમકે, કાઈ સાધારણ ક્ષુલ્લક સાધુ અજ્ઞાન અને મેહને વશ થઈ બ્રહ્નચની વિરાધના કરે તો તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત એના ક્ષુલ્લક અધિકાર પ્રમાણે ચાજેલું છે. અને ાઈ ગીતાર્થ ( સિદ્ધાંતના પારગામી અને સમાન્ય) આચાય આવી ભૂલ કરે તો તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત પહેલા ક્ષુલ્લક સાધુ કરતાં અનેકગણું વધારે કહેલું છે. લેાકેામાં પણ આ જ ન્યાય પ્રચલિત છે. કાઈ તદ્દન સામાન્ય માણસ આવી ભૂલ કરે તે! સમાજ એ વિશે લગભગ બેદરકાર જેવા રહે છે, પણ કાઈ કુલીન અને આદર્શ કાઢીને માણસ આ પ્રસગો અંગે સાધારણ પણ ભૂલ કરે તો કદાપિ સમાજ તેને સાંખી લેતા નથી. બ્રહ્મચ ભગ વિશેના પ્રાયશ્ચિત્તનું વર્ણન આપીએ તે પહેલાં કામસ’સ્કાશને અંકુશમાં લાવવાને લગતી વિશેષ હકીકત ટૂંકમાં જણાવી દઈ એ.
કાઈ બ્રહ્મચારી બ્રહ્મચય ને પાળતા હોય, તે માટે ઉદ્યમશીલ પણ હોય, છતાં એણે ઊભા થતા પ્રબળતમ કામસંસ્કારને અંકુશમાં કેમ લાવવે ? એ પ્રશ્નના નિકાલ લાવવા તે ગ્રંથકારો આ પ્રમાણે કહે છે:
એવા પરવશ અનેલા બ્રહ્મચારી એ પ્રકારના હોય છે: એક તા ગુરુ કે વડીલાના આજ્ઞાધારી અને બીજા સવથા સ્વચ્છંદી, જેએ આજ્ઞાધારી છે તેને માટે જ આ નીચેની ચાજના છે. આજ્ઞાધારી બ્રહ્મચારી ગુરુની કે વડીલની સમક્ષ પોતાની વિજ્ઞળ સ્થિતિને પ્રકાશિત કરે. પછી ગુરુ એને ઘણા લાંબા સમય સુધી નિર્વિકાર ભોજન ઉપર રાખે. નિર્વિકાર ભેાજન એટલે જેમાં ઘી, દૂધ, માખણ, દહીં, ગાળ, મધ, તેલ, ખટાશ, મરચાં વગેરે મસાલાદાર ઉદ્દીપક પદાર્થો લેશ પણ ન આવતા હાય. વળી તળેલો એક પણ પદાથ તેમાં ન હોય, માંસ અને મદ્ય તે। એતે વય જ હાય. લાંબા સમય સુધી આવી ચર્ચા રાખ્યા પછી એની વિલતા ન મટે તા એવું જ ભેજન તેને પ્રમાણમાં આધુ એન્ડ્રુ આપવું; અર્થાત્ શરીરના નિર્વાહને બાધ ન આવે એવી રીતે એને રાજ થાડા ઘેાડે! ભૂખ્યા રાખવા. આ પછી પણ

Page #29

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્ય વિચાર
[[ ૫૩૫ કાંઈ ફેરફાર ન જણાય તે તેને લાંબા ઉપવાસ કરાવવા. ઉપવાસેથી પણ એ ઠેકાણે ન પડે તો એની પાસેથી સેવા વગેરેનું ખૂબ મહેનતી કામ લેવું. પછી તેને મહિનાના મહિના સુધી જ રહેવાની ભલામણ કરવી. પછી કોઈ સુશીલ સાથી આપીને તેને લાંબા લાંબા વિહાર (પ) કરાવવા. પન્થના થાકથી પણ એ ન શમે તે જે એ શાસ્ત્રાભ્યાસને રસિક હોય તે તેને શાસ્ત્રો કંઠસ્થ કરાવવા તથા તેના અર્થે પણ યાદ રખાવવા. આ સ્વાધ્યાયની પ્રવૃત્તિ રાતદિવસ ચલાવવી અને તે પણ લાંબા સમય સુધી. આ બધા ત્યાગપ્રધાન ઉપાએ અનવરત ચાલુ રાખવાના છે એ યાદ રાખવું જોઈએ.
મનુષ્ય, આશ્રમોની વ્યવસ્થામાં યથાક્રમ પસાર થઈ પછી સંન્યાસમાં આવતે હેત તે આવી યોજનાનો ઉદ્ગમ ભાગ્યે જ થાત, અથવા સંન્યાસની પ્રતિજ્ઞા અમુક મુદત સુધીની હતી તે પણ આવા બંધારણની જરૂર ભાગે જ રહેત. આ ઉપરાંત બ્રહ્મચારિણીઓના આ પ્રસંગને લગતા પ્રાયશ્ચિત્તના પ્રકારો, તેને પ્રાયશ્ચિત્ત આપનારાઓની યોગ્યતા અને આ જાતના ગંભીર પ્રસંગે તરફ ગુરુ ઉપેક્ષા રાખે છે તે પણ કેવા મહાપ્રાયશ્ચિત્તને ભાગી થાય છે, વગેરે વગેરે અનેક વિચારણાઓ તે ગ્રંથમાં નોંધાયેલી છે. ૨૧
બ્રહ્મચર્યભંગ કરનારા ભિક્ષુઓ માટે પ્રાયશ્ચિત્તનું વિધાન આ પ્રમાણે છે :
૧. બ્રહ્મચર્યના ભંગને લગતું દુઃસ્વપ્ન આવે તો ૧૦૮ શ્વાસપ્રધાસ સુધી મૌન રહી ધ્યાન કરવું.
૨. જાહેર રીતે કઈ સાધ્વી સ્ત્રીના શીલને તેડવાના ઇરાદાથી બ્રહ્મચર્યનું ખંડન કરે તે એના દીક્ષા પર્યાયને સર્વથા છેદ કર. (દીક્ષા પર્યાયને છેદ કરે એટલે કેઈ ને દીક્ષા લીધે ૨૦ વર્ષ થયાં હોય અને તે છે આ ગુને કરે છે તેનાં ૨૦ વર્ષમાંથી ૧૫ વર્ષ કાપી નાખવાં અને તેને પાંચ વર્ષથી જ દીક્ષિત થયે જાહેર કરે, એટલે કે તેને સંધમાં વડીલ કે વૃદ્ધ ગણાતો અટકાવો.)
૩. ગર્ભપાત કે ગર્ભાધાનાદિ કરે તો પણ દીક્ષા પર્યાયને સર્વથા છેદ કર.
૪. સૃષ્ટિ વિરુદ્ધ અને મુખ દ્વારા મૈથુન કરનારના પણ દીક્ષા પર્યાય સર્વથા છેદ કર.
૨૧. સટીક વ્યવહારસૂત્ર ભાગ્ય, તૃતીય ઉદ્દેશક, પ. પર થી.

