Book Title: Ishakenakathopnishad
Author(s): Hari Narayan Apte
Publisher: Anandashram Mudranalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009368/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aanndaashrmsNskRtgrnthaavliH| granthAH 76 digambarAnucaraviracitArthaprakAzAkhyavyAkhyAsametAH IzakenakaThopaniSadaH / etatpustakam / DekkanakAlejasthasaMskRtAdhyApakaiH ve0 zA0 rA. pAThakopAdvaiH zrIdharazAstribhiH AnandAzramasthapaNDitaizca saMzodhitam / tacca hari nArAyaNa ApaTe ityetaiH puNyAkhyapattane AnandAzramamudraNAlaye AyasAkSarairmudrayitvA prakAzitam / zAlivAhanazakAndAH 1836 khistAbdAH 1915 (asya sarve'dhikArA rAjazAsanAnusAreNa svAyattIkRtAH ) mUlyameko rUpakaH (1) 1.90 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM tatsadbrahmaNe nmH| arthaprakAzasahitezAvAsyopaniSat / atha yajuSAM vAjasaneyazAkhAyAM jJAnasya tatsAdhanasya copapAdakA IzAvAsyamityAdayo'STAdaza mantrAH santi teSAmadhunA'rthaH prakAzyate IzA vAsyamida5 sarva yatkiJca jagatyAM jagat / tena tyaktena bhuJjIthA mA gRdhaH kasyasviddhanam // 1 // idaM pratyakSatvenAnubhUyamAnaM sarvaM nAmarUpakarmAtma jagatyAM jaGgamyata iti jagatI tasyAM jagatyAM tadupalakSite'smillokatraye'pi yatkiMca sthUlasUkSmAtmakaM jagattadIzeSTa itId tenezA satyAdvitIyAnantaparipUrNalakSagaizvaryavatA cidAnandamayena zuddhena paramAtmanA vAsyamAcchAdanIyam / kutaH, jagato'nirvacanIyatvena vivartarUpatvAdasya kAraNatvAtsattArUpatvAcca ravirazmisaMdhairmugajalamiva tasmAttena saha tadevaikamastyata evocyate 'sarvaM khalvidaM brahma tajjalAniti zAnta upAsIta ' brahmaivedaM vizvamidaM variSThamiti / ato vivekibhiranvayenedaM sarvaM tadrapameva dRzyeta tenaivaMrUpeNa tyaktena tyAgena muJjIthA bhukSva viSayAn / tatkatham / pUrvamajJAnAvasthAyAM dehAtmabuddhiH satyA tathAca strIputrAdiSu mamatA na tyAgo maraNena vA parityAgo na saMbhavati vAsanArUpatvena vidyamAnatvAt / tasminyathAvadvartamAne'pyuktavivekena sarvaM brahmaivAstIti samatvabhAvanayA yo'haMmamatvaparityAgaH sa eva parijJAnataH parityAgastena tyAgenAnvayajJAnarUpeNa zabdAdiviSayAnbhuJjIta / kathaM tadanvayajJAnaM zabdo'yaM viSayaH kuta utpannaH kiM tasya rUpamiti vivecanena kevalAddantoSThatAlujihvAdevAcaitanyarUpatvAttasya pUrvabhAve saMkalparUpasya tasya vaktaiva mUlaM rUpaM ca / vaktA sa vicArataH zuddhena rUpeNa paraM brahmaivAsti sa yadA zabdAkAraNa tadA kAraNAnvayena zabdo'pi tadrUpa eva / tasmAdbrahmaNa utpanno brahmarUpazabda AkAzamArgeNA''gataH so'pi vicArato brahmaivAsminneva guNa2. dRSTayA ttasyA''bhAsamAnatvAdapRthaksiddhatvAt / ata evoktam AkAza. zarIraM brahma ya AkAze tiSThannAkAzAdantaro yamAkAzobhi veda yasyA''. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 arthaprakAzasahitA " 6 kAzaH zarIraM ya AkAzamantaro yamayati sa ta AtmA'ntaryAmyamRtaH iti / kathaM ca vinA madhyagatasattAM tadAgamanaM saMbhavettasmAnmadhye'pi tadrUpeNa tadevaikaM vijJeyam / tathA yena tasya zravaNaM yazca zrotA tadbrahmaiva satyaM kathaM, yaH sAtvikaH kartA sa eva rajasA karaNarUpo na tayoH svarUpabhedo'sti / ata evoktaM ' sa prANanneva prANo nAma bhavati vadanvAkpazyaMzcakSuH zRNvabhotraM manvAno manastAnyasyaitAni karmanAmA - nyeva ' iti / zrotA sa vyatirekavRttyA vicArataH paraM brahmaiva / tathA coktam ayamAtmA brahma ' iti / yatparaM brahma tadeva guNasAmya bhUtacitprakRtiyo - gAtaguNapradhAnatvena tripuTIrUpeNeti paJcIkaraNaprakAreNa vijJAyate / tasmAttatsarvamapi paraM brahmaiva / evaM sarvasyApi kAraNamadhiSThAnaM paraM brahmevaikaM sarvatra tanmadhubrAhmaNoktaM vijJAtavyam / yathA jalAdutpannastaraGgAdirjalarUpastadAdhAreNaiva viharatyante tatraivAvasIyata ityevaM vijJAya yo viSayabhogaH kriyate sa tyAgarUpa eva saMbhavati / tadevoktaM bhagavatA - brahmaNyAdhAya karmANi saGgaM tyaktvA karoti yaH / lipyate na sa pApena padmapatramivAmmasA ' // 1 // iti / tasmAttena tyaktena bhuJjIthA ityucyate / tadeva paramaM mokSasAdhanamiti vijJAtavyam / yasmAdevaM tasmAdahaMmamatAyogena bhogApekSayA kasyasvikasyApi dhanaM bhogasAdhanabhUtaM mA gRdho mA gArdhyamAkAGkSAM kArSIH / yadRcchAlAbhasaMtuTo dvandvAtIto vimatsaro bhavettenaiva tyAgasiddhirasti // 1 // " " evaM yadA tadA yatnataH karmAcaraNena kiM prayojanaM tyAgena svabhAvataH sukhamAsitavyamiti prAptaM tatrA''ha kurvanneveha karmANi jijIviSecchataH samAH / evaM tvayi nAnyatheto'sti na karma lipyate nare // 2 // ihAsmiloke karmANi vihitAnyagnihotrAdIni kurvanneva yathAkAlaM nirvartayanneva zataM zatasaMkhyAkAH samAH saMvatsarAJjijIviSejjIvitumicchet / evamevaMvidhe bAhyabhAvena vihitakarmAcaraNazIle'ntastUktaprakAreNa brahmAtmabhAvan2ayA'haMmamatva parityAgavati tvayi nara ito'smAjjJAnoktakarmAcaraNaprakArAdanyathA'nyaprakAro nA'sti 1 ata evamAcaraNavati tvayi na karma lipyate liptaM bhavati na karmalepo'sti / nanu karma vihitaM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 IzAvAsyopaniSat / tatsvargasya prApakaM tatsukRtakSayeNa punarasya lokasyehAmutra ca sthitamogavAsanAbhivRddhyA saMsArasvaiva janakamatastadvAdinAMnindA'pi bhudhocyte| 'plavA hyete adRDhA yajJarUpA aSTAdazoktamavaraM yeSu karma / / etacchreyo ye'bhinandanti mUDhA jarAmRtyuM te punarevApi yanti / avidyAyAmantare vartamAnAH svayaMdhIrAH pnndditNmnymaanaaH| jaghanyamAnAH pariyanti mUDhA andhenaiva nIyamAnA ythaa'ndhaaH|| avidyAyAM bahudhA vartamAnA vayaM kRtArthA ityabhimanyanti bAlAH / yatkarmiNo na pravedayanti rAgAdAturAste kSINalokAzcyavante // iSTApUrta manyamAnA variSThaM nAnyacchrayo vedayante prmuddhaaH| nAkasya pRSThe sukRte'nubhUtvemaM lokaM hInataraM vA vizanti' // iti / tathA tattyAgenAmRtatvaM ca 'na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRtatvamAnazuH' iti / evaM sati kathamatra tadyAvajjIvaM kartavyamityucyate, satyaM, tenaiva mokSaprAptiriti ca zrUyate 'na karmaNAmanArambhAnnaiSkamyaM puruSo'znute / naca saMnyasanAdeva siddhiM samadhigacchati // 'karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA jnkaadyH'| ityanekairvAkyaistasmAdatra vicAraNIyamasti naika eva pakSo'GgIkartuM zakya itarasyAprAmANyaprasaGgAt / athAtra kathaM sa vicAra iti cetsa bhagavatA vistarazaH kRta eva zrUyate ' tyAjyaM doSavadityeke karma prAhurmanISiNaH / yajJadAnatapaH karma na tyAjyamiti cApare / evaM pakSadvayazravaNena saMzayAbhivRddhau tadapanodanAya svamataM prAhAye 'nizcayaM zRNu me tatra tyAge bharatasattama / tyAgo hi puruSavyAghra trividhaH saMprakIrtitaH // yajJadAnatapaH karma na tyAjyaM kAryameva tat / yajJo dAnaM tapazcaiva pAvanAni manISiNAm // . nanu tyAgaM vivakSatA kathaM karmaiva kartavyamityuktamiti cettatra svAbhimatatyAgarUpaM pRthagevA''ha 'etAnyapi tu karmANi saI tyaktvA phalAni ca / kartavyAnIti meM pArtha nizcitaM matamuttamam // .... Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametA evaM samagrANi karmANi vidhAya tatra saGgaphalatyAga eva tattyAgI vijJeyo na svarUpeNa kAryaH / kuta iti cet, ' niyatasya tu saMnyAsaH karmaNo nopapadyate / mohAttasya parityAgastAmasaH parikIrtitaH ' // tathA kRtazvettyAgaH 4 Occ duHkhamityeva yatkarma kAyaklezamayAttyajet / sa kRtvA rAjasaM tyAgaM naiva tyAgaphalaM labhet ' // katham, karmAbhAve cittazuddhayabhAvastadabhAve rajastamoguNayuktaH saMnyAsI na sa saMnyAsI taddharmAbhAvAttena kuto mokSastasmAtsvarUpataH kRte karmatyAge na tyAgaphalaM mokSo labhyate / tasmAt - ' kAryamityeva yatkarma niyataM kriyate'rjuna / saGgaM tyaktvA phalaM caiva sa tyAgaH sAttviko mataH " 6 " tasmAdevaM yaH karmaphalatyAgI sa tyAgItyabhidhIyate / tasyaiva mokSo netarasya tadevocyate- ' aniSTamiSTaM mizraM ca trividhaM karmaNaH phalam / bhavatyatyAginAM pretya natu saMnyAsinAM kvacit ' // iti / yasmAdevaM tasmAdya uktaH zrUyate sa kAmyasyaiva karmaNo vijJeyastadevehAmutra sthitaphaladAnena saMsArasya janakaM na niSkAmaM tadevoktam4 kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM saMnyAsaM kavayo viduH // ' iti / tathA'nyatrApi ca ' mokSArthI na pravarteta tatra kAmyaniSiddhayoH / nityanaimittike kuryAtpratyavAyajighAMsayA ' // iti / yatra kAmyakarmaparityAgastatra niSiddhAcaraNaM kuto'taH kAmyakarmaparityAgena yadvihitaM nityanaimittikaM karma tatsaGgaphalatyAgayogenAvazyaM kAryamevAta eboktamatra kurvanaveha karmANi jijIviSecchataH samAH ' / iti / atha kathaM saGgaphalatyAgalakSaNamiti cet, uktaprakAreNa sarvaM parabrahmarUpameveti nizcitya samatAbuddhayA'haMmamatva parityAgena - 'karmaNyabhipravRtto'pi naiva kiMcitkaroti saH ' // tathA ' guNA guNeSu vartate iti matvA kRtena karmaNA na lipto bhavati / yadvA, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzAvAsyopaniSat | 'IzvaraH sarvabhUtAnAM hRddeze'rjuna tiSThati / bhrAmayansarvabhUtAni yantrArUDhAni mAyayA ' !! ityuktamAvenApyasaGgatvaM saMbhavati tena yathAdhikAramasaGgatayA kRtasya karmaNaH phalaM brahmArpaNa mAvenezvarArpaNabuddhayA saMtyajya mamatvazUnyo bhavettena na karma lipyate / nanu cetkarma cittazuddherjanakatvAnmokSasAdhanaM tarhi mumukSubhireva kartavyaM kiM muktaH / tairapi kartavyaM lokasaMgrahArtham / tadevoktaM bhagavatA - 4 yadyadAcarati zreSThastattadevetaro janaH / sa yatpramANaM kurute lokastadanuvartate // na me pArthAsti kartavyaM triSu lokeSu kiMcana / nAnavAptamavAptavyaM varta eva ca karmaNi // yadi hyahaM na varte jAtu karmaNyatandritaH / mama vartmAnuvartante manuSyAH pArtha sarvazaH // utsIdeyurime lokA na kuryAM karma cedaham / saMkarasya ca kartA syAmupahanyAmimAH prajAH 7 // iti / tasmAnmuktairapi lokasaMgrahArthaM kAryameva // 2 // athoktavidhaM mokSasAdhanabhUtaM karma vihAyAnyathAcaraNazIlAnnindati asuryA nAma te lokA andhena tamasA vRtAH / tAste pretyAbhigacchanti ye ke cA''tmahano jnaaH|| 3 // te lokAlokyante mujyante karmaphalAnyatra te lokA asUryA asurANAM svaparAhitaratAnAM svabhUtA asUryA nAma saMbhAvyAH / ye'ndhena gADhena yatra na kiMcitkadAcidapi prakAzopalabdhistadvidhena tamasA'jJAnalakSaNena yatra na kadApi visphuliGgaprAyeNApi mokSasAdhanabhUtavivekotpattistena tamasAvRtAH / te asuryA nAma lokAH punaH saMsAraprada kevalarAja'sayonirUpAH / tAnasuryAlAkAMste pretya mRtvA'bhigacchanti prApnuvanti / te / ye ke cASStmahana AtmAnaM zuddhabuddhamukta satyasvabhAvaM ghnanti nAnAvidhasAMsArikatiryagyonisaMbandhiduHkhayogena hiMsanti ta Atmahano janAste tAnpretyAbhigacchanti / punaH katham / svabhAvato'yaM jIvosvidyAbandhanenAssvRto duHkhasAgare saMsAre patito'sti tadguNapradhAnatvena tadbandhanaM dRDhaM kRtvA punardvitIyaM karmabandhanamApAdayanti vartamAnamapi Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAmokSopAyaM nA''carantyataste kathaM nA''tmahanaH / tatkathaM karmabandhanamiti cet, karma tadekameva trividhaM saMcitaprArabdhakriyamANarUpeNa / tatra yatkriyate zubhaM vA'zubhaM takriyamANaM, yattatsaMgRhItaM tatsaMcitaM , yattasmAdehArambhakaM bhogAyA''rabdhaM tatmArabdham / yadekAMzena bhogAyA''rabdhaM tadde. hAdanekadehArambhakakriyamANotpattistatsarvamapi saMcitameva bhavati / evamekAMzena vyayo'nekAMzena saMgrahaH / evaM yAvakriyamANaM tAvatsaMcitAbhitraddhiryAvatsaMcitaM tAvattasya prArabdhatvena bhogo yAvatsa tAvatpunaH kriyamA. NapravAhastena saMcitaM tasmAtpunaH prArabdhamiti karmazRGkhalAbandhanaM tasmAdyadA muktistadeva mokSaH / kathaM tasmAnmuktiriti cet, Adau kriyamA. NAnmuktistataH saMcitAttataH prArabdhAt / nanu nahi kazcitkSaNamapi jAtu tiSThatyakarmakRt / kAryate hyavazaH karma sarvaH prakRtijairguNaiH ' // ityAdivAkyaiH pratyakSatvenApyayaM kSaNamapyakartRtvena na tiSThati tadA kathaM kriyamANakarmavinAzo bhavettadavinAzenetarayoruktaprakAreNeti cet / nAkaraNena tadvinAza ucyate tadapi karmAkaraNadoSajanakatvAtkarmaiva tadA saMcitArammakatvena bhogArambhakaM bhavati tasmAnna sa upAyaH sa tu bhinna evAsti tena kRtamapi samagraM karmAkarma rUpameva bhavati / katham / 'tyaktvA karmaphalAsaGgaM nityatRpto nirAzrayaH / karmaNyabhipravRtto'pi naiva kiMcitkaroti sH||' ityetadvAkyoktaprakAreNa saGgaphalatyAgena kRtaM karma tadakarmarUpameva sarvaM tena kRtamapyakRtameva tena saMcitAbhivRddhihetukriyamANapravAhavinA. zastadA tadvinAzo'pi vidhAtuM zakyo vRddhayabhAvAt / evaM yathA kriyamANAdvimuktistathA saMcitAdapyasti / katham / tathAvidhakriyamANakarmAcaraNe phalaM paramezvare'pitaM tena tadArAdhanena tatprasannatvayogAttathAvidhamajanasatsaGgazravaNatIrthakSetrasevanAtsaMcitasya vinAzaH zanaiH zanaiH saMmavati / zeSamAtre'vasthite tasminprArabdharUpeNa bhogAyAssgate viveko tkarSAjjJAna AsthA