Page #30

૫૩૬ ]
દર્શન અને ચિંતા જે ઉપર જણાવેલે અપરાધી આચાર્ય, ઉપાધ્યાય વગેરેની પદવી ધરાવતો હેય અને તેણે ઉપર્યુક્ત ૨-૩-૪ કલમમાં લખેલા અપરાધ કર્યા હોય તે તેને યથાયોગ્ય અનવસ્થાપ્ય અને પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત્ત આપવાં.
[ અનવસ્થાપ્ય એટલે દીક્ષા પર્યાયનો છેદ કરીને પાછો દીક્ષાને આરોપ ત્યારે જ કરવામાં આવે કે જ્યારે તેણે અમુક આપેલ પ્રાયશ્ચિત્ત પૂરું કરેલું હોય. સામાન્ય સાધુઓને તે દીક્ષા પર્યાયનો છેદ કરીને તરત જ દીક્ષા આપવામાં આવે છે, જ્યારે આ જોખમદાર વ્યક્તિઓ માટે વિશિષ્ટ પ્રાયશ્ચિત છે.
પારાચિત એ અનવસ્થાપ્યના જેવું છે. માત્ર ફેર એ છે કે દીક્ષા પર્યાયને છેદ કર્યા પછી જે પ્રાયશ્ચિત્ત પૂરું કરવાનું હોય છે તે જે દેશમાં પિતાની અપકીર્તિ આદિ થયેલ હોય તે દેશાદિને છોડીને અને સાધુવેશ મૂકીને કરવાનું હોય છે. ]
સામાન્ય ભિક્ષુ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાયાદિ પિતાના ભિક્ષુવને કે પદને ત્યાગ કર્યા સિવાય બ્રહ્મચર્યનો ભંગ કરે તે તેમને જીવતાં સુધી આચાર્યાદિની પદવી ફરી આપી શકાય નહિ તેમ તેઓ લઈ શકે પણ નહિ. જે એ આચાર્ય વગેરે પિતાની પદવીને ભાર અન્યને સોંપી દે અને ગથી છૂટા થઈને ભંગ કરે અને તે પછી તેઓ સુધરી જાય એમ ચોકકસ લાગે તે પણ ત્રણ વર્ષ સુધી તે તેઓને તે પદવી આપી શકાય નહિ જ. ચોથે વર્ષે આપી શકાય અને તેઓ તે વખતે લઈ પણ શકે.
–તકલ્પ અને તેની ચૂર્ણિને આધારે ૮. બ્રહ્મચર્યમાં એક ખાસ દષ્ટિ
બ્રહ્મચર્ય પાળવામાં અહિંસાની પણ એક ખાસ દષ્ટિ છે. કામાચારને સેવતાં બીજા અનર્થો તે છે જ, ઉપરાંત અનેક જીને ઘાત પણ થાય છે. “કામાચારને સેવતા મનુષ્યને કેવા પ્રકારને અસંયમ લાગે ?' એ પ્રશ્ન શ્રી ગૌતમે ભગવાન મહાવીરને કર્યો. એના ઉત્તરમાં ભગવાન મહાવીરે ભગવતીસૂત્ર (શતક ૨, ઉદ્દેશક ૫, પ્રશ્નોત્તર અંક ૩૩ )માં જણાવ્યું કે “કેરી મનુષ્ય રૂથી ભરેલી નળીમાં તપેલ સળિયે નાખે તો રૂને નાશ થઈ જાય છે તેમ કામાચારસેવી મનુષ્ય સ્ત્રી નિગત જતુઓને નાશ કરે છે. તે જતુઓ પણ આપણી પેઠે પચેન્દ્રિય છે અને તેમની સંખ્યા નવ લાખ છે. એ ઉપરાંત એ જીની સાથે રહેલા સમૂર્ણિમ જીની તે કાંઈ સંખ્યા જ નથી.” વાસ્યાયન કામસૂત્રને ટીકાકાર જયમંગળ પણ નીચેના ગ્લૅક દ્વારા એ ઉત્પત્તિને ઉલ્લેખ કરે છે?

Page #31

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ ૫૩૭
જગાર મા સૂક્ષ્મ ઋતુમધ્યાત્રાઃ | स्मरसमनि कति जनयन्ति तथाऽबलाम् ॥
–અધ્યાય ૧, અધિકાર ૨, પૃ. ૭૭૭૮ અર્થાત સ્મરસધ–નિ–માં જે કંડૂતિચળ આવે છે તે તેમાં રહેલા રક્તજન્ય સૂક્ષ્મ કૃમિઓને લીધે.
કવિ કક્કોક પિતાના રતિરહસ્યમાં (પરિ. ૩, શ્લો. ૮, પૃ. ૨૩) પણું આ જ વાતને આ જ શબ્દોમાં મૂકે છે :
योनियन्त्रसमुत्पन्नाः सुसूक्ष्मा जन्तुराशयः । पीडयमाना विपद्यन्ते यत्र तन्मथुनं त्यजेत् ॥
–ોગશાસ્ત્ર પ્રકાશ ૨, શ્લે. ૭૯, પૃ. ૧૨૧ એમ કહી આચાર્ય હેમચન્દ્ર કામાચારમાં થતા જીવવધુને ત્યાગ કરવા કામાચારના વજનને ઉપદેશ કરે છે અને સાથે વાત્સ્યાયનને ઉપર્યુક્ત પુરાવા પણ ટાંકે છે,
વર્તમાન વિજ્ઞાને કરેલું આ છત્પત્તિનું સમર્થન તે જાણીતું છે. એમ બ્રહ્મચર્ય પાળવામાં જેમ બીજી અનેક દષ્ટિઓ છે તેમ આ અહિંસાની પણ એક દૃષ્ટિ છે અને ખાસ કરીને જેનોપદેશક બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ દેતાં તેને પણ ઉપયોગ કરે છે. ૯. બ્રહ્મચર્યમાં સાવધ રાખવા માટે ઉપદેશેલી
આવા ઉપદેશમાં મોટે ભાગે સ્ત્રી જાતિની નિંદા દ્વારા તે પ્રતિ ઘણા ઉપજાવી વિષય તરફને વૈરાગ્ય ટકાવવાની હકીકતો આવે છે. આ જાતની શેલી ૨ સૂત્રકાળથી તે આજ સુધીના સાહિત્યમાં એકસરખી ચાલી આવે છે. સૂત્રોમાં કહેવું છે કે સ્ત્રી જાતિ બહુ ભાયાવાળી છે. એનું મન ક્યાંય હોય છે, વચન બીજે હેય છે અને પ્રવૃત્તિ વળી ત્રીજે હોય છે. જેમ વૈતરણ નદી દુસ્તર છે તેમ સ્ત્રીઓ પણ દુસ્તર છે. સ્ત્રીઓ ખૂબ હાવભાવ કરીને પુને લલચાવે છે. માટે બ્રહ્મચારી પુસ્થ ચેતતે હોય, છતાં કદાચ તેનું મન બહાર ચાલ્યું જાય તે તેણે એમ વિચારવું કે જેની તરફ મારું મન જાય છે તે મારી નથી, હું પણ તેને નથી. એમ સંસારને અસ્થિર સંબંધ વિચારી તેણે તરફના રાગને દૂર કરવા પ્રયત્નશીલ રહેવું, આપના લેવી (સૂર્યના તડકામાં ધ્યાન કરવું), સુકુમારતાને ત્યાગ કરવો, શબ્દાદિ વિષને ત્યજી દેવા અને કામનાં પરિણામે વિચારી રાગ અને દ્વેષને છેદ કરવા તત્પર રહેવું.
૨૨. આ જાતની શૈલી વૈદિક અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પણ ઉપલબ્ધ છે.

Page #32

૫૩૮ ]
દર્શન અને ચિંતન રોગશાસ્ત્રમાં આચાર્ય હેમચંદ્ર કહે છે કે સ્ત્રીઓ સ્વભાવે જ ઠગ, કૂર, ચંચળ અને કુશીલ હોય છે. તેઓ તે એવી દુષ્ટ હોય છે કે સ્વાર્થ માટે પિતાના પતિને, પુત્રને, પતાને કે ભાઈને પણ ખાડામાં નાખતાં પાછું વળી ન જુએ. ટૂંકામાં સ્ત્રીઓ સંસારનું બીજ છે, નરકમાર્ગની દીવીઓ છે, શોકનું મૂળ છે અને દુઃખની ખાણ છે. માટે બ્રહ્મચારી પુરુષે તેમનાથી સદા ચેતતા
આવી શૈલી ઉપરાંત એક બીજી શૈલી પણ છે. તેમાં ભય અને લાલચો દ્વારા બ્રહ્મચારીને સાવધ થવાની સૂચના છે. જેમકે, બ્રહ્મચારી પુરુષ કે સ્ત્રી પિતાના વ્રતમાં સાવધ ન રહે તે તેને જન્મ જન્મ નપુંસક થવું પડશે કે રંડાવું પડશે, નરકમાં તપેલા લેઢાની પૂતળીને ભેટવું પડશે, આ લેકમાં એની પ્રતિષ્ઠા જશે, નિર્ધનતા આવશે, ભગંદર વગેરે રોગો થશે વગેરે વગેરે.
જે પિતાના વ્રતને બરાબર પાળે છે તેને અગ્નિ પાણી સમાન છે. સાપ ફૂલની માળા સમાન છે, વાઘ તો તેની પાસે હરણિયું બની જાય છે, વિને ઉત્સવરૂપે થઈ જાય છે, તેના સાધેલા ભ ફળે છે, જગતમાં જશ વધે છે, તેને દેવો સહાય કરે છે, નવે નિધાન સાંપડે છે, ચક્રવર્તીપણું મળે છે અને યથેષ્ટ કામભોગે પણ પ્રાપ્ત થાય છે, માટે બ્રહ્મચારીએ પોતાના વ્રતને બરાબર સાચવવું. આ રીતે બ્રહ્મચર્યમાં સાવધ રહેવા માટે એક તે સ્ત્રી જાતિના અત્યંત અપકર્ષની વાત કરી તેના તરફ ઘણા પેદા કરવાની અને બીજી ભય અને લાલચ બતાવવાની ઉપદેશેલી પહેલેથી ચાલી આવે છે. આ સિવાય બીજી કઈ શૈલી શાસ્ત્રમાં કે વ્યવહારમાં ચાલુ હોય એમ જણાતું નથી. ૧૦, વૈવાહિક મર્યાદા
જૈન ધર્મ વિધાન કરે તે બ્રહ્મચર્યનું જ કરે. એથી વિવાહ કેમ કરે કેવા પાત્રની સાથે કરવો, કેટલી વયે કર વગેરે પ્રશ્નોના નિકાલ જેના પ્રાચીન સાહિત્યમાં નથી દેખાતો, તેમ જ સંતાનોત્પત્તિની આવશ્યકતા વિશે પણ એ શાસ્ત્ર તર્ક ઉદાસીન છે. ત્યારે વૈદિક સ્મૃતિઓ, કે જેમાં ગૃહસ્થાશ્રમની પદ્ધતિને ખાસ આવશ્યક માનવામાં આવી છે, તેમાં વિવાહને લગતા અનેક જાતના પ્રશ્નોને નિકાલ અને સંતાન-પત્તિની આવશ્યકતા વિશેનો ખાસ મત નોંધાયેલ છે. સ્મૃતિઓની પેઠે જૈન શાસ્ત્રમાં કોઈ જાતનાં વૈવાહિક વિધા નથી, પરંતુ તેમાં સ્ત્રીપુરુષોનાં જે જે વર્ણને આવેલાં છે તે દ્વારા તે સમયની વિવાહવિષયક મર્યાદા વિશે જરૂર પ્રકાશ પડે એમ છે.