tayA sadgurusevane prItistaskRpayA vijJAnasaMpAptistena sarvabandhanAdvimuktasya mokSasaMpAptiH / evamatisukaropAyaM paramAtmanA nirmitaM zrutvA'pi na tatra matiM vidhatte mokSopAyavAsanAM balAdvihAyoktaprakAreNa durmocabandhanApAdake karmaNyeva matiM kurute tenA''tma Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzAvAsyopaniSat / bandhanasyA''tmaiva mUlaM svidanyat / kevalamokSavAsanAM hitvA sAMsArikakarmaniratAste janA AtmahanaH satyaM te'suryAnnAma lokAnandhena tamasAss. vRtAnpretyAbhigacchantIti vijJeyam // 3 // uktapUrva sarvasya brahmabhAvamavijJAya tathA vihitakarmAcaraNamakRtvA saMsAratoSaratAnkAmyakarmiNo ninditvA punastathAbhAvinaH stavanAya tadakSaraM brahma stUyate anejadekaM manaso javIyo nainaddevA AmuvanpUrvamarSata / taddhAvato'nyAnatyeti tiSThattasminnapo mAtarizvA dadhAti // 4 // anejannajatyanejadakampamAnaM sarvadA nizcalaM calanaM tu kiMcinnimittayogAdavakAze paricchinnasya saMbhavati tattvekamadvitIyamucyate ca 'neha nAnA'sti kiMcana' iti / nanu tadA kimupakramApasaMhArayoH kAraNaM layavikSepayozca / mAyAvidye ucyeta / tadA kathaM tadekatvaM tena saha vijJAtavyaM tacca kathaM yanmAyAvidyArUpaM tadanirvacanIyatvAdvivartarUpaM svAdhiSThAnasattayA'nyathA pRthaktvenaivA''bhAsate ravirazmisaGge mRgatoyAbhAsavadato'dhiSThAnadRSTayA na tasya mAnamapyevaMvidhenAtAttvikenAnyathAbhAsena kathaM brahmaNo'dvitIyatva hAniH syAttasmAttena sahApi tadevaikaM satyamata evocyate 'ekamevAdvitIyaM brahma' iti / nanu kathaM vivartasya nimittattvaM saMbhavet, nedaM nimittavannimittaM tathopAdAnamapi paraM brahma nopAdAnavadupAdAnaM kAryasya vivartarUpatvAt / tasyAdhiSThAnasattayaivAnyathAtvena mAnaM bhAti tadapRthak siddhaM vicAratastatra tadevaikaM satyaM ghaTeSu mRdiva tasmAttadupAdAnatvenocyate na vastuto daNDacakrAdiprathanimittayogAnmRda iva na kAryAkAreNa saMbhavanamasti tasmAnnopAdAnavadupAdA. namapi vaktaM zakyam / tena sahApi nijAkAreNa yathAvadevAta ekam / manaso javIyo vegavattaraM sarvApekSayA vAyujavIyAMstasmAdapi manastato'pi yajjavIyazcazcalam / viruddhaM tu, na, idamopAdhikaM vijJAtavyaM, katham, manaHprabhRtiSu yatsattArUpaM yena taccaJcalatvaM tasmAttathocyate / yato manastvasya kAraNaM tadantavati tasmAdenadetaddevA jJAnaprakAzena dyotamAnA manaHprabhRtitattvarUpA nA''pnuvannA''pnuvanti na tairgRhyte| ata evocyate, 'yo manasi tiSThanmanaso'ntaro yaM mano na veda yasya manaH zarIram' 'agRhyo na hi gRhyate' 'na cakSuSA gRhyate nApi vAcA nAnyairdevai. stapasA karmaNA vA' iti / nanu tadanubhavastvastyeva tathaivocyate, eta Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAnAnAtha sadasadvareNyaM paraM vijJAnAdyadvariSThaM prajAnAm / brahmavidAmoti param ' iti / tadA yena jJAyate kiM taccakSurAdinirAkaraNaM kRtvocyate / 'jJAnaprasAdena vizuddhasattvastatastu taM pazyate niSkalaM dhyAyamAnaH / satyena labhyastapasA hyeSa AtmA samyagjJAnena brahmacaryeNa nityam,' iti prajJAnenaiva kevalenAnubhavo'sti / nanu tadapi nirAkRtaM zrUyate tu ' ya: prajJAne tiSThanmajJAnAdantaro yaM prajJAnaM na veda ' iti / satyaM tarhi kiM tatmajJAnaM yenA''tmA'grAhyo yacchuddhasattvaguNapradhAnaM yatra jJAtA jJAnaM jJeyamiti bhAvastena prajJAnena kathamAtmA jJeyaH syAdyattena jJAyate tajjJeyameva kathamAtmA bhavetpunastasya jJAne jJAnAvalambanenAnavasthAprasaGga eva / atastadbhAvaparityAgena sarvaguNasaGgamuktaM satprajJAnaM nirvikAratayA svAzraye tadAkAratvena saMkrAmati tadAtmanyAtmatvenA''tmAnubhavo bhavati / nanu tadAtmanaivA''tmAnubhava ityeva kiM nocye(vya )te kiM prajJAneneti / na kevalena tannirAsenAtastathocyate / nanu tatrAvidyamAnairmanaHprabhRtibhiH kathaM tadanubhavaH kathyate / tatprajJAnAnvayane / yena sarvaguNopasaMgrasanAnni. vikalpena svarUpAkAreNa prajJAnena svasaMvedyatayA parabrahmAnubhavastadeva prajJAnaM punanirastatattvAdyAkAraNa saMbhavatyata evocyate 'sarvANyevaitAni prajJAnasya nAmadheyAni bhavanti' iti / ekameva prajJAnaM guNamuktatvena svarUpAkAraM bhavati guNayogena tattvAkAraM bhUtvA prapaJcaM prakAzayati tasmAnnanadevA Apnuvanti / tadA naiva teSu tatparicchinnaM syAdata ucyate pUrva prAgeva tattvotpatteraSadtaM tadyApitvena tatra vartamAnam / yathA ghaTAdikAryeSatpadyamAneSu pUrvameva vyoma tatra vyApitvena vartate tathA yadyattattvamutpadyate tatra tatra sattArUpatvena yadeva vartamAnam / tadA'ntareva syAnna bahiriti cettattattvaM dhAvataH zIghraM gacchato'nyAnatyetyatItya gacchati tadgre'pi vartate calanakriyAM kurvannu tiSThadyathAvatsvasthameva sadganavaddhAvato'nyAnatyeti / punaH kathaM tattasminsvarUpe mAtarizvA mAtaryantarikSe zvayati mAtarizvA vAyurapo megharUpA dadhAti / nanu kiM tadAkAzameva na tasminneva tadyApakatvena vartamAnaM tadvakiM na dRzyata iti cettasmAdapi sUkSmatvAddevairnA''pyata ityuktameva / nanu sarvApekSayA gaganameva sUkSmatvenAvagamyate tasmAdapi sUkSma tatkathaM satyaM paJcasu bhUteSu gaganaM sUkSmaM tadapi dRzyate sUkSmatvenAsaGgatvena vyApakatvena ca tadgatA sarvavyomarUpaprakAzinI lokadRSTirna dRzyate kaizcittena tasmAdapi sUkSma. tarA sA'pi yasya jJeyA natu yo'nayA sa draSTA''tmA'tisUkSmastasminnapi Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzAvAsyopaniSat / yatsattArUpeNa vartate na yena jJAtumahaM tatsUkSmatvaM kenopameyam / ata evo. cyate, 'aNoraNIyAn ' iti vyApakatvena ca 'mahato mahIyAn ' ityapi / atastasminnapo mAtarizvA dadhAti // 4 // vyApakatvena vyApyaprasaGgAdbhedAvAptiH syAdata Aha tadejati tannajati taddUre tadantike // tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH // 5 // yadejati calati tattadeva tasyApRthaksiddhatvAt / tannejati yannajati sthirataraM tadapi tadeva / taddUre yadUre vartate tadapi tadeva / tadu tadevAntike yadantike vartate tadapi tadeva / antaryAmitvenAnyatsyAt / asya sarvasyoktasyAntaryAmitvenApi tadeva / bahirvyApakatvena bhinnaM syAt / tadu tadevAsya sarvasya bAhyato bAhyabhAge'pi / tasmAtsarvaM khalvidaM brahmaivAstIti satyam // 5 // yasmAdevaM tasmAt yastu sarvANi bhUtAnyAtmanyevAnu pazyati / sarvabhUteSu cA''tmAnaM tato na vicikitsati // 6 // yastu pumAnadhikArI sarvANi brahmAdIni bhUtAnyAtmanyevAnupazyati / teSu ca srvbhuutessvaatmaanmnupshyti| tataH sa yathArthadarzI na vicikitsati na vicikitsA saMzayaM prApnoti / sa ka AtmA kathaM ca tasminsarvabhUtadarzanaM sarvabhUteSu cA''tmanaH / Atmatvena pratIyamAno'ppayaM deho nA''tmA bhavati vastuto bhUtapazcakAtmakatvena jaDatvAddazyatvAJca / tathA yo'syAntaHprajJAnavAndraSTA zrotA mantA tattvAtmakaliGgarUpaH so'pi nA''tmA mukhyatvena tttvaanaaNvRttiruuptvaadvilkssnndhrmsaakssitvaacc| tathA nA''tmA'jJAnaM kAraNazarIramapi svaprakRtitamoguNakArya rUpatvAt / tathA prajJAnarUpaM mahAkAraNadehamapi nA''tmA tadAzrayasvarUpatvAt / dehacatuSTayAtItatvena svbhaavaadvsthaactussttyaadytiitH| evaM sakAryaguNanirAsena yacchepaM zuddhaprakRtirUpaM guNasAmyabhUtaM jJaptimAtra svarUpaM tadapi nA''tmA bhavati svagatabhedarUpatvAt / yattasyAdhiSThAnaM nirupAdhi zuddhaM buddhaM nirAkAraM nirvikAraM sarvagataM paripUrNa sanmAnaM zeSaM tadeva vedAcAryAtmapratyayenA''tmarUpa tttvtH| tasminnAtmani sattArUpe sarvANi bhUtAni yo'nupazyati nA''dhe. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAyAdhiSThAnamAvena teSAmopAdhikatvAdAtmaupamyenoktatvAvyatirekavRttyA tadrUpANyeveti / tato guNadRSTyA punarAmAsamAneSu bhUteSvAtmAnamanvayajJA. nena tAni sarvANyAtmarUpANyevetyanupazyati / kathaM tadanvayajJAnam / yanirvikalpaM jJaptirUpaM tadbrahmaiva svagatabhedarUpatvAdyathA payovarNo ratna. jyotistadapRthaksiddhatvena tadeva tathocyate, 'prajJA pratiSThA prajJAnaM brahma' iti| yadA tadeva guNasaMbandhAtmapaJcAkAreNa bhavati tadA'nvayAvI. vedaM vizvamidaM variSTham / yadvA sarvametadanirvacanIyatvAdvivartarUpaM so'dhi. ThAnAnvayena tatsattayA mAsamAno'pRthakrUpo'tastena saha tadevakaM satyam, ityanvayajJAnena sarvabhUteSu cA''tmAnaM tAni sarvANyAtmarUpANyevetyanupa. zyati tato na vicikitsati / nanu yatra vyatirekastatra nAnvayaH saMbha. vettayoH parasparavirodhAdevaM sati kathamekasyaiva vastuno'nvayo vyatireka. zcopapAdyate / satyamata evedamanupameyatvenocyate nAsyApRthasiddhasya pRthaktvena nirAsaH saMbhavati cettathA vAcyastadA nirastasyApunaHsphuraNameva syAt / samAdhisthasya sthUlaM nirastaM svidanirastamanirastamiti tu na vAcyaM nirastameva sa nirAsazcettathA vAcyastadA tasya zavatvaM prApnu. yAnna punaravalambo vyavahArazca tena / tathA liGgamapi na vaktuM zakyaM cettathA nirastaM tadA kathaM tena brahmAtmAnubhavakathanaM samAdhezca zabdasparzAnubhavena vikSepaH saMbhavet / tathA kAraNasyApi nirAso vAcyaH kathaM kAraNanirAse kAryasyAvasthAnam / cenmahAkAraNaM tathA pRthaktvena nirastaM tadA ko jJAnasyA''zrayaH kathamanyathA jJAnavRttiH sarvakAryAbhAva evaM syAt / tasmAnna dehacatuSTayaM nirastaM tena kuto'vasthAdInAmapi nirAsaH / vinA tu nirAsaM na brahmAtmAparokSasAkSAtkAraH saMbhavetso'pyanubhUyate punaH sphuraNaM cAto na nirAsavannirAso bhinna evAsti / kathaM, sajAtIyasyAnukramaNaM svagate tena vijAtIyasyAmAnameva svagatasyAdhiSThAnAkAratvaM tena na sadasadanthirUpasya puruSatvasya maGgaH prakRtyavalambamuktatvena zuddhenA''tmanA sanmAtra ekajAtIyatvAttanmayatvenAvasthitiH sa eva samAdhirityucyate / punastadavalambayogAgnidvitaH prabuddha iva bahirmukhatvena dehAyavalamba karoti tadA yathA pUrva sarvaprapaJcamAnaM saMbhavati tathA'nvayena sarvabhUteSu cA''tmAnamuktaprakAreNAnupazyet // 6 // ityanvayavyatirekajJAnayogena punaH kathaM sa yogI tadAha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzAvAsyopaniSat / yasminsarvANi bhUtAnyAtmaivAbhUdvijAnataH / tatra ko mohaH kaH zoka ekatvamanupazyataH // 7 // yasminkAle vijAnata AcAryaprasAdAcchuddhAtmatattvamaparokSatvena vijA. nAti yastasyA''tmaiva sa zuddhaH sarvANi bhUtAnyabhUduktavidhAnvayajJAnayogena bhUtastatra tasminkAle ko mohaH kaH zokastasya zokamohAbhAva eva / kathaMbhUtasya vijaantH| ekatvamanupazyataH, ata evoktam 'samaloSTA. zmakAJcanaH' iti / nanvevaM kathaM syAjjanakayAjJavalkyAdayastu bahmaniSThA eva teSAM svarAjyAdivyavahArakAle loTAzmakAJcanAni tathAtvenaivAmAsantAnyathA tu vyavahArAbhAva eva tadA tadyogena kathaM na zokamohI saMbhavetAM nAnyathA tatpAlanameva syAt / satyaM, na teSAM kAJcanAdInAM bhAnamevA''sIditi na tathAtvena bhAsamAneSvapi satyatvena brahmabhAvanayA samabuddhirAsIttena yAvatteSAM yogastAvatpAlanaM viyoge netareSAmiva shokH| evaM strIputrAdiSvapi yogaviyogasaMmavasukhaduHkhAdibhAvarahivatvena vartamAna ityarthaH // 7 // * yasmAdabhinnaM sarva sa kathaM punaH zuddhAtmA taducyatesa paryagAcchukamakAyamavraNamastrAvira zuddhamapApaviddham / kavirmanISI paritaH svayaMbhUryAthAtathyato'rthAnvyadadhAcchAzvatIyaH samAtyaH // 8 // sa zuddhAmA paryagAtparito'gAdto vyomavatsarvagataH / nanu sarvagataM tavyomaivaikaM tadeva sa iti kiM nocyeta / naca tacchranyarUpamevAyaM tu pUrNatvena zrUyate 'pUrNamadaH' ityaadinaa| nanu yadA tatpUrNa sarvagataM tadA kathaM tatra zUnya rUpasya vyomno bhAnaM saMmavedvirodhAt / yatpUrNa tadeva guNadRSTyA'vekSitaM zUnyavatpatIyate yathA svarUpeNa saMpUrNo'pi darpaNo bAhyadRSTyA zUnyatvenApi tadvat / nanu tatra yacchUnyatvaM tatkalpitameva yatpUrNatvaM tadeva siddhamevaM cedatrApi zUnyarUpaM vyoma tatkalpanAmAtrarUpaM tadA na mithyAbhUtasya tasyAvakAzapradAnatvaM saMbhavetkathamiyaM visaSTistatra dRzyate / satyaM tathA darpaNe'pi. kiM na mukhAdi dRzyate tattu mithyaiva / idamapyanirvacanIyatvAdvivatarUpatvenaivoktamasti vivartasya tu pUrNa eva svAdhiSThAne bhAnaM saMbhavati na kevale zUnye tasmAnna virodho vyomavatsarvagatamapi pUrNa salilavattade. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 arthaprakAzasametAvoktaM 'salila eko TA'dvaito bhavati' iti / punaH kathaM zukra jyotiH zuddhaM zukrarUpasvaprakAzaH / nanu yadA svaprakAzaH pUrNazca tadA kiM na gocaraH / na paratvena gocara AtmanyAtmatvena svaprakAzatvaM pUrNatvaM ca tasyAnubhUyete kiM na paratvenAnubhava Atmano yatparatvena jJAnaM tadavidyAsaMvalitaM tenAnyathAjJAnarUpaM yathA'jJAnapUrvakaM svapnajJAnaM tena yathArthasyAmAnamasadeva satyatvena vimAti tathopAdhi. saMvalitena jJAnena tadyathArthavastvavijJAnenAsadevedaM satyatvenA''mAsate'ta evoktaM 'tameva bhAntamanubhAti sarva tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti' iti / evamapi kAyavAnmavedityatra zukravizeSaNenA''haakAyaM na vidyamAnaH kAyo deho yasya tadanantaM dehAbhAve tadbhAvAnnirAkaroti avraNamakSatamasmAviraM na vidyamAnaH nAvA'sya tadapApaviddhaM saMsArapradatvAtpuNyApuNye api pAparUpe eva tena pApena na viddhaM tatphalabhogazUnyam / nanu tadevopAdhisaMbandhAddehacatuSTayavaddhRtvA taddharmavazatvena puNyapApakarmAcaraNayogAnnAnAvidhaphala mAgapi bhavatIti zrUyate nu (tu) * kAmamayo'yaM puruSo yathAkAmo bhavati tatkraturbhavati yatkraturbhavati tatkarma kurute yatkarma kurute tadabhisaMpadyate, sa vA ayamAtmA brahma, vijJAnamayo manomayaH sa yathAkArI yathAcArI tathA bhavati sAdhukArI sAdhurbhavati pApakArI pApo bhavati puNyaH puNyena karmaNA bhavati pApaH pApena' iti / tasmAttatkathamakAyatvAdivizeSaNerucyate tadvinA kasyAnyasya deho vAcyo'nyasyocyamAne kathaM 'yo'hamasmi brahmAhamasmi tattvamasi' ityAdivAkya nirvAhaH syAtsatyaM tathA'pi sopAdhi sarvaM tAttvikaM svidatAttvikaM na tAttvikamiti vaktuM zakyamanirvacanIyatvAdvivartarUpameva tadA kathaM tenAdhiSThAnasyAnyathAtvaM saMmavettadRSTayA vivartasyAbhAnamevAsti tattu nijAkAreNa yathAvadeva zuddhabuddhamuktasatyasvabhAvamatastatsvarUpeNoktavizeSaNavadeveti satyam, evaM vizeSaNaviziSTazukrarUpaH sa kAraNopAdhiyogAtkathamavagamyate tadAha-kaviH kAntadarzI sarvajJatvAnmanIpI manasa ISayitA gamayitA niyantA nityamuktatvAt / paribhaH parito'sti paribhUrvyApakaH svayaMbhUH svayamevA''tmanavAsti svayaMbhUH sarvAdhArabhUtatvAt / yAthAtathyato yathAtathAbhAvo yAthAtathyaM tena yAthAtathyato yathArhamarthAnphalarUpAJchAzvatIbhyo nityAbhyaH samAbhyaH saMvatsarebhyaH zAzvatIH samAH prAptuM yeSAM zAzvatyaH samAstebhyo vyadadhAdvihitavAn // 8 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzAvAsyopaniSat | 13 evamanvayavyatirekajJAnayogena zuddhAtmatatvopAsanAparasya zokamohApratItatvaM phalamuktamadhunA tanmArgaM hitvA kevalasaMsArasAdhanaratAnAM pratimAha andhaM tamaH pravizanti ye'saMbhUtimupAsate / tato bhUya iva te tamo ya u saMbhUtyA ratAH // 9 // ye saMsAriNo janA asaMbhUtiM saMbhUyate'mISTaM prApyate'nayA sA saMbhUti. zArAdhanenAvinAzi padmavApyate tatastatsaMbhUtiH / uktaM ca.8 bhaktyA tvananyayA zakya ahamevaMvidho'rjuna / jJAtuM draSTuM ca tattvena praveSTuM ca paraMtapa // " " bhaktyA mAmabhijAnAti yAvAnyazcAsmi tattvata:' ityAdi // tadanyA'saMbhUtiranityasvargaprApakakarmamArgeNa nAnAdevatArAdhanamasaMbhUtistAmupAsate karmaiva sarva zreya iti matvA kevala tadAcaraNazI lAste'ndhamandhayatyandhaM gADhaM tamo na yatrA''tmAnAtmakartavyA kartavya viveka. statpravizanti tenAssvRtAH santo janmamaraNabhAjo bhavanti / zrUyate lavA hyete adRDhA yajJarUpA aSTAdazoktamavaraM yeSu karma ityAdi / kiMca ya u nizcayena saMbhRtyAmIzArAdhane ratAstadekA caraNazIlAste tatastasmAdapi bhUya iva bahutaramiva tamaH pravizanti na teSAmapi parapadAvAptiH / nanvetadviruddhaM tu, na, kathaM niyate karmaNi matimavidhAya tattyAgena kAmanA yogenopAsanAparANAM kuto varNAzramadharmapAlanaM tadabhAve kRtopAsanA kutaH svaphaladA tadA tena kRtaM tadvikarmarUpameva sarvaM bhavati / tadA kuto niHzreyasAdhigamastasmAdumaya sAdhanaparityAgena kathaM na bhUya iva tamaHsaMprAptisteSAm // 9 // cAnyatra - p yasmAdevaM tasmAt - anyadevA''huH saMbhavAdanyadAhurasaMbhavAt / iti zuzruma dhIrANAM ye nastadvicacakSire // 10 // saMbhavAtsaMbhUtyAH pUrvoktAyAH phalamanyadevA''hurbuvanti prAjJA asaMbhavAdasaMbhUteH phalamanyadevA''huriti dhIrANAM jJAninAM vacaH zuzruma zrutavanto vayam / keSAM ye dhIrA no'smabhyaM tatsaMbhUtyasaMbhUtirUpaM vicacakSire vyAkhyAtavantasteSAm // 10 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametA 14 tadA kiM tanniHzreyasasAdhanamityatrocyatesaMbhUtiM ca vinAzaM ca yastadvedobhayaH saha / vinAzena mRtyuM tIrtvA saMbhUtyA'mRtamaznute // 11 // * 4 1 saMbhUtiM ca vinAzaM coktavidhamasaMbhUtirUpaM tadetacavayavAtmakaM karma sahaikena puruSeNAnuSTheyatvena veda jAnAti sa pumAn vinAzena vinAzarUpeNa karmaNA mRtyuM mRtyuprApakaM saMsAraM tIrtvA'tItya nivRttatadbhayaH saMbhUtyoktavidhezvarArAdhanarUpayA'mRtamamRtatvaM tatprasAdAdaznute prApnoti / kathamiti cet / nirviNNacetasA mumukSuNA kevalena karmaNyupAsanAyAM cAhaMbhAva - muktenAkarma vikarmatyAgAtkAmyamapi tyAjyameva / kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM saMnyAsaM kavayo viduH ' ityuktatvAt / yanniyataM nityaM naimittikaM ca tadAvazyakatvenA''caraNIyameva na tu tyAjyam / uktaM ca- 'niyatasya tu saMnyAsaH karmaNo nopapadyate ' / ityAdinA / nanu tadndhatamasasya prApakaM nusatyaM kartRtvAbhinivezena phalApekSayA kRtaM cettathA natu tattyAgata: / tanmRtyostaraNa sAdhanamevocyate ca - 'karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA janakAdaya: ' iti / kathamiti cet, saGgaphalatyAgena kRtaM karmAkarmarUpameva / uktaM ca- ' tyakvA karmaphalAsaGgaM nityatRpto nirAzrayaH / karmaNyabhipravRtto'pi naiva kiMcitkaroti saH ' iti / ata eva tasya vinaSTaprAyatvAdvinAzenetyucyate / evaM kRte svabhAvAtsaMcitavRddhayabhAvaH kriyamANapravAhAvaSTammAt / avaziSTasaMcitasya mogenopAsanayA ca dhvaMsaH / dehAntarArambhake tasminvinaSTe kimanyatsaMsRtikAraNaM tadabhAvAnmRtyostaraNaM svabhAvAt / tataH kathaM saMbhUtyA'mRtamaznute / saMbhUtirIzArAdhanaM tadvividhaM kathaM niyatamakhilaM karma kRtvA'nte phalAnAM samarpaNamekam / uktaM ca' svakarmaNA tamabhyarcya siddhiM vindati mAnavaH' iti / anyattadAgamavidhinA / evaM saMbhUtyArAdhitabhagavatprasAdAtsadAcAryakRpayA paravidyAM prApyAmRtatvamaznute'tastathoktaM tasmAnna binA karma kevalopAsanA mokSasAdhanaM vinA'pyupAsanAM karma / karmopAsanAyuktameva siddhidamupAsanA'pi karmayuktAsiddhikarI // 11 // I evaM karmopAsanAsaMbandhinyau vidye api pRthaktvena na mokSaphalade ityAha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzAvAsyopaniSat / andhaM tamaH pravizanti ye'vidyAmupAsate // tato bhUya iva te tamo ya u vidyAyA ratAH // 12 // te janA andhaM tamaH pravizanti / ke ye prAkRtA avidyAmIzArAdhanarUpA sA vidyA tadanyA'vidyA karmamImAMsArUpA tAmupAsate saiva zreSThetibuddhayA tasyAmeva niratAH / 'karmaNo hyapi boddhavyaM boddhavyaM ca vikarmaNaH / akarmaNazca boddhavyaM gahanA karmaNo gatiH // karmaNyakarma yaH pazyedakarmaNi ca karma yaH' / ityAdinoktavivekahInAste tatastasmAdapi bhUya iva tamaste pravizanti / ke ya u vidyAyAmIzArAdhanasAdhanabhUtAyAM ratAH / yAvanna karmAkarmaviSayaM jJAnaM tAvatkutasteSAM tasya sAGgamAcaraNaM vinA tena kiM devatopAsanarUpayA vidyayA siddhistadAcaraNenApi / ato bhUya iva tamaHprAptireva teSAm // 12 // yasmAdevaM tasmAt anyadevA''hurvidyAyA anyadAhuravidyAyAH // iti zuzruma dhIrANAM ye nastadvicacakSire // 13 // ityuktArtham // 13 // tasmAnmokSasAdhanasya parasparApekSakatvaM darzayatividyAM cAvidyAM ca yastadvedobhaya saha // avidyayA mRtyu tIA vidyayA'mRtamaznute // 14 // vidyAM devatArAdhanarUpAmavidyA karmAcaraNajJAnarUpAM tadetadumayaM sahaikena puruSeNAnuSTheyatvena vedoktavivekena jAnAti sa pumAnavidyayA yathA tanmokSasAdhanaM bhavettathAvidhakarmAcaraNajJAnayogena mRtyu saMsAraM tIvo vidyayoktavidhayA devatArAdhanajJAnayogenAmRtaM mokSamaznute / anyathA karmopAsanAcaraNajJAnahInasya kutastadAcaraNaM sAGgaM vinA tatkuto mokSastasmAtparasparApekSaka eva sa evaMvidhamandhatamasaprAptisAdhanaM karma hitvA yanmokSasAdhanaM tadyAvajjIvaM kartumicchedityuktam // 14 // tatra tathAvidhakarmAcaraNazIlairantakAle kathaM dehastyaktavyastadviSaya Aha / tatrA''dAvaniprArthanam vAyuranilamamRtamathedaM bhasmAnta5 zarIram // OM krato smara, klibe smara kRta smara // 15 // OM krato mayaitAvantaM kAlaM nirvatitAmipuruSaparamezvarArAdhanarUpAdhu Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAnA'ntakAle tacchaktizUnyaM mAM smr| he klive'ne tvametAvantaM kAlaM mahato mAM smara tathA'nyatkiMca mayA''rAdhanaM kRtaM tatsmara / kiM tadanusmaraNasya kArya tadAcaraNazaktizUnyena tatsmaraNamapi kArya tena yAvaccharIre prANastAvattatkarma kRtameva bhavedatastadanusmaraNam / tato dehatyAgAdUrva vAyurdehavidhArakaH prANarUpo'mRtamavinAzamanilaM vAyumadhidevatArUpametu / atha tadanantaramidaM zarIraM bhasmAntaM bhasmAvasthamupAsyAniyogena bhasmarUpaM bhUtvA pRthvImapyetu yadantyeTirUpaM karma tadapi sAGgaM bhavatvityabhiprAyaH // 15 // ane naya supathA rAye asmAnvizvAni deva vayunAni vidvAn / yuyodhyasmajjuhurANameno bhUyiSThAM te namaukti vidhema // 16 // he agne agraNIH paramezvararUpa supathA zomanaH panthAH supanthAstena supathA'cirmArgaNAsmAnmokSArthaM niSkAmatvena tvadArAdhanazIlAtrAye rAyaM dhanaM prAptavyabhogarUpaM prAptuM naya / acirmArgeNa gatAnAM zIghrameva mokSaprAptirastyatastathA prArthanam / yato he deva dyotamAnasvaprakAza vizvAni samagrANi vayunAni prazasyAni karmANi vidvAnvesi / tasmAdasmAnsupathA rAye naya / kiMca tatra yatkiMcidasmAkaM juhurANaM huchituM kauTilyaM vidhAtuM kauTilyaM kRtvA'nyamArgeNa netumicchajjuhurANamenaH pApamajJAnataH saMbhUtakarmavikarmarUpaM tadyuyodhi banIhi vinAzayetyarthaH / ataH prArthanamadhunA kriyate / athAnyaprayatnazUnyatvAtte bhUyiSThAM bahutarAM namauktiM namaskAroktiM vidhema kuryAma vayaM sarvAparAdhakSamAkaraNena mAM trAyasveti saMprArthanam // 16 // yathA'gniH paramAtmA manorUpaM tathA''dityo'pyatastatstavamAha hiraNmayena pAtreNa satyasyApihitaM mukham / yo'sAvAditye puruSaH so'sAvaham // 17 // hiraNmayena haryate kAmyate bhogamokSakATibhihiraNyaM vedatrayarUpaM tanmayaM tatpracuraM hiraNmayaM tena / tathA coktam , ' Adityo vA epa etanmaNDalaM tapati tatra tA RcastadRcA maNDalam ' ityAdinA / yadvA hiraNmayamiva hiraNmayaM jyotIrUpaM tena pAtreNa pAtramiva pAnaM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 IzAvAsyopaniSat / tena satyasyAsti satsadeva satyamavinAzarUpaM paraM brahma tasya satyasya mukhaM rUpamapihitamAcchannam / yo'ntarvartI puruSaH sa paramAtmaiva draSTA taccakSurUpatvAdyaH paramAtmA sa ga(?)muktaM paraM brahmaiva tatsvopAdhyAvRtatvena na prakAzate / asmAdardharcAtparam / 'tattvaM pUSannapAvRNu satyadharmAya dRSTaye / pUSanne. karSe yama sUrya prAjApatya vyUha razmInsamUha tejo yatte rUpaM kalyANatamaM tatte pazyAmi ' iti kANvAH paThanti / yasmAtsatyasya mukhamapihitaM tasmAddhe pUSanpuSyati svasattayA sarvamidaM pUSA tasya saMbodhanaM he pUSaMstvaM satyadharmAya satyo'kapaTaH phalAzAzUnyatvAddharma AcaraNaM tvadArAdhanarUpaM yasya tasmai satyadharmAya satyadharmaNe mahyaM dRSTaye darzanAyAparokSa. sAkSAtkArAya tatra pratibandhabhUtamupAdhirUpamapAvRNu tasyApAvaraNaM nivAraNaM kuru tannirAsAcchuddhasvarUpasAkSAtkAraM gamaya / he pUSannekarSe eka evarSati gacchatyekarSistasya saMbodhanaM he ekarSe yama yamayati svasattayA sarva yamastasya saMbodhanaM he yama / sUrya mate sarvamidaM sUryaH sarvajagatkAraNabhUtatvAttasya saMbodhanaM he sUrya / prAjApatyaH prajApate: kazyapasyApatyaM prAjApatyastasya saMbodhanaM he prAjApatya sa tvaM razmInsvAn vyUha vigatAnkuru samUha maNDalenaikI kurUpasaMhara / yatte tejastejorUpaM svaprakAzaM kalyANatamamatizayitaM kalyANaM zuddhaM tatte rUpaM pazyAmyaparokSatvena / kathaM tasyAnubhavaH paratvena syAdityatrA''ha-yo'sAvAditye maNDale puruSo yatsattayaitanmaNDalaM pUryate pAlyate ca sa sattArUpaH puruSaH pUrNazuddho'sti / so'sA upAdhiyogAnmaNDale puruSatvena vartamAnaH prme| zvararUpaH so'hamaMzatvenAsmi / tasmAdyo bhedaH sa aupAdhika eva tannirAsAdabheda evAsti siddho'taH kAryakAraNabhedabhinnamupAdhirUpaM nirasyA''smanyAtmatvena svaprakAzatayA svasaMvedyatvena mAM sthitaM kurvityarthaH / ityaparokSatvena brahmAtmatattvavida uttamAdhikAriNaH prakAraM kartumakSama iti saMprArthanaM kRtvA taddhRtpuNDarIke dehAsaGgatvenAvasthAya puruSarUpatvena vicintayet / tadapi kartumazakto bahirAdityamaNDalamavalokya tatra mati nidhAya tadanusaMdhAnenaiva dehaM tyajenna strIputrAdInAm // 17 // // OM tatsaditi zrImadAdigurudattAtreyadigambarAnucaraviracite jJAnakANDa IzAvAsyArthaprakAzaH samAptaH / / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM tatsadbrahmaNe namaH / arthaprakAzasametA kenopaniSat | | ziSyAcAryasaMvAdena samyagbrahmavidyA prakAzikeyaM kenopaniSadaMtastadarthaH prakAzyate keneSitaM patati preSitaM manaH kena prANaH prathamaH praiti yuktaH / keneSitAM vAcamimAM vadanti cakSuH zrotraM ka u devo yunakti / zrotrasya zrotraM manaso mano yadvAco ha vAksa u prANasya prANaH / cakSuSazcakSuratimuJca dhIrAH pretyAsmAllokAdamRtA bhavanti // 1 // preSitaM prakarSeNeSitaM kAryAkAryayoH preritaM manaH saMkalparUpaM kenAntarga tena sattArUpeNeSitaM satpatati gacchati kArya saMpAdayitum / tathA prathamo mukhya Asanyo dehAvaSTambhabhUtaH prANaH kena