Page #33

જૈન દાષ્ટએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ ૫૩૯ ભગવાન ઋષભદેવના સમયમાં દરેક સ્ત્રીને પેટે પુત્રપુત્રીનું યુગલ જ જન્મતું અને વય પ્રાપ્ત થતાં તે જ યુગલ પરસ્પર સ્નેહગ્રંથિથી જોડાતું. આજની ભાષામાં કહીએ તે તે જમાનામાં સહોદર ભાઈબહેનનું લગ્ન થતું. શારીરિક, પ્રજાકીય કે બીજા કેઈ કારણને લીધે ષભદેવજીએ પિતે એ પદ્ધતિ બદલી અને તે જાતના યુગલવિવાહને નિષેધ કર્યો. ત્યાર પછી આજ સુધીમાં સહેદર ભાઈબહેનનું સામાજિક રીતે લગ્ન થયેલું જણાતું નથી, પણ ક્ષત્રિયાદિમાં મામા ફઈ વગેરેનાં ભાઈબહેને સામાજિક રીતે આજ પણ વરે છે. એ પ્રાચીન સહોદરવવાહને અવશેષ હોય એમ કદાચ માની શકાય,
વૈદિક સ્મૃતિઓમાં “સત્ર મદ્ રી” જેવાં અનેક વચને મળે છે અને એ વચને ઉપર જ બાળવિવાહના સમર્થનનું મંડાણ છે, ત્યારે સ્મૃતિઓથી પણુ પુરાણા જૈન કથાસાહિત્યમાં એક પણ પાત્રનું લગ્ન એ રીતે વર્ણવેલું નથી મળતું. એમાં તે જે જે પાત્રોના વિવાહની હકીકત મળે છે તેમાં યૌવનપ્રાપ્ત અને લાવણ્ય, રૂપ તથા ગુણેમાં સરખેસરખી જોડીઓની જ નોંધ મળે છે..
જ્યારે કેઈ કન્યા કે વરના વિવાહનો પ્રસંગ વર્ણવવાને હોય છે ત્યારે એ વિશે આગમમાં આ રીતે લખેલું હોય છે : કન્યાનાં માતાપિતા પોતાની કન્યાને યુવતિ થયેલી જાણે, બાલભાવથી સર્વથા મુક્ત થયેલી સમજે, ઉત્કૃષ્ટ અને ઉત્કૃષ્ટ શરીરવાળી થયેલી જુએ તથા ભોગમાં સમર્થ થયેલી માને ત્યારે એને એને બરાબર એગ્ય એવા ભર્તા સાથે ઉચિત શુક અને ઉચિત વિનયપૂર્વક વિવાહ કરવાનું ઠરાવે છે. પુત્રનાં માતાપિતા પિતાના પુત્રને યુવાન થયેલે જાણે, બાલભાવથી સર્વથા મુક્ત થયેલે સમજે, ભોગસમર્થ થયેલે જુએ, બોતેર કળામાં નિપુણ અને પરિપકવ જ્ઞાનવાળે થયેલ માને ત્યારે તેને તેને બરાબર યોગ્ય એવી કન્યા સાથે વિવાહ કરવાનો વિચાર કરે છે. આવાં અનેક વર્ણને ભગવતી, જ્ઞાતા, વિપાક વગેરે અનેક સૂત્રમાં ઉપલબ્ધ છે. ૨૩
આ ઉપરથી એમ ચોક્કસ માની શકાય છે કે એ જમાનામાં બાળવિવાહ કે વૃદ્ધવિવાહનું તો નામ જ ન હતું. હવે સૂત્રસાહિત્યના ટીકાકારોએ પણ આ વિશે જે જે નોંધે કરેલી છે તે પણ જોઈએ. આગના ટીકાકાર અભયદેવસૂરિ (અગિયારમે સકે) સ્થાનાંગસૂત્રની ટીકામાં ૨૪, લખે છે કે વીશ વર્ષને વર અને સેળ વર્ષની કન્યા વિવાહ થાય તે જ પ્રજા પરાક્રમી, નીરોગી, દીર્ધાયુ અને બુદ્ધિશાળી થઈ શકે છે. એથી ઓછે વર્ષે
૨૩. જ્ઞાતાસૂત્ર અધ્યયન ૧, ૫, ૮ ૧૪, ૧૨; ભગવતીસૂત્ર શતક ૧૧, ઉદેશક ૧૧; શતક ૧૫; વિપાકસૂત્ર મુ. ૨, અ. ૧ તથા ઉવવાઈએસૂત્રઃ દર પ્રતિજ્ઞાને અધિકાર