sattArUpeNa yuktaH sanpraiti pragacchati svadharmayogeNa / janAH kenAntargateneSitAM preritAmimAM vAcaM vadanti / evaM cakSU rUpasya jJAnakaraNaM bhotraM zabdastha ka u ko nu devaH svaprakAzarUpo yunakti draSTavyAdau prerayati yatsattayA zrotrAdIni svasva - viSaye pravartante / evaM manaAdInAM yatsattayA stre dharme pravRttistamantaryAmiNaM sarvAtmabhUtaM jJAtukAmaiH ziSyaiH pRSTa AcAryo'bhivadati / zrotrasya sthUlAntargatasya sUkSmasyApi zrotraM zrotrabhUtaM yathA sthUlamidaM zrotraM sUkSmeNAntargatena zabdaM zRNoti tathA prajJAnarUpasyApi tasya yenAntargatena sattArUpeNa zrotratvam / katham ekameva prajJAnaM guNatrayayogeNa paJcaviMzatitattvAkAramata evocyate - ' yena ? vA pazyatItyArabhya prajJAnasyaivaitAni nAmadheyAni bhavanti ' iti / evaMvidhe prajJAne yastiSThan prajJAnAdantaro yaM prajJAnaM na veda yasya prajJAnaM zarIraM yaH prajJAnamantaro yamayati yenaiva prajJAne prajJAnatvam / tasminguNayogAcchrotrarUpeNa saMbhUte'pi zrotrabhUtaM yatastatsattArUpAdapRthak siddham / tathA manaso mano yenAntargatena manaso manastvaM yadvAco ha vAgyenAntargatena vAk 'pravartate / sa u sa eva prANasya ceSTAkaraNarUpasya prANastadAzrayabhUtasya 9 7 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 . arthaprakAzasametAkartuH satsvarUpatvAt / evaM cakSuSazcakSuH sarvakaraNeSvapi sattArUpatvena taddharmaprakAzakaM satsvarUpaM vijJAyatasminkartakaraNasaMghAtarUpa AtmabuddhimatimuJcAtityaja nedaM sthUlAdyAtmatvena mnviithaaH| kathama, idaM sthUlaM sarvadA vyavahAre vartamAnatvAdAtmatvena pratIyamAnamapi nA''tmA dRzyatvAjaDatvAt / yadantaH prajJAnamayaM kartRbhoktRjJAtRrUpaM karaNaprakAzakaM sthUlasya prava. tayita tadAtmarUpamiti matimatimuzca tadapi vilakSaNadharmasAkSitvAjjJeyameva na jJAtRrUpam / abhihitaprakAreNa yena sattArUpeNa prajJAnAntargatena vinedamapi jaDamanAtmeti buddhvA sarvamUlaprajJAnAntargatatvena jJAnAjJAnAnavalambanena nirvikalpatayA tadadhiSThAnaniSTho bhavediti bhAvaH / kiM tatphalamityatrA''ha-dhIrAH sphuraNAdisarvAvalambaparityAgena yasya bhAsA sarvamidaM vibhAti tasminnAtmani cittaM dadhAnA vijJAninaH saMsiddhA asmAllokAtmetya prArabdhakSaye dehatyAgena gatvA'mRtA avinAzino bhavanti / yato ' brahmavidva bhavati // 1 // na tadvijJAne kartRkaraNasaMghaH sAdhanamityAha na tatra cakSurgacchati na vAggacchati no mano na vidmo na vijAnImo yathaitadanuziSyAt / / anyadeva tadviditAdatho aviditAdadhi / iti zuzruma pUrveSAM ye nastadvicacakSire // 2 // cakSu rUpajJAnakaraNaM yathA svaviSayaM gacchati tathA tatra satsvarUpa Atmani na gacchati na taM viSayI karoti tathA vAkparAdirUpA'pi na gacchati na tayA yathAvattadupapAdyate no mano'pi kartRsvarUpaM svasaMkalpayogenAta evocyate ' yato vAco nivartante aprApya manasA saha ' iti / saMkalpavikalpaparityAgena kevalena prajJAnenApi na vidmo na vijAnImo vayam / zrUyate ca 'yaM prajJAnaM na veda yo buddheH paratastu saH' iti / jJAnAjJAnaparivarjanenA''tmani vijJAte'pyAcAryoM yathA yena prakAreNaitadetamanuziSyAdanuzAsanaM kuryAttadapi na vijAnImo jJAnasAdhanabhUtaprajJAnAdinirAsena kathaM tadvijJAnamupadizennu / tArha tadvijJAnamasti vA nAstIti cet , ya AcAryAstatparaM tattvaM no'smAkaM vicacakSire vizeSeNa vyaktamuktavantasteSAM pUrveSAM pUrvasthitAnAM vacobhiritItthaM zuzruma zrutavanto vayam / katham, tadAtmatatvaM viditAtprajJAnAdibhirviditAdanyadeva Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kenopaniSat / minnameva na tathA prajJAnAdibhirjJAtumahaM sattArUpatve tadaviSayabhUta. tvAt / tadA tadaviditameva syAdatho aviditAdapyanyadeva sadAcAryaprasAdAdAtmanyAtmatvenAparokSatayA'nubhUyate cAto na kevalAvedanamapi tasya / nanu viditAdanyadaviditaM tasmAdanyadviditaM kiM tayoranyattat / adhi viditAviditayoradhikRtya vartamAnaM tavayaM yasminnadhi yatsattayA'sti 'tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti' // 2 // evaMvidhasya tasya kathamupadezastatrA''ha yadvAcA'nAyuditaM yena vAgAyudyate / tadeva brahma tvaM viddhi nedaM ydidmupaaste|| yatprANena na prANiti yena prANaH prnniiyte| tadeva brahma tvaM viddhi nedaM ydidmupaaste|| yaccakSuSA na pazyati yena cazUSi pazyati / tadeva brahma tvaM viddhi nedaM yadidamupAsate / yacchrotreNa zRNoti yena zrotramidaH zrutam / tadeva brahma tvaM viddhi nedaM yadidamupAsate / yanmanasA na manute yenA''hurmano matam / tadeva brahma tvaM viddhi nedaM yadidamupAsate // 3 // / yadvAcA'nabhyuditamanabhyuktaM yenAntargatena vAkparAdirUpA'bhyudyate'bhyu cyate tatkAraNaprajJAnAdhiSThAnatvAt / tadeva brahma ghyApakaM pUrNa ca tvaM viddhi vijAnIhi nAnyadvAcA'bhyuktaM tadbhavati yadvA''zu sarvopAdhinirAsena zuddhenA''tmarUpeNa tattvamevAsIti viddhi nedaM kiM yadidamupAsakA janA AtmetaradevatArUpaM brahmeti matvA tAttvikabhedadhiyopAsata upAsanAM kurvanti tanna dRzyatvenAnAtmabhUtatvAt / ucyate ca 'adRSTo draSTAszrutaH zrotA'mato mantA' iti / evaM sati yo'nyAM devatAmupAste'nyo'sAvanyo'hamasmItina sa veda yathA pazustasmAdbrahma taM parAdAdyo'nyatrA'stmano brahma veda / nanvasthUlAdivizeSaNairvedAdivAkyairabhyuditaM zrUyate tathA guruziSyavAgbhirapyabhyudyate tatastavabodho'pi bhavatyevaM sati kimevamuktaM yadvAcA'nabhyuditamiti / satyaM, vedAdivAkparokSajJAnarayava Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 arthaprakAzasametA kAraNabhUtA nAparokSajJAnasya tathA cettadA zrutasya punardarzanApekSA na syAt / tayotpannAsthasyAparokSajJAne darzanameva sAdhanamasti tadvihAya kRtatadavalambanasya kiM syAt / tathA vedAcAryavAkyaiH parokSatvena vijJAtaM tatkalpanArUpaM na parabrahmAtmarUpaM bhavati tadaparokSajJAne vAcyavacanavaktRtvaparityAgena tanmUlatvenA''tmanyAtmatvena brahmAtmAnubhavo'styata evocyate ' tamevaikaM jAnathA''tmAnamanyA vAco vimuJcatha / nAnudhyAyAdbahuJchabdAnvAco viglApanaM hi tat ' iti / ata evAparavidyAsaMpannenApi paravidyArthinA nAradena sanatkumAraM pratyucyate ' mantravidevAsmi nA''tmavid' iti / tasmAdvAcA tasya parokSajJAnaM nAparokSam / kiMca yadbrahma prANena paJcavRttyAtmakena na prANiti yathedaM sthUlaM prANena prANiti na tathA prANena prANanakriyAM karoti / yenAntargatena prANaH praNIyate svadharme prakarSeNa nIyate prApyate / nanu tadeva pratyagAtmarUpaM satsthUle'sminprANena prANiti nu / na / tadaupAdhikaM rUpamupAdhervivartarUpatvena tadapi tathaiva tena zuddhe na tadbhAnaM kiMcit / tatsattayaiva vivartasya mAnamato yena prANa: praNIyate / tadeva brahma tvaM viddhi nedaM yadidamupAsata iti pUrvavat / yazcakSuSA ko'pi na pazyatyadRzyatvAt / yenAntargatena cakSUMSi pazyati draSTRsvarUpa AtmA cakSuSA rUpAntaraM vijAnAti tathA taddharmasAkSitvena cakSUMSyapi mameyaM dRSTiH samIcInA rUpajJAnaviSaya iti bhAvena / tasmATTaiyadarzanasAkSitvena tatsApekSitadraSTRtvAntargatatvena sarvAsaGgaM cakSuragocarabhUtaM tadeva brahmatvaM viddhi nedaM yadidamupAsate / yacchrotreNa parokSajJAnakaraNazabdajJAnakaraNena na ko'pi zRNoti sarvAtmabhUtatvenAparokSatvAt / yenAntargatena prajJAnAdhiSThAnarUpeNedaM zrotraM zravaNajJAnavacchrataM bhavati / yathA'mAtmA zrotreNa nAnAvidhAJchabdAnvijAnAti / tathA zrotramapi taddharmasAkSitvAt / tasmAcchravyazravaNa tatsApekSa zrotRtvAntaraGgamAtmarUpaM na zravyavaditarat / tadeva brahma tvaM viddhi nedaM yadidamupAsate / yatparaM tattvaM manasA saMkalparUpeNa na manute na vijAnAti kazcit / yathA manasA jJAnakaraNadvAbhirvahirbhUtaM zabdAdiguNavadviSayajAtaM jAnAti yathA cAntargatAnapi tathA na tattattvaM nirguNatvAdAtmarUpatvAcca / yenAntargatena sattArUpeNa manaH sadharmakaM mataM vijJAtamityAhustatsAkSitvAt / tadeva brahma tvaM viddhi ne yadidamupAsate // 3 // karaNAntargatatvena suprakAzatvAdAtmarUpaM suvijJeyameveti manvIrannityatrAsse - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kenopaniSat / . yadi manyase suvedeti dahramevApi nUnam / tvaM vettha brahmaNo rUpaM yadasya tvaM yadasya // 4 // yadi tatparaM brahma karaNAnAM pravartakatvenA''tmarUpatvAtsuveda sukhenaiva vijAnAmIti manyase jAnISe tathA'pi nUnaM nizcayena dahrameva tajjJAnaM svalpameva / jJAnajJAtRtvayogena jJAtaM tajjJeyatvena paricchinnaM tathA tajjJAnamapi tenAnanto'nantaraH pUrNa AtmA kathaM jJAto mavettasmAna suvedanaM tsy| kiMca, yadyadi yasyAntaryAmiNaH sattArUpatvena manaAdInAM prakAzakasya parasya brahmaNo rUpamuktavidhaM vettha vijAnAsi sAkSitvayogAttadA yadyadUpastvamasi tadatattvamasyanavasthAprasaGgAt / katham, AtmAvijJAne cejjJAnajJAtRtvAlambastena jJAtaH sa AtmA svijjJAtA na jJAto jJeyatvAttajjJAnAzrayabhUta eva jJeyAnubhavayogAtpunastathA tajjJAne prava. ttasya kathaM nAnavasthAprasaGgaH / ato na tathA tadvijJAnam // 4 // atha vikalpayate tajjJAnasyAstitvanizcayAya vedeSvanumImAMsyameva te manye viditam / nAhaM manye suvedeti no na vedota veda ca / yasyAmataM tasya mataM mataM yasya na veda sH| avijJAtaM vijAnatAM vijJAtamavijAnatAm / pratibodhaviditamamRta hi vindate // 5 // atha prakArAntareNa vadati vedeSu tanmImAMsyameva nu vicAryameva natvaparokSatvena tadvijJAnamastyatastaidaividitaM na viditamiti manye teSAM zabdarUpatvAt / atastatraivocyate 'yato vAco nivartante aprApya manasA saha' iti / tatkAraNabhUtA vAkprajJAnamapi yanna vedeti zrUyate 'yo vAci tiSThanvAco'ntaro yaM vAG na veda yasya vAk zarIraM yo vAcamantaro yamayati sa ta aatmaa'ntryaamymRtH| yaH prajJAne tiSThanprajJAnAdantaro yaM prajJAnaM na veda yasya prajJAna zarIraM yaH prajJAnamantaro yamayati sa ta aatmaa'ntryaamymRtH| ya Atmani tiSThannAtmAnamantaro yamAtmA na veda yasyA''tmA zarIramAtmAnamantaro yamayati sa ta AtmA'ntaryAmyamRtaH' iti| tasmAnnAhaM manye suvedeti / tadA tajjJAnAbhAva eva nu / na veda na vijA. nAmIti no na na tdvijnyaatmpi| tathA veda ca vijAnAti na vijJAtamapi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAna bhavati jJAnasAdhanaprajJAnAdyajJeyatvAt / tasmAttajjJAnaM kathamiti cet, yasya sAdhanasaMpatsaMpannasya saMprAptAcAryaprasAdasya labdhavyatirekakriyasya manobuddhIndriyai vijJAtumazakyatvAttatsarvanirAsena vigatapradhAnadhamatvena jJAtRtvarahitatvAdamatamavijJAtavattasya mataM matamantRmanananirAsenA''tmanyAtmatve buddham / yasyAparavidyotpannaparokSajJAnino mataM parokSajJAnasacchravaNamanananididhyAsAyogena niSprapaJca nirvikAraM nirAkAraM cidAnandamayaM sarvagataM paraM brahmaivAhamasmIti buddhayA nizcitam / saMparokSajJAnyalabdhavyatirekakriyatvAnna veda nAparokSajJAnavAnyataH / ato vijAnatAM vedazAstrArthajJAnavatAmavijJAtaM na tairvijJAtaM tajjJAnapratikUlazabdavAdaniratatvAt / tasmAdavijAnatAM sarvazAbdavAdaM vihAya mano. buddhyAdInAM jJAnamapi ca prajJAnenApyajAnatAM tadasaGgatayA sahajAtmasthityA'vasthitAnAM vijJAtamuktaprakAreNa taireva buddham / ata evocyate 'tameva dhIro vijJAya prajJAM kurvIta bAhmaNaH / nAnudhyAyAdahUnchandA. nvAco viglApanaM hi tat / tamevaikaM vijAnathA''tmAnamanyA vAco vimuJcatha' iti / evaM puMsA pratibodhaviditamuktavidhanirvikalpAkAramajJAne. nA''tmanyAtmatvenotpanno yaH pratibodhastena viditamaparokSatvena vijJAtaM mataM cA''tmatvena so'mRtatvamamRtabhAvaM tadekarUpatvAddhi nizcayena vindate lamate nAnyo bahirmukhaH zabdavAdarato manaAdibhizca jJAtuM pravRttazca // 5 // kiMca AtmanA vindate vIrya vidyayA vindate'mRtam / iha cedavedIdatha satyamasti no cedihAvedInmahatI vinssttiH| bhUteSu bhUteSu vicintya dhIrAH pretyAsmAllokAdamRtA bhavanti // 6 // AtmanA kartRkaraNasaMghAtarUpeNa vIrya mokSasAdhananirvartanasAmarthya vindate lamate na sAkSAdamRtatvam / amRtaM mokSastu vidyayA parasaMjJikayotayA vindate / tasmAjjJAnAdeva tu kaivalyam / ato yaH kazcidadhikArI labdhaparavidyayotpannAstha ihAsminneva saMsAre sadAcAryaprasAdAsAditaparavidyayA''tmanA''tmAnamavedIdvettyatha tarhi satyamasti sadeva bhavatyuktaM ca Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 kenopaniSat / 'brahmavidbrahmaiva bhavati' iti| yo'nadhikAritvAnna cedihAbedIttadA mahatyA vicchinnajanmamRtyuyogena vinaSTivinAzo duHkhasAgare'sminsaMsAre nima. matvAt / ato dhIrA uktavivekenA''tmAnaM viditvA layavikSepanirAsena tatraiva cittaM dadhAnA bhUteSu bhUteSu nAnAvidhatvenA''mAsamAneSu vicintya sarvatra sattArUpatvenaikamevA''tmatattvamastIti vijJAyAsmAnmRtyulokAtmetya prArabdhakSayeNa gatvA'mRtA amaraNadharmANaH satsvarUpA mavanti // 6 // evaM sattArUpasyAvijJeyasya parabrahmaNo mahattvadarzanAyedamabhidhIyate brahma ha devezyo vijigye tasya hi brahmaNo vijaye devA amahIyanta / ta IkSantAsmAkamevAyaM vija yo'smAkamevAyaM mahimeti tadvaiSAM vijigye // 7 // brahmoktavidhaM ha kila sargAdau mAyAyogenezvararUpaM saddeveSu sattaizvaryapradatvena devebhya indrAdibhyo vijigye sarvotkarSeNa dhavRte / tasya hi bahmaNo vijaye te devA amahIyanta / tatsattAsaMmavamahattvayogena pUjyA abhUvanasarvalokavariSThatvAt / tataste devAstamantaryAmiNamAtmakAraNaM sattApradamavijJAyekSantaikSantA''tmanIkSAM vicAraM ckruH| katham, asmAkamevAyaM sarvairanubhUyamAnaH sarvazreyAnvijayo'smAkamevAyaM mahimA mahattvamiti sarvamasmatkRtyaM vayameva sarvazreSThAH sarvajJA iti bhAvena tadA tadvijJAya tadbrahma ha kilaiSAM devAnAM madhye vijigye sarvotkRSTatvapradarzanenAvartata // 7 // kathaM tadAha tezyo ha prAdurbabhUva taM na vyajAnata / kimeta yakSa- ..... miti / te'nimabruvan / jAtaveda etadvijAnIhi kime- .. tadyakSamiti / tatheti tadAyadavat / tamavadatko'sIti / ani, ahamasmItyabravIt / jAtavedA vA ahamasmIti tasmiMstvayi kiM vIryamityapIda5 sarvabhAdaheyaM yadidaM pRthivyAmiti / tasmai tRNaM nidadhAvetahaheti / tadupatreyAya sarvajavena tanna.zazAka Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAdagdhum / sa tata eva nivRtto naitadazakaM vijJAtuM yadetayakSamiti // 8 // tebhyo devebhyaH prAdurbabhUva bhinnatvena turIyeNa sarvezvararUpeNa vyaktamabhUt / tamatIvAdbhutaM sarvapUjyaM vyaktaM dRSTvA'pi ko'yamiti na vyajAnata vijJAtavantaH / etatpurorvati yakSaM pUjyaM sarvazreSThaM kimastIti / taM vijJAtukAmAste devA amimagraNItvena savazreSThaM matvA'bruvanhe jAtavedastvametadvijAnIhi samIpaM gatvA kiM kiMrUpametadRzyamAnaM yakSaM pUjanIyaM sarvoskRSTatvAdviddhi / taiH prArthito'gnistatheti teSAM vijijJAsAvAkyamaGgIkRtya tadyakSamabhyadravadbhyagacchat / gatvA'ntikamavasthitaM taM tadyakSaM tvaM ko'sItyabhyabadaduktavat / tacchatvA'gnirvA ahamasmItyabravIttata Atmano mahattvakhyApanAya punarAhAhaM vA ahameva jAtavedAH pratisagaMjAyamAnasya sarvasya veditA'smIti ca / tadAkarNya yakSamUce tasminnuktavidhe tvayi kiM vIryamastIti so'vadadidaM sarvamapyAdaheyamAdagdhuM zaknuyAm / kiM taditi cedyadidaM kiMca pRthivyAmasti tatsarvamapi / tacchratvA tadyakSa tadrvApanodanAyecchayaiva tasmA agnaye tRNaM nidadhAvetaddahetyuktavat / tataH sarvamapi bhasmayato mama kiM tRNadAhe zaGketi dhiyA sarvajavena sarvavegeNa yathA svavegastathA tattaNamupapreyAya samIpaM gatavAn / tathA'pyagninijatejasA taddagdhuM na zazAka samartho'bhUt / so'gnistata eva vigata. garvaH sannivavRte / yatsaMnidhau tRNadAhe'pyasamartho'haM kathaM tadUpaM vijJAnuM zaknuyAmiti buddhvA tadavijJAyaiva nivRttaH sa devAnpratyAgatyoktavAnaha. metadvijJAtuM nAzakaM zakto'mavaM yadetadevaMrUpaM yakSamastIti // 8 // tataH atha vAyumabruvanvAyavetadvijAnIhi kimetdykssmiti| tatheti tadAyadavat / tamanyavadatko'sIti vAyu ahamasmItyabravIt / mAtarizvA vA ahamasmIti / tasmiMstvayi kiM vIryamityapIda sarvamAdadIya yadidaM pRthivyAmiti / tasmai tRNaM nidadhAvetadAdatsveti Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kenopaniSat / tadupapreyAya sarvajavena tana zazAkA''dAtum / sa tata eva nivavRte naitadazakaM vijJAtuM yadetadyakSamiti // 9 // athAgnyuparamAnantaraM te devA vAyumabruvan he vAyo tvametadyakSaM vijA. nIhi yatastvaM sarvAntaryAmitvena sarvAvadhArako'si kiM kiMrUpaM tadya. kSamiti / tato vAyustathetyuktvA tadabhyadravat / tamabhyavadatko'sIti / vAyurvA ahamasmItyabravInmAtarizvA mAtaryantarikSe zvayati gacchati mAtarizvA meghagatikAraNo brahmANDAzrayabhUto'hamasmIti tasmiMstathAvidhe tvayi kiM viirymiti| yadidaM pRthivyAM mUrtabhUtatrayakArya tatsarvamapyAdadIyA''dAtuM shknuyaamiti| tatastadyakSaM tasmai tRNaM nidadhAvetadAdatsveti / sa vAyuH sarvajavena tadupapreyAya tanna zazAkA''dAtuM so'pyagiriva tata eva nivavRte / devAnpratyAgatyovAca naitadazakaM vijJAtuM yadetadyakSamiti // 9 // tataH kiM vRttam athendramabruvanmaghavannetadvijAnIhi kimetadyakSamiti tatheti tadAyadvattasmAttirodadhe sa tasminnAkAze striyamAjagAma bahuzobhamAnAmumAM haimavatI tA5 hovAca kimetadyakSamiti // 10 // atha te devA indramabruvan maghavannetadvijAnIhi kimetadyakSamiti tatheti tadabhyadravattamAgataM vIkSya tadyakSaM tasmAtsthAnAttirodadhe'ntarhitam / tadA tasminnAkAze sahasA'bhivyaktAM striyaM dRSTvA sa mghvaa''jgaamaassgtH| kiM tatstrIrUpamiti cet / yatsaccidAnandarUpaM brahma tadeva sarvagatatvena sarvAdhiSThAnaM sattArUpaM sarvAvamAsakaM cinmayatvena prakAzakaM svagataci. prakRtiyogenezvararUpaM sarvakarta sarvajJaM tahattameva sarvatra sAmarthya svadharmakarmaprakAzanaM cetyavijJAya tadAtmana eveti buddhayA mohitAnAM tadbhAvanirAsena yathArthamAvaprakAzanenaiva yathArthatattvasaMprAptistayA mokSa iti bhAvena sa paramAtmA sarvairyakSa zrImaddevadevarUpaM dhRtvA''tmanaH sarvazreyastvaM pradarzayitvA tannijazaktimupasaMhRtyA''tmarUpajJAnamapi teSAM nijena jJAnena nAstIti prakAzya svayamantahito'bhUt / tataH svIyAM yogamAyAM strIrUpeNa pRthakRtvA tayA svarUpaM bodhayAmAsa na svayam / kiMvidhA . Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 arthaprakAzasametAsA / bahuzobhamAnAM bahu yathA syAttathA zomamAnAmanupamA paraprakRtitvAt / umAmavati sarveSAM vijJAnadAnenAzubhasaMsArabhayAdrakSati somA tAM haimavatI hinoti gacchati hema prajJAnameva kAraNo. pAdhau tathA'zatvena kAryopAdhAvapyantarAkAza AzrayAbhinnatvena sthitaM satkaraNadvAbhirbahirdIpaprameva gatimatvAddhema yadvA hinoti vardhayati sarvaprapaJca tadguNamUlatvAttadvistArasya hema tadvAnparamAtmA hemavAMstatsaMba. ndhinI tatprakRtirUpatvAddhaimavatI tAM tatrA''virbhUtAM dRSTvA tAmuvAca maghavA kimetadyakSamiti // 10 // evaM pRSTA sA brahmeti hovAca / brahmaNo vA etadvijaye mahIyadhvamiti / tato haiva vidAMcakAra brahmeti tasmAdA ete devA atitarAmivAnyAndevAn / yadagnirvAyurindaste hyenannediSThaM paspazuste hyenaM prathamo vidAMcakAra brahmeti / tasmAddA indro atitarAmivAnyAndevAnsanTenannediSThaM paspazuH saMhyenaM prathamo vidAM cakAra brahmeti // 11 // tataH sA brahmeti hovAca / brahmaNo vA asyaitadasminsarvotkRSTa nitye vijaye sattArUpe mahIyadhvaM pUrvamasmAkamevAyaM vijayo'smAkamevAyaM mahime tibhAvena saMjAtAbhimAnayogena vigatamahimAno yUyaM punaH svakarmakSamatvena pUjyA yathApUrvaM bhavateti / tadvacanAtsa indro vidAMcakAra viveda brahmeti yatsarvajagatkAraNamIzvarUpaM turIyaM tade. vedamastIti / atra turIyaM nAstyeveti kecidvadanti tanna tathA na kevalasya nirupAdhikasya brahmaNo rUpAvalambanena mAvaparIkSaNaM saMbhavati tasyaiva svagatacitprakRtyavalambanena tadtazuddhasattvaprAdhAnyena sarva jJasarvasAkSitvayogena sarvamapi ghaTate sarvezvaratvAt / ato devatAvayAdisarvajagatkAraNaM turIyamastyevAta eva purANeSu zrUyate 'maharSi NA'triNA brahmavidAM vareNa sarvajJena prajAkAmena tasyaivA''rAdhAnaM vyadhAyi ' iti / 'zaraNaM taM prapadye'haM ya eva jgdiishvrH| prajAmAtmasamAM mahyaM prayacchatviticintayan' ityaadibhiH| nanu jagadIzvaratvaM trayANAmapi .. bhavati nu / satyaM tathA'pi tena te pratyAkhyAtA iti zrUyate 'eko mayeha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kenopaniSat / bhagavAnvividhapradhAnaizcittIkRtaH prajananAya kathaM nu yUyam / avA''gatA. stanubhRtAM manaso'pi. dUrAdbhUta prasIdata mahAniha vismayo me , iti / teSAM svarUpAjJAnAditi cet / na / tacchravaNAt / 'vizvodbhavasthitilayeSu vibhajyamAnairmAyAguNairanuyugaM vigRhiitdehaaH| te brahmaviSNugirizAH praNato'smyahaM vastebhyaH ka.eva bhavatAM ya ihopaDataH' iti / tasmAttena turIya evA''rAdhitaH samayA'haM te datta iti varaM dattvA saMbhavanaM kRtavAnata eva tenA''tmanaH sarvezvaratvaM sahyAdrAvAmalIgrAme zrIdevadevarUpeNa darzitamiti zrUyate 'asminkSetre mahArAja dvAsaptaticaturmukhAH / muktiM prApta stathA sarve siddhAdyAH snkaadyH| kathaM mukti prAptA ityatraikasya brahmaNo vicAraM vistareNa prakaNyAna uktam 'anenaiva krameNAtra dvAsaptaticaturmukhAH / sahyAdrI devadeveze muktiM prAptAH kuruudvh|' iti / yadUpe dvAsapta. ticaturmukhA layaM yAtAH sa na aivatAtraye kazcidvijJeyaH samaguNarUpatvAt / yo mAyAzrayaH paramAtmA turIyaH sa eva tathA vijJeyastasmAtsa nAstIti na vaktavyam / manUmA haimavatI sA zivapanyataH sa evAtra yakSamiti kiM nocyate / na / pUrvottaravAkyavirodhAt / kathaM 'yadvAcA'nabhyuditaM yena vAga. bhyudyate' ityAdimA parasyaivopakramo'sti pUrva tatsattayaiva sarvasya vijaya devarmatam 'asmAkamevAyaM vijayo'smAkamevArya mahimA' iti tadanyathAjJAnanirAsArtha tadyakSaM rUpaM tasyaivAtaH sA brahmetyuvAca 'brahmaNo vA etadvijaye mahIvacam ' iti / tathA vakSyate cAdhyAtmakathane 'yadetadvA. caM mano gacchani na caitadAGmanorUpaM tadupasmarati ' iti / tasmAnnAparazivarUpaM tatturIvameva / tasmAdvA evaMvidhezvararUpavijJAnAdeta indrAdayo devA anyAMstatsvarUpAjJAnino devAnatitarAmivAtikrAntatarA iva zreSThA eva / yadyasmAte'nirvAyurindrazca hi nizcayenainamuktavidhaM sarvakAraNabhUtaM nediSThamatizapitayantikaM vidAMcakustena vijJAnayogena te hyenaM paspazuH spRSTavantaH / tedhinaH pathayo'gnivAyubhyAM brahmeti vidAM cakAra tasmAdindro'nyAnamivApyAdInatitarAmiva vartate sa hyane nediSThaM prathama saMpasparza tata itare hyenaM saMpaspazuH sa hyenaM prathamo vidAMcakAra brahmeti tato'nye tadvacanAdvidAMcakustasmAdindro'titarAmiva tebhyaH // 11 // * tasya rUpakathanAnantaraM nAma kathyate tasyaiSa AdezaH / yadetadvidyuto3 vidyuto3 iti : nyamImiSado3 ityadhidaivatam / athAdhyAtmam / yade Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAtadgacchati vAcaM mano naiva caitadupasmaratra bhIrusaMkalpa-. .. staddhi taddhanaM nAma taddhanamityupAsitavyam // 12 // tasyoktavidhasya yakSasyaiSa vakSyamANa AdezaH saMjJA yadyasmAdetadyakSa vidyuto3 vidyuto3 iti vidyutA U, vidyutA uu| vidyotate vidyutA U iva vidyudivetyrthH| tena vidyutetyasyA''dezaH / kasmAditi cet / nyamImiSado nymiimisst| A jAU iva / vidyudivA''tmAnam, A ISat / darzayitvA nyamImiSanyamajayadAcchAditavAnityarthaH / tasmAdvidyudityasyA''dezaH / ityadhidaivatam / athAdhyAtma kathyate / yadetadAtmani vartamAnaM zuddhaM rUpaM tadvAcaM caturvidhAM manazca gacchati sattArUpatvenAntargataM naivopasmarati tathAtvena vijAnAtyadhidaivatAgnyAdInAmiva / taddhi so'bhIrusaMkalpo bibheti bhIruna bhIrurabhIruH saMkalpo yasya sa satsaMkalpavAn / tadyakSa nAma dhanaM dadhati gUDhatvena dhanaM guhyAdgRhyatamatvenAntarataratvena ca dhanaM nAma / atastaddhanamityupAsitavyam / yathA dhanamatipriyatvena janairupAsyate tathopAsanIyam // 12 // kiM phalaM tadAha sa ya evaM veda / abhi hainaM sarvANi bhUtAni / sa gacchatyupari daM bho bRhItyuktvA ta upaniSat |brhmovaac / ta upaniSadamabUmeti tasmai tapo damaH karmeti pratiSThAM veda sarvAGgAni satyamAyatanam |yo vA etAmevaM veda / abhihatapApmAnam / anante svarge loke jaye pratitiSThati pratitiSThati // 13 // sa yaH kazcidadhikAryetaduktamAtmarUpamevaM vedainaM jJAninaM sarvANi bhUtAnyabhigacchantyabhijanavAnbhavati yatra vacana gacchati / tatra taiH saha prati- . tiSThati / te'gnyAdayastadyakSaM brahmAparokSatvena vidyudiva viditvA tasminvijJAte'pi nityaniSThAsiddhaya upari brahmabhuvanaM gatvA brhmaannmuucuH| bho brahmandandamaM brUhItyuktvA tamupaniSeduH / tacchratvA sa brahmA mavadbhiryatpRSTaM tadupaniSadUpaM guhyamastItyUce / tataste devA upaniSadamabUma tadeva guhyaM pRcchAmo vayamityUcuH / tato brahmA tasmA. agnyAdidevatAsamUhAya Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kenopaniSat / tapo'ntarindriyanigraharUpaM damo bAhyendriyanigrahaH karma paramezvarArAdhanarUpamiti pratiSThAM sarvapratiSThAbhUtAmupaniSadaM veda yadAjJApitavAnuktavAnityarthaH / tadruhyavijJAnaM na tapaAdyAcaraNAhate'sti tadarthamu. ktamAcaraNIyamiti bhaavH| atha sa prajApatistadAcaraNAnte punarAgatAya devatAsamUhAya satyamavinAzyAyatanaM sarvAdhiSThAnabhUtaM paraM brahma sarvA. gAni tatsAdhanabhUtAni sarvANyapyaGgAni veda / etadvijJAnaphalamAha-yo vA kazcidadhikAryAcAryaprasAdAdetAmuktavidhAmabhihatapApmAnamabhihataH pranaSTaH pApmA yayA tAmupaniSadamevaM devairvijJAtavadveda so'nante na vidyamAno'nto'vasAnaM yasya tasminsvarge sarvocchrite loka AtmarUpe jaye sarvadA jayazIle sarvatra sattArUpe pratitiSThati tadekarUpatvena tiSThati pratitiSThatIti dviruktirupaniSatsamAptyarthA // 13 // iti zrImadAdigurudattAtreyadigambarAnucaraviracitaH kenopa niSadarthaprakAzaH smaaptH| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OMtatsadbrahmaNe nmH| arthaprakAzasametA kaThopaniSat / kaThopaniSadyapi brahmavidyA prAyazaH kathitA'styatastasyA arthaH prakAzyate / uzanha vA ityAdiH kaThoktiH / yajuSi kAThakeSu nAciketAgnicayanaprasaGga