Page #34

પ૪૦ ].
દર્શન અને ચિંતન વિવાહિત થનારી જોડીઓની પ્રજા નિર્બળ, રેગી, જડ અને અપૂછવી થાય છે. પ્રવચનસારોદ્ધારના કર્તા શ્રી નેમિચ ૨પ કહેલું છે કે વિવાહિત થનાર વરનું વય પચીસ વર્ષનું અને કન્યાનું વય સોળ વર્ષનું હોવું જોઈએ. જે એમ હોય તે જ પ્રજા બળવાન, વીર્યવાન, આરોગ્યવાન અને બુદ્ધિમાન થઈ શકે છે. મૂળ આગમાં વિવાહમર્યાદા વિશે સ્વતંત્ર વિચાર કશે જ નથી, છતાં બ્રાહ્મણધર્મની પ્રબળ અસરથી પ્રેરાયેલા દક્ષિણ અને ઉત્તર હિંદુસ્તાનના બન્ને સંપ્રદાયના આચાર્યોએ જૈન દૃષ્ટિને લક્ષ્યમાં રાખીને વિવાહમર્યાદા વિશે ઘણું ઘણું લખી નાખ્યું છે. વરકન્યાની પરીક્ષા, વિવાહને વિધિ, એને અંગે નારી પરીક્ષા, પુપરીક્ષા વગેરે કામસૂત્રોનાં જેવાં પ્રકરણ પણ લખી નાખ્યાં છે. તેમાં કેટલીક બીભત્સ વાત પણ આવેલી છે. ૨૬
- હવે વિધવાવિવાહ વિશેની આ લેકની દષ્ટિને આપણે જાણી લઈએ. વિધવાવિવાહ નિંદનીય છે કે પ્રશંસનીય એવું તે ક્યાંય આવતું જ નથી; પણ બેત્રણ પ્રામાણિક કથાઓમાં વિધવાવિવાહનો પ્રસંગ આવેલું છે, છતાં તે તરફ ધ્રુણા તે નથી બતાવવામાં આવી. પહેલો પ્રસંગ ભગવાન ઋષભ૨૪-૨૫. જૂળજોશવ સ્ત્રી પૂર્વેિશન પત્ત !
शुद्ध गर्भाशये मागे रक्ते शुकेऽनिले हृदि ॥ वीर्यवन्तं सुतं सूते ततो न्यूनान्दयोः पुनः । रोग्यल्पायुरधन्यो वा गभो भवति नैव वा ।।
--સ્થાનાંગસૂત્ર ટકા ૫ મું સ્થાન, ઉ. ૨, પૃ. 33. ર૧. જુઓ વિવિલાસ તથા વણિકાચાર. વૈવણિકાચારમાં સ્ત્રી સમાગમ મટે અને સ્ત્રીયોનિના પૂજન માટે પણ વિધિ બતાવ્યો છે કે તે આ છે :
भुक्तवानुपविष्टस्तु शय्यायामभिसम्मुखः । संस्भृत्य परमात्मानं पल्या जंधे प्रसारयेत् ॥ अलोमशां च सदुचामनाः सुमनोहराम् ।
योनि स्पृष्टा जपेन्मत्र पवित्र पुत्रदायकम् ।। ॐ ही क्ली डलं योनिस्थे देवते मम सत्पुत्र जनयस्व अ. सि. आ. उ. सा. साहा इति मन्त्रेण गोमयगोमूत्रक्षीरदधिसर्पिःकुशोदक योनि संप्रक्षाल्य બીજથમસૂચિનુ સેવન કર્યાત” ઈત્યાદિ પૃ. ૪૨૯.
વૈદિક આચારમખમાં સ્ત્રીફલ્મને નામે આ જ વાત લખેલી છે. પ્ર. ૮૬.

Page #35

જૈન ષ્ટિએ બ્રહ્મચચિાર
[ ૫૧
દેવજીતે છે. તેઓ એવી સ્ત્રીને પરણેલા કે જેને પતિ મરી ગયેલા. આ વિવાહને પ્રાચીન વ્યાખ્યાકારાએ બહુ રોચક શબ્દોમાં, પ્રસન્નભાવે વણ વેલે છે.૨૭ બીજો પ્રસ`ગ ભ. મહાવીરના એક ગણધર છે. તેમાં એમ આવે છે કે છઠ્ઠા ગણધર મતિપુત્ર અને સાતમા ગણધર મૌય પુત્ર એ બન્નેયની માતા એક હાવા 'છતાં તેમનાં ગાત્રા જુદાં જુદાં છે. તેનુ કારણુ એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે તે બન્નેના પિતા જુદો જુદો છે. આમ તો ત્યારે જ બની શકે કે એક બાઈ એકવાર પરણી હોય અને એને પુત્ર થયે! હાય, પછી તે જ બાઈ રાંડવ્યા પછી ફરી પરણે અને પુત્ર પણ થાય. આ પદ્ધતિ જ વિધવાવિવાહની પતિ છે. આ પદ્ધતિ વિશે સત્તરમા સૈકાના ટીકાકાર શ્રી વિનયવિજય એમ લખે છે૮ કે— કાઈ દેશમાં એવી પણ પ્રથા છે કે એક પતિ મર્યો પછી બીજો પતિ વરી શકાય, એમ વૃદ્ધ પુરુષે કહે છે.' વાચકોએ યાદ રાખવુ જોઈએ કે એ બન્ને ગણધરો વૈદિક બ્રાહ્મણો હતા. ત્રીજી ખાખત ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ મંત્રી વસ્તુપાળ તેજપાળને લગતી છે. તેમના રાસના કર્તા શ્રી લક્ષ્મીસાગરસૂરિ અને પાસચંદ્ર સૂરિ એ બન્ને આ વિશે આ પ્રમાણે જણાવે છે — પોરવાડ આસરાજ શ્રીમત હતા, પણ હવે તે નિર્દેન છે. તેથી તેણે પોતાના વતન પાટણને છાડી માલાણમાં આવીને નિવાસ કર્યાં છે. માલાસણમાં પારવાડની જાતનો આભૂશાહ નામનો શેઠ છે, તેને કુવરી કરીને એક પુત્રી છે, પણ તે દુબે બાળપણમાં જ રડાપે પામેલી છે. એ બાળવિધવા ધનિયમમાં પેાતાનો સમય વિતાવે છે. એકવાર હરિભદ્રસૂરિતુ વ્યાખ્યાન સાંભળવા તે ઉપાશ્રયે ગઈ. તેને જોઈ ને સામુદ્રિક શાસ્ત્રના પારગામી તે આચાય. વિસ્મય પામ્યા. તે વખતે ત્યાં આસરાજે ગુરુને વિસ્મયનુ કારણ પૂછ્યું. ગુરુએ કહ્યું કે આ બાળાની કૂખથી સૂર્યચંદ્ર જેવાં એ પુત્રરત્ન નીપજવાનાં છે. એ સાંભળીને એના કુંવરી સાથે પરણવાના વિચાર થયા. એ જાણતા હતેા કે કુવરી તે ખાળવિધવા છે, એથી જ તેનુ મન સકાચાયું, પણું ઋષભદેવના દાખલાથી પેાતાના મનનું સમાધાન કરી તેણે કુંવરી સાથે ધરવાસ કર્યો અને પૂર્વપ્રથાનું પાલન કર્યું.૨૯
૨૭, જુઓ કલ્પસૂત્રની સુમેધિકા ટીકા રૃ. ૧૪૭,
..
પૃ. ૧૫૯.
>>
अनिषिद्ध च तत्र देशे एकस्मिन् पत्यौ मृते द्वितीयपतिवरणमिति वृद्धाः । '
૨૯. - હરિભદ્રસૂરિષ્ઠ ઈમ કહિ એ એહની કુખે રચણુ;
એ અ પુત્ર અર્થ બલા એ સશિસૂર સમાણું.
"