eva tatprasaGgAnusAreNa prAyazo'bhihito na tviyaM parabrahmavidyA'taH punastAM vicikhyAsuH kaTha Aha uzanha vai vAjazravasaH sarvavedasaM dadau / tasya ha naciketA nAma putra Asa / ta5 ha kumAra santaM dakSiNAsu nIyamAnAsu zraddhA''viveza // 1 // 2 // vaSTi kAmayate muktimuzannAma ha kila vai prasiddho vAjazravaso vAje'nne jAtaM zravaH kIrtiryasya sa vAjavAstasyApatyaM vAjazravasaH sarvavedasaM sarvavedaH suvarNa tadAdi padArthajAtaM yasyAM tAM sarvavedasaM dakSiNAM dadau sAGgaM yajJaM nirvayaM tadarthamavaJcakatvena sarvamapi dhanaM gavAdipadAthAMzcaviMgAdibhyo brAhmaNebhyaH samAgatebhyo dattavAn / tasya hozato vAjazravasasya naciketA nAma putra Asa babhUva / ta ha kumAra santaM sAdhutama vidyAvivekasaMpUrNa dakSiNAsu yajamAnena prattAsu gavAdirUpAsu nIyamAnA. svRtvigAdibhiH satISu tadRSTavataH piturAtmanazca zreyo hitasAdhanaviSayA zraddhA''vivezotpannA / / 1 // 2 // tatra hetumAha pItodakA jagdhatRNA dugdhadohA nirindriyaaH| anandA nAma te lokAstAnsa gacchati tA dadat // 3 // pItodakAH pItAnyudakAni yAbhistAstathA jagdhatRNA jagdhAni makSitAni tRNAni yAbhistA evaMbhUtA api dugdhadohA dugdhA bahuvAraM dohA yAsAM tAstena bahukRtvaH prasUtA ata eva nirindriyA nirgatAnIndriyANi yAsAM tA galitendriyA vRddhAH svaprayojanAkSamAH / evaMvidhA yA gAvastA dadat sa yajamAnastAllokAngacchati ke te lokA ye'nandA asamRddhA yatra gatAnAM mukhyatvena kAmopabhogAmAva evaM nAma kutsitAste prasiddhA lokAstAnsa gacchatIti saMbandhaH / nanu gavAM dAnaM viziTaphaladaM zrUyate'tra tvevaM kimucyate / satyaM, yadAnaM satpAtrAyAnukUlamupa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 arthaprakAzasametAbhogAhaM sukhapradaM syAttena taddAturviziSTaphaladaM bhavati / yattu tadviparIta sAmAnyasukhapradaM klezajanakaM ca tanna tathA duHkhamizrasyaiva sukhasya pradAtR / evaM pitrA vihitaM taddodAnaM dRSTavantaM naciketasaM tadvidhalokaprAptirasya mA bhUditi vivekena zraddhoktavidhA''viveza // 3 // tato yena tallokaprAptirasya na bhavedyacchreyo'syA''tmanazca tadadhunA sAdhanIyamiti bhAvena sa hovAca pitaraM tAta kasmai mAM dAsyasIti dvitIyaM tRtIyam / ta hovAca mRtyave tvA dadAmIti // 4 // sa haivaM zraddhAviSTaH kumAraH pitaramuzantamuvAca / zreyorthinA tvayA sarvamapi dAnaM dattamadhunA he tAta kasmai puruSAya mAM dAsyasIti yadana. ziSTo'haM zreyaH sAdhayiSya ityabhiprAyaH / tasya tamabhiprAyaM na vivedAto nottaraM dadau pitA / tatprativacanamicchuH sa tadeva tAta kasmai mAM dAsyasIti hovAca / tathA'pi tUSNIbhUtaM vIkSya punastadeva tRtIyaM hovAca / tatastatpaznAbhiprAyamayaM zreyorthI tatsAdhana udyukta iti buddhavAn / atra ta ha parIta uvAceti taittirIyAH paThanti parItastatpraznAbhiprAya parijJAtavAn / tadupadeSTA tvatredAnI mRtyurevAstIti vijJAya pitA taM haivaM trivAramuktavantaM kumAramuvAca mRtyave yamAya tvAM dadAmi / iti tadvacanaM zrutvA bahuvAraM pRSTaH sa pitA kruddhaH sannevamuktavAnkimiti kSaNaM tUSNIM babhUva / tatastadanurUpAmevAzarIriNIM vAcamambare zrutvA tacchaMGkA. nivattimavApyAnandanirbharaH sannapi mRtyuzaGkA manvAnaH punaruvAca / etanAcikete'bhihitamastyagre vakSyate // 4 // bahUnAmemi prathamo bahUnAmemi madhyamaH / ki svidyamasya kartavyaM yanmayAdya kariSyati // 5 // ahamatra bahUnAM janAnAM madhye prathamo mukhyatvenAgraH sannemi gacchAmi tathA bahUnAM madhyamo madhye bhavo madhyamastaiH parivRtaH sannemi na pRSThato na caikAkI / atha cedyamAya dAsyasi tarhi kiM svinnu tadyamasya kartavyamasti tathA taba saumyaM vartate tathA voyaM vaa| kiM tat / yanmayA'ya kArya kariSyati tatkiM svidyamasya kartavyamasti tatsAdhu brUhi // 5 // . iti bAladazAnurUpaM mahattvApekSiNastasya vacanaM zrutvA vivekotpAdanAya kiMcidvairAgyapUrvakaM vacanaM pitovAca- .. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 kaThopaniSat / anupazya yathA pUrva pratipazya tthaa'pre| sasyamiva martyaH pacyate sasyamivA''jAyate punH||6|| yathA yena prakAreNa prAcInA janA avartanta tadanupazyAnvAlocya tathA cApara idAnIMtanA yathA'vartanta tadapi pratipazya pratyAlocyA''tmanyapi tathAbhAvo vijJeyaH / sa kathamityatra sadRSTAntamAha-mo'yaM manuSyaH sasyamiva brIhyAdivatpacyate pakko bhavati / yathA sasyaM prasahya vistAra labdhvA'nte pakkaM bhUtvA prazuSya vinazyati tathA'yamapi mAtRkukSerjananaM prApya vardhate taruNatvena vipariNamata upatApena jarasA vA paripakvaH kSINo bhUtvA vinazyati tathA sasyamiva punarjAyate / yathA sasyaM svIyabIjAvApAdipatrapuSpAdivistArarUpakarmayogeNa bIjasaMgrahaM prApya tadyogena punaranyazarIreNotpadyata evamayamapi tadehenAnyadehArambhakakriyamANakarmasaMgraheNa punarjAyate'nyadehena punarjananaM prApnoti / tasmAnnityasyA''tmanaH svakRtakamayogeNa nAnAvidhadehAntaraprAptirbhavati tena tAnyanityAni vinazvarANya. nAtmabhUtAnyatastatrA''tmabuddhyA mAnapUjApekSako na bhavet / atastvaM tadvi. SayAM zaGkAM mA kArSIH // 6 // tarhi kiM mayA'dhunA kArya tatrA''ha vaizvAnaraH pravizatyanithiAhmaNo gRhAn / tasyaitA5 zAntiM kurvanti hara vaivasvatodakam // 7 // vaizvAnaro vaizvAnara iva vaishvaanro'tithiH| yathA vaizvAnaro devabuddhyA pUjyastena bahupuNyaprado nityakSudhaH svaprakAzastamaso vinAzakastathA bAhmaNo'tithirapi vidyAvinayatapoyogena nityaM sattvaprAdhAnyena prakAza. vAstena parapApavinAzaka ArAdhanena puNyaprado nityaM kSudhAvAn / evaM so'jJAtagotranAmA brAhmaNo'tithihAn gRhANi yajamAnAnAM pravizati yaH / tasyAtitheretAM zAstradRSTAM zAnti pAdyAAnnAdirUpAM kurvanti gRhiNaH / ataH sa mRtyurasmilloke vasannasmadAdivatsadAcArazIlo'sti taM prApya tvaM vaivasvatodakaM vaivasvatasya yamasyodakaM pAdyamadhya cAnnAdi ca hara gRhANa / atithirUpeNa tadgRhaM gaccha / asminneva prasaGge mRtyave tvA dadAmItyataH parametAvadavadhikaM taittirIyA nAcikete paThanti tadantra vyAkhyAyate prasaGgaparijJAnAya / " ta ha smotthitaM vAgabhivadati gautamakumAramiti, sa hovAca, pare hi mRtyorgRhAn , mRtyave vai tvA'dA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAmiti, taM vai pravasantaM gantAsIti hovAca, tasya sma timro rAtrIranAzvAngRhe vasatAt / sa yadi tvA pRcchet , kumAra kati rAtrIravAtsIriti, tisa iti pratibUtAt / kiM prathamA rAtrimAznA iti, prajAM ta iti, kiM dvitIyAmiti, pazUzsta iti, kiM tRtIyAmiti, sAdhukRtyAM ta iti, taM vai pravasantaM jagAma, tasya ha tisro rAtrIranAzvAngRha uvAsa, tamAgatya papraccha, kumAra kati rAtrIravAtsIriti, tisa iti pratyuvAca. kiM prathamA rAtrimAznA iti, prajAM ta iti, kiM dvitIyAmiti, pazUsta iti, kiM tRtIyAmiti, sAdhukRtyAM ta iti"| ha gautamakumAra gautamasya kumAraM naciketasaM zreyaHsAdhana utthitamudyuktaM vIkSya vAgazarIriNIti vakSyamANaprakAreNa pratizAsanarUpaM smAbhivadatya bhyuditavatI / gautama auddAlakirAruNirityuzato'parANi nAmadheyAni / sa ha vAcA. bhizAsanaM zrutavAngautamaH putramuvAca / mRtyorvaivasvatasya gRhAnparehi parAgaccha / mRtyave vai mRtyava eva tvA tvAmadAM dattavAnahamiti / taM vai pitretyuktaM pravasantaM pravasituM prasthitaM kumAraM gantAsi gamiSyasItyuktvA panovAca / tasya sma mRtyohe timro rAtrIranAzvAnanaznannabhakSayanvasa. tAdvasa / sa mRtyuryadi tvA tvAM pRcchet / kiM he kumAra kati rAtrIravAsIruSitavAMstvamiti pRcchet / tarhi tisro rAtrIravAtsamiti pratibUtA. tpratyuttaraM dehi / sa yadi tvA pRcchetkiM prathamAM rAtrimAznA azitavAMstvamiti tarhi prajA te tvadIyAmAnAM yadahaM prathamAM rAtrimanaznannavAtsaM tena te prajA nazyati tadeva prajA ta AznAmiti pratibUtAt / punaH sa yadi tvA pRcchet / kiM dvitIyAM rAtrimAznA iti tarhi pazUste tvadI. yAnAnAmiti pratibUtAt / mAvastu sa eva / punaH sa yadi tvA pRcchatkiM tRtIyAM rAtrimAznA iti tarhi sAdhukRtyAM sAdhvI kRtyAM kriyAM te tvadIyAmAznA iti pratibUtAt, iti / iti pitrA'nuziSTaH sa kumAro naciketAstaM vai mRtyuM vaivasvataM pravasantaM svalokAtmoSyAsmiloke vasantaM grAmAdvAmAntaraM pRcchajagAma / tasya ha timro rAtrIranAzvAngRha uvAsoSitavAn / tamuSitavantamAgatya papraccha mRtyuheM kumAra kati rAtrIravAtsIriti / iti mRtyunA pRSTaH kumArastisro rAtrIravAtsa. miti pratyuvAca / tacchrutvA tadyogyatvaparIkSaNAya sa mRtyuH papraccha kiM prathamAM rAtrimAznA iti, kumAraH prajA ta AznAmiti pratyuvAca, puna{tyuH papraccha kiM dvitIyAM rAtrimAznA iti, kumAraH pazUsta AnA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / miti pratyuvAca punarmutyuH papraccha kiM tRtIyAM rAtrimAznA iti, kumAra sAdhukRtyAM ta AznAmiti pratyuvAca // 7 // ityetadyAkhyAya punarvalyanumriyate AzAM pratIkSe saMgata5 sUnRtAM ceSTApUrte putrapazUzca sarvAn / etadrUkte puruSasyAlpamedhaso yasyAnaznanvasati brAhmaNo gRhe // 8 // tisro rAtrIryadavAsIdgRhe me anaznanbrahmanatithirnamasyaH / namaste astu brahmansvasti me astu tasmAtpati trInvarAnvRNISva // 9 // he kumArAhaM pratyahamAzAM dizAmatithirAgacchati vA na veti pratIkSe tatpratIkSAM karomi tathA'tithimAgatya saMgataM samyakaprakAreNa gataM prApta pratIkSe / tarhi tvaM daivAdatithilabdho'si tatsAdhveva jAtaM tasya puruSasyAlpamedhaso'lpajJAnasya sUnRtAM ca satyAM sulalitAM vAcaM taporUpAmiSTApUrte iSTaM yajanaM zrautaM karma pUrta smAtaM putrapazRMzca putrAnpazRMzca sarvAnityetat so'tithiya'ke svI kurute, kasya, yasyAlpamedhasaH puruSasya bAhmaNoDa tithiranaznanvasati / na sadAcArazIlasya jJAna vijJAnasaMpannasya he brahmanaciketo yattisro rAtrI mama gRheSvanaznannavAsIruSitavAn / tena na mama pratyavAya iti bhAvaH / tathA'pi gRhasthadharmapAlanArtha kiNcicchRnnu| tvamatithirato namasyo namaskArArhaH / tasmAnnamaste tubhyamastu madIya tena svasti me'stu tasmAtkAraNAttisro rAtrIranazanAni prati trInvarAnvRNISva tena me pratyavAyaH parihRtaH syAdityuvAceti samanvayaH // 8 // 9 // varAnvRNISveti cchandito naciketA uvAca zAntasaMkalpaH sumanA yathA syAhItamanyurNItamo mA'bhi mRtyo / tvatprasRSTaM mA'bhivade tyatIta etatrayANAM prathamaM varaM vRNe // 10 // he mRtyo gautamo me pitA yathA zAntasaMkalpaH zreyaHsAdhane viSaye zAntAH saMkalpA mAnasA yasya sa zAntasaMkalpaH syAdbhavet / yatsarvazreyo'sti tattena prAptaM bhavet / tena sumanA nityaM tadanusaMdhAnena zomanaM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAmano yasya sa tathA mA'bhi mAM prati vItamanyurvigatakodhaH syAdyasminya. sminkAle jijJAsayA yaM yaM praznaM kariSye tadA tadA prasannatvena tasya tasya prativacanaM dadyAt / tvatprasRSTaM tvayA prasRSTaM visRSTaM mA mAM vidyAjAtamabhivadepratItaH prahRSTaH san / tathA bhavatvityetadetaM trayANAM varANAM madhye prathamaM varaM vRNe // 10 // iti naciketasA kRtaM varavaraNaM zrutvA mRtyuruvAca yathA purastAdbhavitA pratIta audAlakirAruNirmatprasRSTaH / sukha rAtri zayIta vIta manyustvAM ddRshivaanmRtyumukhaatpmuktm||11|| yathA purastAtpUrvasminkAle bAlatvAvasthAyAM pratItaH prahRSTa AsItathA matprasRSTo mayA prasRSTaH kRtaH sannauddAlakiruddAlakasyApatyamoddAlakiraruNasya gotrApatyamAruNirbhavitA bhaviSyati / tathA ca sukhaM yathA syAttathA rAtri zayIta sarvacintAmayasaMkalpazUnyatvena zetAm / tathA vItamanyuzca nityaM sattvasamAviSTazcAstu / tvAM mRtyumukhAnmRtyurikaH pIDakatvena saMsArastanmukhAtmamuktaM paravidyAsaMprAptyA dadRzivAndRSTavA. nbhavatu // 11 // iti praznAmiprAyeNa varamuktvA tasya zAnti suzIlatvaM ca vijJAya pratItaH sanpunarmRtyuruvAca svarge loke na bhayaM kiMcanAsti na tatra tvaM jarayA vizeSi / use tIvo'zanAyApi pAse zokAtigo modase svargaloke // 12 // asminneva loke tvaM saMprAptamahattva ityeva na kiMcittvito gatasya te svarloke na bhayaM kiMcana kiMcidapyasti / tatrApyaparavazaH sarvairmAnyo bhavi. dhyasi na tatra tvaM jarayA vArdhakena bibhepi bheSyasi ubhe azanAyApipAse azanasyAnnasyecchAM pipAsAM ca jalaM pAtumicchAM tI zokA. tigaH strIputravittavinAzarUpaM zokamatItya gata evaM sansvarge loke modase modiSyase // 12 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat | iti mRtyupattaM varaM vRttvA punaravRNuta sa tvamasvargyamadhyeSi mRtyo prabrUhi taM zraddadhAnAya mahyam / svarge lokA amRtatvaM bhajanta etadvitIyena vRNe vareNa // 13 // he mRtyo sakhamagnimagraNIM sarvakAraNatvenA''dibhUtaM svayaM svarge viSaye sAdhu sAdhanaM yajjJAnAdeva vinA sAdhanena sarvalokaprAptirasti tamadhyeSi smarasi jAnAsIti mayA zrutamatastaM svargyamagniM me mahyaM zraddadhAnAyAnanyabhAvena zaraNAgatAya prabrUhi / yena svaryeNAgninA svarge brahmabhuvanAkhye lokAstadrUpavijJAnino janA amRtatvaM janmamaraNAbhAvenApunarAvRttyA mokSaM bhajante prApnuvanti taM me'gniM prabrUhi / ityetadditIyena vareNa vRNe vRNIya // 13 // iti prArthitaH sa mRtyuruvAca 39 