>>

Page #36

દર્શન અને ચિંતન - જૈનમાં સુપ્રસિદ્ધ દાનવીર જગડુ વિશે નીચેની વાત એના ચરિત્રમાં નેધાયેલી છે ?
શ્રીમાન જગડુને પિતાની સ્ત્રી મતીથી પ્રીતિમતી કન્યાને જન્મ થયે. તે કન્યાને તેણે (લગ્નને સમય આવ્યે જાણું) એક સારે દિવસે યશોદેવ નામના પુરૂને પરણાવી, પણ તેનું પાણિગ્રહણ ર્યા પછી તલણ તે મૃત્યુ પામ્યો. ત્યારપછી સ્વજ્ઞાતિના બુદ્ધિમાન અને પુની અનુમતિથી પિતાની દીકરી એક બીજા વરને તે આપવા તૈયાર શે, ત્યારે બે કુળવાન વૃદ્ધ અને ચતુર વિધવાઓ પુષ્કળ શૃંગાર સજીને તેને આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ કહેવા લાગી તું તારી વિધવા પુત્રીને માટે વર ખેળતા હોય તે હે શ્રીમદ્ ! અમારે વાસ્તે પણ વરની શોધ કરજે.” એ શ્રીમાળ વંશના ભૂષણરૂપ જગડુ તે બે સ્ત્રીઓનાં એવાં બેધક વચનો સાંભળીને મનમાં લજજા પામ્યો અને પછી પુત્રીના શ્રેય માટે કૂવા, વાવ આદિ પુણ્યનાં કાર્યો કરાવવા લાગ્યો.”
– ખરનું જગડુચરિત્ર, પૃ ૪૦-૪૧ આ ઉપરથી જૈન સાહિત્યની વિધવાવિવાહ પ્રત્યેની દૃષ્ટિને આપણે સમજી શકીએ છીએ.
જૈન કથાઓ વાંચતાં એમ પણ જણાય છે કે જેનોમાં અને જૈનેતરમાં બહુવિવાહ ખૂબ પ્રચાર પામેલ હતે. સ્ત્રીઓ સમ્પત્તિ જ મનાતી. એટલે જેને અધિક સ્ત્રીઓ તે અધિક પુણ્યશાળી, અધિક ભાગ્યવાન. ચક્રવતીને ચોસઠ હજાર સ્ત્રીઓના પતિ તરીકે વર્ણવેલા છે અને સાથે કહેલું છે કે ચક્રવર્તીને એટલી સ્ત્રીઓ હોવી જ જોઈએ. તેથી વધારે ભલે હોય, પણ પછી તે ચક્રવતીની મર્યાદાને અણછાજતું લાગે છે. એ પ્રમાણે વાસુદેવને બત્રીસ હજાર સ્ત્રીઓના પતિ તરીકે વર્ણવેલ છે. ત્રણ તીર્થકરે ચક્રવત હતા, તેમને પણ પ્રત્યેકને ચોસઠ ચોસઠ હજાર સ્ત્રીઓ હતી. એ જ હકીકત આજ પણ એમની સ્તુતિ કરતાં ગાવામાં આવે છે.
અરિ લેવા કરઈ ઉપાય મંત્રિ ગુરૂનઈ વયણિક પઢમ જિસેસર આદિનાથિ જે કીધ8 ઈઈ. પૂરવ રીતિ ન લોપીઈ એ સંગહણું કીજ
પૂરવલા ભવ તણાઈ પુચિ એ વાત જ રમૂજઈ. ” રાસકાર પાસચદે પણ આ જ પ્રમાણે ગાયેલું છે.

Page #37

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ પ૪૩
સ્ત્રીઓ વિશે વિચાર કરતાં સમજાય છે કે એ સમયને સ્ત્રી સમાજ પૂબ પરતંત્ર હતો. તે એટલે સુધી કે વિષયોની નિંદા કરવી હોય ત્યારે પણ પુરુષની વાસનાની નિંદા ન કરતાં જ્યાં ત્યાં માત્ર સ્ત્રીઓની જ નિંદા કરવામાં આવેલી છે. તે સમયે બીજા સમાજની અસરથી જૈન સમાજે પણ કેટલાક એવા નિયમો ઘડ્યા છે જેથી સ્ત્રી અને પુરુષના અધિકારનું સામ્ય તૂટી ગયું છે. જૈન ધર્મમાં સ્ત્રીને સર્વજ્ઞ થવાને અધિકાર છે, મુક્તિ મેળવવાને અધિકાર છે, એક સ્ત્રી તે તીર્થંકર પણ થયાં છે, ત્યારે જૈન સંપ્રદાય સ્ત્રીને દષ્ટિવાદ નામનું શાસ્ત્ર, જે બધાં આગમોમાં મુખ્ય હોઈ વેદ જેવું માન્ય છે, તે શીખવાનો અધિકાર નથી સ્વીકારતો. આમ છતાં પછીના જમાનામાં થયેલા આચાર્ય હેમચંદ્ર સ્ત્રી જાતિની નિંદા કરવામાં મણું ન રાખવા છતાં એમ પણ કહેવું છે કે કોઈ એકલી સ્ત્રીઓ જ દુષ્ટ નથી. પુરુષો પણ દુષ્ટ, ફર, કપટી, વિષયી અને જાલમી છે. સ્ત્રીઓ તે પવિત્ર અને સંતપુરુષની માતા છે. તીર્થકરે પણ એની જ કુખે આવેલા છે. સ્ત્રીસમાજ તરફની આ એમની જે તરફદારી છે તે પણ એક જમાનાની અસર છે. જૈન સાહિત્યની વિવાહ અને સ્ત્રીઓ તરફની દૃષ્ટિ સમજવાને આટલી હકીકત પૂરતી છે. ૧૧. બ્રહ્મચર્યજન્ય સિદ્ધિ અને ચમત્કારે
બ્રહ્મચારી પાસે અનેક વિશિષ્ટ સિદ્ધિઓ હેય છે, એ અનેક જાતના ચમત્કારે કરી બતાવી શકે છે એવી માન્યતા આજ કેટલાય સમયથી સમાજમાં રૂઢ થયેલી છે. આ માન્યતાઓનું મૂળ કેટલીક કથાઓમાં દેખાય છે. બ્રહ્મચારીનું બેલેલું થાય જ, બ્રહ્મચારીના આશીર્વાદથી નિધન ધનવાન થાય, વાંઝણ પુત્રવતી થાય, જેને માથે એને હાથ હોય તેને કદી ક્યાંય પણ નિષ્ફળતા ન જ હોય, બહેરાઓ સાંભળતા થાય, મૂંગાઓ બેલતા થાય,
જ્યાં એનાં પગલાં થાય ત્યાં લીલાલહેર જ હેય ! આ જાતની અનેક માન્યતાએને એ કથાઓ પિષે છે; અને સાથે કોઈ સતીના કપાયેલા હાથ સાજા થયા, કેઈ સતીએ કાચે તાંતણે ચાલણ બાંધી કૂવામાંથી પાણી કાઢયું, કઈ સતીને શૂળીનું સિંહાસન થયું, એ જાતના અનેક ચમત્કારેથી ભરેલાં વૃત્તાને પણ રજૂ કરે છે. આથી જ સમાજમાં બ્રહ્મચર્યના પાલન કરતાં પૂજનને અતિરેક થયેલું છે. જોકેનો મોટો ભાગ કોઈ જાતની અહિક કે પારલૌકિક આશા વિના શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળવા માટે તૈયાર નથી. નામના બ્રહ્મચારીઓ હશેહોંશે પૂજાય છે. જોકે ઘરે તેમનાં પગલાં કરાવે છે, અને રેગીઓ રાગ મટાડવા, નિર્ધને ધનવંત થવા, વાંઝિયા પુત્રવાન થવા બ્રહ્મચારી કહે તે કરવા તૈયાર હોય છે. આ સ્થિતિ તે આજકાલ આખા દેશમાં વ્યાપેલી છે. એને

Page #38

પ૪૪ ]
દર્શન અને ચિંતન લાભ લઈ કેટલાક ધૂર્તે બ્રહ્મચારીના સ્વાંગમાં રહીને ભેળા સમાજને લૂંટે છે અને મનમાન્યું ભગવે છે. ટૂંકામાં “ભિયા હોય ત્યાં ધૂતારા ભૂખે ન મરે એ કહેવત ચરિતાર્થ થઈ જ રહી છે. ૧૨. કાકા સાહેબના પ્રશ્નો અને ઉપસંહાર
પૂજ્ય કાકાસાહેબે બ્રહ્મચર્ય વિશે જૈન દષ્ટિએ વિચાર કરવા જે જે મુદ્દાઓ જણાવ્યા હતા તે નીચે આપીએ છીએ
૧. બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ નિરપવાદ છે કે સાપવાદ?
2. પૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય વગર મોક્ષ અસંભવિત છે એવી માન્યતા છે કે નહિ ?
૩. મેક્ષપ્રાપ્તિ ઉપરાંત બ્રહ્મચર્યને અન્ય કઈ હેતુ બતાવ્યો છે?
૪. મોક્ષસાધન તરીકે બ્રહ્મચર્યને સ્વીકાર પરંપરાને લીધે થયો છે કે તર્કસિદ્ધ છે કે જેને પરિણામે જડ્યો છે?
૫. બ્રહ્મચર્યની વ્યાખ્યા શી ? એમાં પણ તારતમ્યરૂપ ભેદ છે?
૬. માણસ પરણે નહિ, અન્ય રીતે વિષયસેવન કરે નહિ, સમાજમાં રૂઢ થયેલો સદાચાર પાળે અને સાધારણ રીતે યુક્તાહારવિહારી હોય તે એટલાથી એ અદિશ બ્રહ્મચારી થઈ શકે, કે આદર્શ બ્રહ્મચારી થવા માટે વિશિષ્ટ સાધનવાળું જીવન ગાળવું જોઈએ?
છે. બ્રહ્મચર્યની સાધના માટે આહારવિહારાદિના કયા કયા, કેવા કેવા નિયમો સૂચવ્યા છે? એમાંના કેટલા પ્રત્યક્ષ અમલમાં મુકાતા હતા ? અને કેટલા અતિશયોક્તિરૂપે છે?
. . બ્રહ્મચર્યની સાધના માટે અત્યાર સુધી કોણે કોણે ખાસ પ્રયત્ન કરેલા જણાય છે ? તેમની સાધના કેવી હતી ? તેમને કેવી મુશ્કેલીઓ નડી ? તે દૂર કરવાના કયા કયા ઉપાય લેવાયા ?
૯. પૂર્વાચાર્યોએ રજૂ કરેલા આદર્શમાં અને સાધનામાં પાળના લે કે એ અનુભવને પરિણામે કાંઈ ફેરફાર સૂચવ્યો છે? અથવા મર્યાદાઓ.
૧૦. બ્રહ્મચર્યના પાલનમાં કણ કણ નિષ્ફળ નીવડ્યા અને શા કારણે ?
૧૧. બ્રહ્મચર્ય સિદ્ધ થવાથી કઈ કઈ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થયાને ઉલ્લેખ છે? એમાંથી પ્રત્યક્ષ અનુભવ કેટલો નોંધાયું છે ?

Page #39

જેને દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
[ પ૪૫
૧૨. બ્રહ્મચર્યના પાલનથી અથવા એવા પ્રયત્નમાં કોઈને નુકસાન થયાના દાખલા છે? અને તે કઈ રીતે?
૧૩. વિવાહિત સ્થિતિમાં બ્રહ્મચર્યનું પાલન કેટલે દરજે ઈષ્ટ ગણાયું છે? વિષયસેવન માટે કઈ કઈ મર્યાદાઓ મૂકી છે ?
૧૪. પ્રજોત્પત્તિની ઈચ્છા ન હોય તે માણસ વિષયસેવન કરી શકે છે એવી છૂટ ક્યાંય રાખેલી છે? અથવા છૂટ રાખી છે એવું અનુમાન નીકળી
૧૫. વિષયત્યાગ માટે સ્ત્રીની સમ્મતિ આવશ્યક છે?
૧૬. સ્ત્રીને વિરોધ હોવા છતાં જેમણે વિષયત્યાગ કર્યો હોય એવા દાખલાઓ છે?
૧૭. “હતી મામુયા” એ નિયમનું ઉલ્લંધન પાપરૂપ મનાયું છે? કે અન્ય સમયે નહિ” એટલી જ એની મતલબ છે ?
૧૭. ગૃહસ્થાશ્રમી વિષયને ત્યાગ કર્યા વગર જ્ઞાની થઈ શકે છે એવી માન્યતા ક્યાંય મળી આવે છે ?
૧૯. આ જ વિષયમાં જૈન સાહિત્યમાંથી અને અન્ય પથે, સંપ્રદાય અથવા ધર્મોમાંથી શી માહિતી મળે છે?
૨૦. વિષયસેવન કાળ ક્યાંથી કયાં સુધી વિહિત મનાય છે ?
૨૧. બાળલગ્ન સામે અથવા અપક્વ દશાના વિધ્ય સામે કાંઈ વચને જડે છે?
૨૨. સામાજિક વ્યવહારમાં સ્ત્રીપુરુષો એકબીજાના પ્રસંગમાં કેટલે દરજજે આવે તે તે ચગ્ય ગણાય ? કયાં અતિપ્રસંગ ગણાય ?
૨૩. કન્યાઓ સ્વયંવર કરે એ બરાબર છે કે નહિ? એ વિશેન અભિપ્રાય ક્યાંય મળી આવે છે?
૨૪. પરાણે બ્રહ્મચર્ય પાલન કરવું પડવાથી સાધુઓના સંઘમાં વિશેષ વ્યાધિઓ અને આધિઓ દાખલ થવાના કાંઈ દાખલા છે ?
૨૫. સંધમાં પરાણે બ્રહ્મચર્ય પાલન કરાવતાં છડેચક અનાચાર.
ઉ૫

Page #40

૫૪૬ ]
દર્શન અને ચિંતન
ચાલ્યાના દાખલા છે? અનાચારી સાધુને સધે, સમાજે કે રાજાએ સજા કર્યાના દાખલાઓ મળી આવે છે?
૨૬. વિષયત્યાગ કરી સાધુ થયા પછી ફરી ગૃહસ્થાશ્રમમાં છૂટ સાથે કે છૂટ વગર દાખલ થયાનાં દૃષ્ટાંતે મળી આવે છે?
૨૭. સાધુઓની અત્યંત વિક્તિ સામે સમાજમાં અત્યંત વિષયાશક્તિ વધી છે એવું અનુમાન કાઢવાને અવકાશ છે? બ્રહ્મચર્યંના આદર્શની ટાળ, મશ્કરી કે હાંસી કરનારા પુરુષો અથવા ઉલ્લેખા મળી આવે છે?
૨૮. જૈન ધર્મના શ્વેતાંબર, દિગમ્બર વગેરે વિભાગેામાં બ્રહ્મચર્યના આદર્શની ખાખતમાં કાંઈ સૂક્ષ્મ અથવા સ્થૂલ મતભેદ છે?
૨૯. લોકાત્તર વિભૂતિઓને બાદ કરતાં અને કેવળ સામાન્ય દાખલાએ જોતાં સ્વચ્છ ગૃહસ્થાશ્રમી માણસ કરતાં ચુસ્ત બ્રહ્મચારી માનસિક અથવા આધ્યાત્મિક શક્તિમાં ચડિયાતા હોય છે એવા અનુભવ થયા છે ?
૩૦. બ્રહ્મચર્યની શક્તિ વિશે જેટલા દાવા કરેલ છે. તેમાંના કેટલા સાચા નીવડ્યા છે?
૭૧. કુટુંબસ્લેરાથી કાયર થઈ અથવા જીવનસગ્રામમાં હારી જઈ સાધુ થયેલા લેકાનું પ્રમાણ કેટલું હશે?
૩૨. કાઈ પણ વિશ્વસનીય ડૉક્ટર પાસેથી સાધુઓને થતા રાગો વિશે સામાન્ય માહિતી મળી શકે એવું છે?
૩૩. કામવિકાર દુઃસદ્ધ થાય ત્યારે તે શાંત પાડવા ખાતર સાધુએ કયા ઉપાચા શેાધે છે?
૩૪. સાધ્વી બ્રહ્મચારિણી માટે કેવા કેવા નિયમો કરેલા છે?
૩૫. ઉપરના સવાલામાંથી તેમને લાગુ પડતા સવાલાની કાંઈ માહિતી
મળે છે?
૩૬, સાધ્વી બ્રહ્મચારિણીઓની સંખ્યા દરેક જમાનામાં કેટલી હતી ? કારે તે સખ્યા વધેલી અને કયારે ઘટેલી ? એ વિશે કાંઈ માહિતી મળે એમ છે?

Page #41
[ પ૪૭ જેન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર આ નિબંધમાં જૈન દષ્ટિને મુખ્ય રાખીને બ્રહ્મચર્ય વિશે લખવામાં આવ્યું છે. ક્યાંક સ્મૃતિશાસ્ત્ર સાથે તુલના પણ કરેલી છે અને ક્યાંક અમારે સ્વતંત્ર મત પણ મૂકે છે. એકંદરે જૈન શાસ્ત્રમાં બ્રહ્મચર્ય વિશે આજ સુધીમાં જે કાંઈ નોંધાયેલું છે તે બધું લગભગ આમાં આવી ગયેલું છે. આ નિબંધ લખવામાં નીચે જણાવેલા જૈન ગ્રંથનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે ? (1) પ્રશ્નવ્યાકરણ, (2) સ્થાનાંગસૂત્ર, (3) ઉપાસકદશાંગ, (4) ભગવતીસૂત્ર, (5) દશવૈકાલિકસૂત્ર, (6) સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર, (7) ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, (8) યોગશાસ્ત્ર, (9) પંચાશક, (10) પ્રવચનસારોદ્ધાર, (11) જ્ઞાનાર્ણવ, (12) ઉપદેશમાળા, (13) ઋષિમંડળવૃત્તિ, (14) ભરતબાહુબલિવૃત્તિ, (15) પરિશિષ્ટપર્વ, (16) નિશીથચૂર્ણિ, (17) વ્યવહારભાષ્ય, (58) છતકલ્પસૂત્ર, (19) સાગારધમમૃત, (20) આચારાંગસૂત્ર, (21) વૈવર્ણિકાચાર, (22) જ્ઞાતાધર્મકથાસૂત્ર, તથા (23) વિપાકસૂત્ર, વગેરે. છેવટે બ્રહાચર્યના પ્રેમીઓ આમાંથી સારસારને લેશે અને નિસારને છેડશે અને અમારાં ખલને દરગુજર કરશે એ અંતિમ આશા સાથે વિરમીએ છીએ.' 1. આના સહલેખક પંડિત શ્રી બેચરદાસ દેશી પણ છે.