pra te bravImi tadu me nibodha svargyamagniM naciketaH prajAnan // anantalokAptimatho pratiSThAM viddhi tvametaM nihitaM guhAyAm // 14 // pra te bravImi prabravImi te tubhyamagniM svagyaM tadagne rUpamu nizcayena meM mama vacanAnnibodha jAnIhi / he naciketastaM tvayA pRSTaM svargyamagniM prajAnanpumAnanantalokAptiM na vidyamAno'nto'vasAnaM yasya tasya lokasyA''ptiM prAptiM tatra ca pratiSThAM vindate labhate / tvametamagniM guhAyAM nihitaM viddhi jAnIhi / tatraiva tajjJAnaM saMbhavati na bahiH // 14 // iti pratijJAya kiM kRtavAMstaducyate lokAtimatriM tamuvAca tasmai yA iSTakA yAvatIrvA yathA vA // sa cApi tatpratyavadayathoktamathAsya mRtyuH punarAha tuSTaH // 15 // taM lokAptiM svarlokAptihetumagniM tasmai naciketasa uvAca / tatra kA guhA kathaM tatrAyaM pratiSThitaH kiM tatraiva tajjJAnaM kathaM cettatrocyate / hRtpuNDarIkaM puramadhyasaMsthamiti navadvAratvAdidaM zarIraM puraM tasyAntaryaddhuspuNDarIkama, 'aghonikSyA vitastyAM tu nAbhyAmupari tiSThati 'seva guhA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametA - 40 " ". tatrApi daharaM gaganaM vizokastasminyadantastadupAsitavyamiti tadAkAze so'gniraMzatvena vartate'tastatraiva tajjJAnaM tanmayatvenAvasthAnarUpopAsanA ca / ata evocyate tasya madhye vahnizikhA aNIyordhvA vyavasthitA / nIlatoyadamadhyasthA vidyullekheva mAsvarA / nIvArazUkavattanvI pItA mAsvatyaNUpamA / tasyAH zikhAyA madhye paramAtmA vyavasthitaH / sa brahma sa zivaH sa hariH sendraH so'kSaraH paramaH svarAT / iti / yasyAgnarevaMvidhA cinmayI zikhA sa evAgnirhRtpuNDarIkaguhAyAM pratiSThito vijJeyaH / kiMvidhA sA zikhA / aNIyordhvordhvabhAge'NIyasyaNUpamA / ' tatparaM brahma yAvattAvacinmayaM na tatparicchinnaM tatrAta evocyate ' prajJAnaM brahma 'vijJAnamAnandaM brahma '' satyaM jJAnamanantaM brahma ' iti / sarvamapi paraM brahma cinmayamevAsti tena mUlabhAge vyApikA sA zikhA saiva guNamUlaM guNapradhAnatvenAgre guNaparicchinnA jAtA tato dehayogena dehaparicchinnA tataH karaNayogena tatsUkSmadvAraparicchinnA vartate'NIyordhvA / nIlatoyadamadhyasthA vidyullekheva mAsvarA / yathA sajala meghapaTalasthAvidyullekhA bhAsvarA bhAsvatI svaprakAzatvAttena mArgAdipradarzanena prayojanasiddhikarI tatheyamapi prajJAnazikhA svaprakAzA'pyajJA nAnyathAjJAnajaDa dehAvRtA'pi prapaJce tadvadviSayAnubhavakarI vyavahAropayuktA / tathA prayojanaka yapi na tAvatyatisUkSmA / katham, nIvArazUkavattanvI yathA nIvArazUkamAzraye stambe tAvadeva vartate'grabhAge'NUpamaM tatheyamapyuktaprakAreNa prapace'tisUkSmatvena vartamAnA / pItA prapaJcaprakAzatvena rajaH pradhAnatvAt / bhAsvatI svaprakAzA'NUpamA'tisUkSmapipIlikAdyavayavaprakAzanena tAvatI bhavati / evaMvidhAyAstasyAH zikhAyA madhye paramAtmA vyasthitaH / yatparamA * matattvaM tadadhiSThAnasattyA tasyAM ya AtmabhAvastadeva tasmAtsa tacchi khAyAM vartate'ta eva tadupAdhirityucyate / sa paramAtmA brahma brahmA tadrajaH pradhAnatvAt / sa zivastamaH pradhAnatvAt / sa haristamaHpUrvaka sattvapradhAnatvAt / sendraH sa indrastadupalakSitAH sarve'pi hiraNyagarbhAzA devAH sa eva teSAM tadavayavattvAt / evaM sarvamapi tacchikhAntarvartya - cAsti / tena sa kevalastanmaya eva syAdataH so'kSaraH paramaH paramaM sarvotkRSTamakSaraM sa evAsti tasya tadupAdhitvAt / na mukhyaM rUpamupAdhibhavati paraM brahmaiva jJeyam / ataH sa svarAT tena rUpeNa svasattayA svaya-. meva rAjate svarAT / tasmAdyatparaM brahma tadeva mAyopAdhitvAdIzasvarUpaM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat | 41 IzvaraH paramAtmA sa evAgre'gnivAyvAdityarUpeNA''tmAnaM tredhA vyakuruta / uktaM ca ' dhAtmAnaM vyakurutA''dityaM tRtIyaM vAyuM tRtIyam' / iti / tenAyamabhiH paramAtmA paraM brahmaivAstyato'graNIH sarvajagatkAraNaM saH / evaMvidhA zikhA yasyAstasya parabrahmarUpasyA''tmano hRdayaguhAyAM kathamanubhavo'parokSatvena / yAvatsA zikhA bahirmukhA prapaJcajJAnena tAvanna tadnubhavastayA yadA ca sarvasaGgamuktatvenA''bhaye tanmayatvenAvatiSThate tadA parabrahmAtmavijJAnaM saMbhavati / tasmAdvAhyaviSayAnbahiH kRtvA tatsaMbandhinIM tAM tataH pratyAvartya dehAsaGgatvena karaNAsaGgatvenAntarhRdaye daharA* kAze nayate cettadA taddRSTyA sarvAbhAvadarzanaM cidAkAzaniSThatvamAtmanaH / tatra yathA bhAvo dRzyastathA'bhAvo'pi / tasmAttadanusaMdhAnatyAgena tanniSThaM jJAnaM pratyAvartyA''tmaniSThaM kRtvA jJAnAjJAnAnyathAjJAnanirAsena nirvikalpatvena tanmayatvena svasaMvedyatvena svaprakAzatvenAvasthAnaM saiva saccidAnandamayI tayaiva parabrahmAnubhavo'parokSatvena tatra bhavati / eva tasmai naciketasa uvAca yamaH / tasyaivaitasya yajJIyasyAgryA iSTakA loSTamayyo bhRSTA yAvatIrvA yAvatyo vA yatsaMkhyAkA yathA vA yAzyo vA ityetatsarvaM tasmA uvAca / sa cApi naciketAstadupadiSTama rUpaM parokSatvena vijJAya yathAviditaM pratyavadatpratyuditavAn // 15 // athAnantaraM mRtyustasminnaciketasi tuSTaH sanpunarAha - aaaaaaamANo mahAtmA varaM tavehAya dadAmi bhUyaH / tathaiva nAmnA bhavitA'yamagniH sRkAM cemAmanekarUpAM gRhANa // 16 // prIyamANaH prIyate tate'sau prIyamANaH sa mahAtmA mRtyustaM nacike - tamabravIt / kiM varaM tava tubhyamihAdyAsminkAle bhUyaH punardadAmi / ka stavaiva nAmnA naciketasA vidito'to naciketaso'yaM nAciketa ityayamagnivitA maviSyati sRGkA ca sRjati sRGkA tAM nAnAsiddhipradAM mantramayImimAM mayA prattAmanekarUpAmanekAni rUpANyanekavittanirmANena yasyAstAM gRhANa // 16 // taM nAciketamagniM stauti sma -- triNAciketa stribhiretya saMdhi trikarmakRtta Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . arthaprakAzasametArati janmamRtyU |brhmyjnyN devamIDayaM viditvA . nicAyyemA zAntimatyantameti // 17 // ... triNAciketastrayo nAciketA yasya sa trinAciketaH / ete yo nAciketA yajurvede kAThakeSu prasiddhA nAciketAneH pratipAdanena / yathA bhAratAnAM pratipAdanena bhAratam / sa tribhirnAciketairbhaviSyadbhiH saMdhi paraspareNa saMdhAnametya prApya saMdhAyetyarthaH / trikarmakRtrayANAM karmANi kariSyati / trikarmakRtsaJjanmamRtyU tarati tarettariSyati / kiMca brahmayajJaM brahmabhirvedairijyate brahmayajJastaM devaM dIpyamAnaM svaprakAzamIDayaM stutyaM viditvA nicAyya ca pUjayitvemAmevaMvidhAmatyantamatyantAmutkRSTAM zAntimetIyAdeSyati prApsyati // 17 // triNAciketastrayametadviditvA ya evaM vidvA5. zcinute nAciketam / sa mRtyupAzAnpurataH praNodya zokAtigo modate svrgloke||18|| ya evamuktaprakAreNa vidvAMstriNAciketaH pumAnetatrayaM trayo'vayavA yasya tatrayaM viditvA nAciketamagniM cinute cinvIta nAciketAgnicayanaM vidadhIta sa pumAnpurataH purastAnmRtyupAzAnmRtyoH pAzAnpraNodya cchitvA zokAtigaH sansvargaloke modate modeta // 18 // eSa te'gnirnaciketaH svagryo yamavRNIthA dvitIyena vareNa / etamagniM tavaiva prakSyanti janAsastRtIyaM varaM naciketo vRnniissv||19|| ... - he naciketa eSa te tava svaryaH svarge sAdhuH svagryo'gniH, kaH, yamagniM tvaM dvitIyena vareNAvRNIthA vRtavAnasi / etamaniM nAciketaM tavaiva tvAmevAnyatraitatkAlaparyantamavidyamAnatvAtprakSyanti pRcchA kariSyanti janAso janAH / ataH paraM he naciketastRtIyaM vara vRNISva // 19 // evaM mRtyunokto naciketA agne rUpaM tadvacanAdvijJAyApi laukika vAdamanumatya papraccha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / yeyaM prete vicikitsA manuSye'stItyeke nAyamastIti caike| etadvidyAmanuziSTastvayA'haM varANAmeSa varastRtIyaH // 20 // yeyaM manudhye prete vicikitsA saMzayo'sti / kiMvidhA saa| ayaM mRto'stItyeka Ahurbuvanti nAyamastItyeka aahuH| ityevaMrUpAvicikisA'sti / kathaM sA / eke laukikA janA ayamAtmA mRto dehaM tyaktvA gata ityAhuH / anye vidvAMso'stItyAhuH sa na jAyate mriyate vA kadAcinnAyaM mUtvA mavitA vA na bhUyaH / ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre' iti / tadapi sapramANameva nAnyathedamapi ca yajjanmamaraNe pratyakSatvenAnubhUyete tena gamanAgamane api| tasmAjjIvarUpaM kathamasti gacchati vA na vA / etaduktavicikitsAnirasanaM tvayA'nuziSTo'haM vidyAM jAnIyAm / eSa mayaivaM prAryamAno varA. NAM madhye tRtIyo varaH / taM me brUhi // 20 // iti prArthanaM zrutvA mRtyuruvAca devairatrApi vicikitsitaM purA na hi suvijJeyamaNureSa dhrmH| anyaM varaM naciketo vRNISva mA moparotsIrati mA sRjainam // 21 // atrAsminviSaye tvatpRSTe purA pUrvasminkAle devairapi vicikitsitaM saMzayitam / tadvijJAnArthaM mahAnyatnaH kRtastathA'pi teSAM na hi suvijJeyaM suvijJAtuM zakyamAsIt / AtmA dehaM tyaktvA gacchatIti cettadA tasya dehaparimitatvaM vAcyaM svidaNutvam / cedaNustasya zarIraikadezAva. sthAyitvenetarazarIragatasukhaduHkhajJAnaM na syAt / tena dehaparimitazcedutpattikAla eva zarIrasya pUrNatvena bhAvyaM bAlazarIre tatpamitatvenAgre vardhamAnaM zarIraM nirjIvaM syAt / tadaikasya nAnAyonisaMkramaNaM na syAt / gajo gaja eva pipIlikA pipIlikaiveti jAtaM nu / atha vyApakazcettadaikasya nAnAzarIrAntargatatvena tatsaMbandhi sukhaduHkhajJAnaM saMbhavet / evaM tuna dRzyate tadA na vyApako'pi / tasmAtkathaM sa ityetanna suvijJeyam / ata eSa dharmo'yaM kathamastIti jJAnamArgo'NuH sUkSmo durbodhatvAt / ata evocyate ' yato vAco nivartante aprApya manasA saha ' iti / tasmAnaciketo'smAdvarAdanyaM varaM vRNISva / mA moparosI mAmuparo Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 arthaprakAzasametA sarmA maduparodhaM kArSIH / ati mA sRjainamenaM varaprArthanenoparuddhaM mA mAmatisRjAtimuJca // 21 // ityevaM pratyAkhyAnaM zrutvA naciketA uvAca - devairatrApi vicikitsitaM kila tvaM ca mRtyo yanna sujJeyamAttha / vaktA cAsya tvAganyo na labhyo nAnyo varastulya etaizca kazcit // 22 // devairapyatra vicikitsitaM kila satyaM kutaH he mRtyo yattvaM ca na sujJeyamAttha bravISi tasmAdvicikitsitameva satyaM asya ca varasya vaktA tAdRktvatsamo na labhyo nAstyeva cedetaM varamasuvijJAnaM matvA'nyo varaH prArthanIyastarhi na ca kazcidanyo vara etairetena vareNa tulyo'sti / atastvameva jJAtA'si taM me brUhi // 22 // ityuparodhaM zrutvA punarmRtyuruvAca - zatAyuSaH putrapautrAnvRNISva bahUnpazUnhastihiraNyamazvAn / bhUmermahadAyatanaM vRNISva svayaM ca jIva zarado yAvadicchasi // 23 // zataM zatavarSaparyantamAyuryeSAM tAJchatAyuSaH putrapautrAnputrAnpotrAMca vRNISva / tathA bahUn pazUnhastihiraNyaM hastino hiraNyaM ca bahvazvAMzva bahUnbhUmeH saMbandhi mahabRhadAyatanaM sthAnaM kSetrAdirUpaM vRNISva / svayaM ca tvaM ca yAvajjIvitumicchasi tAvatI: zarado varSANi jIva // 23 // etattulyaM yadi manyase varaM vRNISva vittaM cirajIvikAM ca / mahAbhUmau naciketastvamedhi kAmAnAM tvA kAmabhAjaM karomi // 24 // yadi tvametatulyametena vareNa tulyamanyaM varaM manyase tarhi tamanyaM varaM vRNISva he naciketastvaM mahAbhUmau mahatyAM bhUmau svargarUpAyAmedhi nivasa taMtra kAmAnAM kAmayanta iti kAmAsteSAM kAmayitRRNAM madhye tvA tyAM kAmamAjaM kAmamatizayitaM bhajati kAmabhAktaM karomi // 24 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMThopaniSat / ye ye kAmA durlabhA martyaloke sarvAnkAmAMzchandataH prArthayasva / imA rAmAH sarathAH satUryA na hIdRzA lambhanIyA mnussyaiH||25|| ye ye kAmA martyaloke manuSyaloke durlabhAH santi tAnsarvAnkAmAMzchandata icchAtaH prArthayasva yAcasva / tathemA rAmAH striyaH sarathAH saha rathaiH sarathA rathArUDhAH satUryAH saha tUryaiH satUryAH prArthayasva / na hIdRzAH striyo manuSyairlambhanIyA labhanIyA landhuM zakyAH / atastAH prArtha. yasva // 25 // AbhirmatpattAbhiH paricArayasva naci keto maraNaM mA'nupAkSIH // 26 // AbhiH pratyakSAbhirmatprattAbhirmayA pratAmiH strIbhirAtmAnaM paricAra. yasvA''tmaparicayAM kAraya / he naciketastvaM maraNaM mA'nupAkSIrmA maraNAnupraznaM kArSIH / yatastajjJAnaM paramANutulyameva // 26 // iti mRtyuvacanaM zrutvA punarnaciketA uvAca zvobhAvA martyasya yadantakaitatsarvendriyANAM jarayanti tejaH / api sarva jIvitamalpameva tavaiva vAhAstava nRttagIte // 26 // he'ntaka mRtyo yadetatpratyakSaM sarvairanubhUyamAnaM zvo'paredhurmavitAro mAvA adyatanaM martyasya manuSyasya sarvendriyANAM sarveSAM zrotrAdInAM vAgAdInAM cendriyANAM tejo jarayanti jINaM kSINaM kurvanti / evaM pratyahaM jaraNenAnte kevalakSINaM bhavatyataH kA tatra vinazvare'tyAsaktiH / alpakAlajIvina etaduktaM, mavatu bahukAlajIvinA tu kiM na te prArthanIyA ityatrA''ha-sarvamapi pUrNamapi jIvitaM jIvanamihatyamamutratyaM cAlpameva svato mahatAmupariSTAdvartamAnAnAM jIvitasya bhUyastvazravaNAt / ataste vAhA azvaprabhRtayastavaiva tvadIyA eva santu tathA nRttagIte nartanagAne tavaiva stAm // 26 // na vittena tarpaNIyo manuSyo lapsyAmahe . . Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 arthaprakAzasametA vittamadrAkSma tvAm / jIviSyAmo yAvadIi ziSyasi tvaM varastu me varaNIyaH sa eva // 27 // na manuSyo'haM vittena tarpaNIyaH / kutaH / cetvAmadrAkSma dRSTavanto vayaM tarhi vittaM lapsyAmaha eva kA tasya durlabhatA / ato na vittena manuSyastarpaNIyaH / yAvattvamIziSyasyasmAkamIzitA rakSitA bhaviSyasi tAvajIviSyAma eva vayaM kA tatrAcirajIvitvazaGkA / tu paraM tu me mama sa eva prArthito varo varaNIya ityadhyavasAyaH // 27 // iti naciketaso vacanamAkarNya mRtyuruvAca ajIryatAmamRtAnAmupetya jIryanmartyaH kvadhasthaH prajAnan / abhidhyAyanvarNaratipramodAnAtidIrghe jIvite ko rameta // 28 // .. jIryatIti jIryanvayohAniM prApnuvanmartyo manuSyaH / vadhasthaH kuH pRthivI tadUpe'dho'dharapradeze sthitaH prajAnanprakarSeNA saMdigdhatayA''tmano jIryatvaM martyatvaM vadhasthatvaM ca jAnandaivayogenAjIryatAM na jIryantyajI * ryantasteSAM nirjarasAmamRtAnAmamaraNAnAmajIryato'mRtAnsvarupariSTAtsthitAnsamupetya saMprApya teSAmamRtAnAM varNaratipramodAnvaNaM viziSTaM ratiM ca pramodaM cAbhidhyAyannabhicintayanko'tidIrghe devazatasaMvatsaraparyantaM jIvite na rameta rametaiva / atastathA jIvitaM tathA varNaratipramodAnprArthayasva / / 28 / / iti mRtyuvacanaM zrutvA punarnaciketA uvAca yasminnidaM vicikitsitaM mRtyo yaH sAMparAye mahati brUhi nastat // 29 // mRtyo idaM pratyakSaM yasminviSaye vicikitsitaM devAdibhiH / yazca varo mahati sAMparAye saMparaityatra saMparAyo maraNaM saMparAya evaM sAMparAyastasminvartate / uktaM ca tvayA maraNaM mA'nuprAkSIriti / tattamevaM varaM no'smabhyaM brUhi // 29 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat | iti naciketaso vacanamAkarNya mRtyuruvAcayaM yaM varaM gUDhamanupraviSTo nAnyaM tasmAnnaciketo vRNIte // 30 // 47 he naciketaH puruSo'yaM paramutkRSTaM gUDhaM mAvamanupraviSTo'nuprAptastasmAdanyaM varaM na vRNISe / ataH paraM taM tubhyaM dadAmi // 30 // iti zrImadAdigurudattAtreya digAmbarAnucara viracite jJAnakANDe kaThavallyupaniSadarthaprakAze prathamA vallI vyAkhyAtA // 1 // iti tadvacanAdabhiprAyaM vijJAyAyaM sacchiSya upadezArha iti matvA prItaH saMstadadhikArastutyarthaM mRtyuruvAca anyacchreyo'nyadutaiva preyaste ubhe nAnArthe puruSaM sinItaH / tayoH zreya AdadAnasya sAdhu bhavati hIyate'rthAya u preyo vRNIte // 1 // zreya uktakarmAcaraNamanyadasti preyasaH / uteva ca preyo'pi strIputra vittAdipadArtharUpamanyacchreyasaH / te ubhe zreyaH preyasI nAnArthe bhogasAdhanabhUte puruSaM sinIto banItaH / tatra preyo'haMmamatvayogena zreyastUktaphalavAsa nAyogena / tathA'pi zreya AdadAnasya sAdhu zobhanaM bhavati / ya u yazca preyo vRNIte so'rthAtparamArthAdbhogasAdhanarUpAcca hIyate vyajyate tasmAdahaMmamatva parityAgena preyo hitvA zreya evA''caraNIyam / nanu te ubhe puruSaM sinIta ityucyate'taH zreyaso'pi tyAgaH kiM na vidheyaH / na tadAcaraNa - pravRttinimittabhUtA rocanArthA phalazrutiH / atastattyAgena kRtaM karma mokSopayuktamevAsti / cettadvAsanAyogena kRtaM tena preyasa upalabdhirna tathA zreyaH parityajya preyovalambanena kiMcitprayojanaM zrUyate / tasmAttayoH sAMsArikaiH zreya evA''dAvAcaraNIyam // 1 // zreyazva preyazva manuSyametastau saMparItya vivi.. G Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 arthaprakAzasametAnakti dhiirH| zreyo hi dhIro'bhi preyaso gIte preyo mando yogakSemAvRNIte // 2 // etaduktaM zreyaH preyazca manuSyaM sAMsArikaM siniitH| ato dhIro dhatte cittaM vivekayogena dhIrasto zreya meyo bandhau saMparItya saMparIkSya vikinakti pRthagvibhAjayati kathaM karma tadvividhabhekaM niyataM nityaM naimittikaM cAnyatkAmyam / tatra kAmyaM svargasaMsArapradatvena bandhasyA''pAdakamevAtastyAjyaM zrUyate ca tathA 'kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM saMnyAsaM kavayo viduH' iti / niyate'pi yA phalazrutiH zrUyate sA prarocanArthava / ataH sA phalavAsanA tyAjyaiva mokSapratibandhakatvAt / na karmAta evocyate 'svakarmaNA tamabhyarya siddhiM vindati mAnavaH / karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA janakAdayaH' iti / strIputravittAdirUpaM preyastu sAMsArikamevAsti / evaM vivicya dhIraH preyasaH preyaH parityajya zreyo hi zreya eva mokSopayuktaM karmAbhivRNIte / mando'lpabuddhirviSayAsakto yogakSemAdyogakSemamapekSya preyo vRNIte sa tena sito bhavati // 2 // atha tvaM katham sa tvaM priyApriyarUpAMzca kAmAnabhidhyAyannaciketo'tyasrAkSIH / naitAM sRkAM vittamayIma vApto yasyAM majjanti bahavo manuSyAH // 3 // he naciketaH sa evaM zreyaH preyaso viviktavAMstvaM priyApriyarUpAnmandasya priyarUpAndhIrasyApi priyarUpAnkAmAnkAmyanta iti kAmA viSa. yAstAnabhidhyAyannabhicintayannatyasAkSIratisRSTavAnatimuktavAn / tade. vA''ha naitAM purovartamAnAM sRkAM siddhirUpAM vittamayImanekavittapracurAmabApto vRtavAMstvam / yasyAM saGkAyAM sukRtAtizayalabdhAyAM bahavo manuSyA majjanti nimamA bhavanti / tvaM tu prAptAyAmapi nirapekSaH // 4 // dUramete viparIte viSUcI vidyayA cAvidyeti jJAtA / vidyAmabhIpsinaM nAciketasaM manye na tyA kAmA bahavo lolupantaH // 4 // ete zreyaHpreyasI anukUlatvenA''mAsamAne api viparIte pratikUle eka Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / / staH kathaM priyaM tadbhogAvasare'nekavidhasukhajanakaM tathA'pi na tathA mantavyaM duHkharUpameva sarvaduHkhamUlaklezasAdhyatvAt / tathA pAlane'pi mahaduHkhamevAsti rAjacorabhayazaGkAyogena / tadvinazvaraM ca vinaSTe maha duHkhaM yAvadAyuH / tathA zreyo'pyAcaraNe mahadduHkhamevAsti / kAmanAyogena svargaprAptikaraM sA'nityA / uktaM ca 'kSINe puNye mRtyulokaM vizanti' iti / tena tadviyoge duHkhamevAtitarAm / saMsAraprAptyA vartamAnakAle'pi tatkSayamItizaGkA / tasmAtte duHkhamUlatvena viparIte eva / punaH kiMvidhe dUraM viSUcI viSvazcato viSUcI / nAnenaiva dehanA'tmano'nayoHsaGgo dUraM bahukAlamanyeSvapi deheSu bandhanabhUte eva stH| tvaM (?) / vidyayA vivekenAvidyAvidyArUpe Atmano bandhake iti jnyaataajnyaate(?)| atastvAM naciketasamavidyAparityAgena vidyAmIpsinaM vidyAM paravidyAmabhIpsasyabhyAsumicchasi vidyAbhIpsinaM manye / na tvA tvAM bahavaH kAmA lolupanto lolupanti bhRzaM vimohayanti / atastAnanapekSya vidyAmamIpsasi // 4 // tvadanye tu avidyAyAmantare veSTayamAnAH svayamadhIrAH pnndditNmnymaanaaH| dandadyamAnAH pariyanti mUDhA andhenaiva nIyamAnA yathA'ndhAH // 5 // avidyAyAM na vidyA'vidyA'jJAnapradhAnA jIvaprakRtistasyAM vartamAnAH kimAdheyAdhiSThAnabhAvena / antare madhye tayA''vRtAH / na kevalaM tadevaikamAvaraNam / veSTayamAnAstadguNaistatkAryaizca dehaistatsamavena ca karmatrayeNa veSTitA AvRtAH / nanvavidyAvaraNaM kasya pUrNasya vA caitanyasya pratIco vA vAcyam / na pUrNasyAnantatvAt |n paricchinnatayA'nantaM tadAvartayituM zakyam / cetpratIca eva / na tasya tatkRtatvAt / satyamadhiSThAnayoge zuddhacitprakRtau ya AtmamAvaH sa pratyagAtmA tasmAtsa kathaM na tyaa''vRtH| tena svayamadhIrA avivekino'pyAtmAnaM paNDitaMmanyamAnAH kevalena zAstrIyeNaiva jJAnenA''tmani kRtakRtyatvaM mnymaanaaH| tathA paridahyamAnA. trividhatApayogena punaH punarbhRzaM pIDyamAnAH / pariyanti parito gacchanti / kAmyakarmayogeNehAmutra cAkarmavikarmayogeNa nAnAyoniSu Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 arthaprakAzasametAbhramanti katham , yathA'ndhenaiva nIyamAnA gantavyaM prApyamANA andhAH pariyanti tena vRthA bhramaNenA''tmavinAzamevApiyanti / tathA svayamavive. kino yajjJAnena kRtakRtyatvaM manyamAnAstajjJAnamapyanyathAjJAnamevAbrahmavidbhiH kRtatvAdato na teSAM saMsArabhramaNanivRttiH // 5 // kimeSAM buddhisteSAM tadAha na sAMparAyaH pariyanti bAlaM pramAdyantaM vittamohena mUDham / ayaM loko nAsti pareti moci punaH punarvazamApadyate me // 6 // bAlaM bAlabuddhivAdata eva pramAdyantaM pramAdyati pramAdamasAvadhAnatA prApnoti pramAdyaMstaM vittamohena vitte yo mohastena maDhaM prati na sAMparAyo bhAti / idaM zarIraM prArabdhakarmabhogArthamavalambitaM tena tatpravAhe patitamasthAyyagre mRtyurAgata iti na vijAnAti tanayaM tyaktvA'haMmamatvayogena na(?)parigrahe'tyAsakto nAnAviSayabhoge rataH kAmyaniSiddhakarmAcaraNazIlaH / yadvA mRtyubhayaM madyaM cAnyAyAcaraNazIlasyAhaM daNDako'smIti na bhAti / tena yathecchAcaraNazIlaH / vivekinaM prati bhAtyevAtaH sa tathA jJAtvA na sjjte| tasya mUDhasya pretya gatasya punarayaM mAnuSo loko nAsti tatprApakakarmAbhAvAddhInatara evAsti yathAkarma / uktaM cAnyatra 'hInataraM vA vizanti' iti / yasmAdayaM loko nAsti tasmAtparaH paro loko'stIti moci mA vAci na vaktavyam / sa punaH punaH pratimaraNAnte me mama vazamApadyate prApnoti / tadasatkarmaphalabhogAya / tvaM tvavidyAyA bAhyastadvijJAnAdhikAryatastaM prArthitaM varaM tRtIyaM bavImIti mandanindA // 6 // yeyaM prete vicikitsA manuSye'stItyeke nAyamastItyeka ityatra sa AtmA kiMvidho'sti tacchRNvityAha zravaNAyApi bahubhiryo na lAyaH zRNvanto'pi vahavo yaM na vidyuH / AzcaryoM vaktA kuzalo'sya labdhA Azcaryo jJAtA kuzalAnuziSTaH // 7 // yaH pUrvokta AtmA'yamastItyeke nAyamastIti caika AhuH sa bahubhi. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / nAvidhaistadupapAdakairvedazAstrArtharUpaistadupapAdakAnekAcAryoditairvacanaiH zravaNAyApi zrotumapi na labhyo labdhaM zakyaH / yathA kasyacana padArthasya zravaNena parokSatvena jJAnaM saMbhavatyupapAdanAya ca na tathA'nupameyasyAsya sAkalyena parijJAnaM saMbhavati / katham, ayamAtmA nirupAdhirnirguNaH zuddho'saGgA nirvikAraH paripUrNazcidAnandamaya ityuphpaadyte| tatra yanni. rupAdhirityuktaM tadupAdheratyantAbhAvena / cettathA tadAtyantAbhAvarUpasya na nAmarUpaguNakarmadharmasaMbhavaH sa tvavagamyate tasmAnna sa tathA vaktumarhaH / tasminvartamAne'pi sa nirupAdhiriti cettadAtmano'nantatvAtkutrAvasthAnaM tasyocyeta / sa tatraiva vartamAno'pyanirvacanIyatvena vivartarUpo na vivatasyAdhiSThAnadRSTyA bhAnamato nirupAdhiriti cenna vivartasyAtyantAbhAvo vaktuM zakyaH svasiddhAntaviruddhatvAttena tadRSTyA mAsamAno'pi sa tatraivAsti tadadhiSThAnatvAt / tasya zuddhaM rUpaM nirvikalpaM prajJAnaM tatsvagataM tena paraM brahma nityaM cidAnandamayam / utpattikAle tathA. vidhasya svagatasya tasyAvalambo'pi bhavati / ata evocyate 'tapasA cIyate brahma' iti / kiM tattapa iti cettatraivAgra ucyate ' tasya jJAnamayaM tapaH' iti / tasmAtkathaM tacchAstranirdiSTanirupAdhikatvaM vijJeyam / nAstIti vaktumanupapannaM tathA nirguNatvamapi durbodhameva / kathaM yadguNAnAM layodbhavamUlaM prajJAnaM tatsvagataM tena paraM brahma cinmayamatastadUpameva tat / ata evocyate 'prajJA pratiSThA prajJAnaM brahma vijJAnamAnandaM brahma, satyaM jJAnamanantaM brahma' iti / yathA prabhA ratnasyaiva tadapRthagUpA'tastayA tadevAsti tadA tasyAM vartamAnA kathaM na ratnasya tasmAttaistadevA''khyAyate na kevalA prabhA tathA'trApi citsaMbhavA guNA brahmasaMbhavA eva tena na sa saguNa eveti jJAyate tatra kadhaM tasya niguNatvaM jJeyam / atha sa zuddha ityucyate tatra kiM malaM tadabhAvena zuddhatvamupapAdanIyaM tasya mAyA'vi. dyopAdhistadvaNA eveti cettadA tasya sarvasyApRthaksiddhatvAtkathaM tacchuddhatvaM vijJeyam / tathA'saGgatvamapi nityaM prakRtiguNayuktasya tatkRtadehAvasthAyogastena prapaJcasyApyata eva tannirAso'pekSyate tadarthA ca sadguru. prAptistasmAtkathaM tattathA / evaM nirvikAratvamapi tasyAsubodham / cetsa tathaiva tadA prajJAnAvalambanena tacchuddhasattvaguNapradhAnatvena zabalaM kiM jAtaM tathA guNanimittenAvyaktAdisarvasRdhyAkAreNa kiM vikRtaM jJeyam / upAdhireva na vikArasya sadasadrUpatvAnna kevalaH sa eva vikRto mantavya. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 arthaprakAzasametAstena saha sa eva vikRto dRzyate zrUyate ca 'ayamAtmA brahma' iti tasmAtkathaM sa nirvikAraH / evaM paripUrNatvamapi zravaNAya na labhyate / yatpUrNaM tasya na nirAkAratvaM saMbhavati tadabhAve sarvagate tasminsarvasyA. syAvakAzaH kutaH pUrNa tadviSayarUpaM salilavattena karaNagocaraH syAt / tasmAdapUrNa nirAkArameva cettarhi pUrNatvenocyate 'pUrNamadaH pUrNamidam' ityato na tathA tadvijJAtuM zakyam / atha cidAnandamayazcettadA jJAtRjJAnajJeyabhoktRbhogabhogyaprasaGgo mavet / tadA kathamananto nirvikalpa: sH| tadabhAve kathamAnandAnubhavaH / kathaM cA''zrayeNa vinA jJAnam / tena tasya tadapi durbodhameva / evamanupameyatvena vAgagocaratvAcchravaNAyApi na labhyaH / ata eva zRNvanto'pi bahavo yamAtmAnaM na vidyuna vijAnIyustacchravaNasya durbodhtvaat| tarhi kiM tadupapAdanazravaNAmAva eveti cet| asyA''tmano vaktopapAdaka Azcarya AzcaryarUpa ev| katham, ayaM nirupAdhiko nirguNo'saGgo nirvikAraH paripUrNazcidAnandamayo'pi sopAdhika: saguNo dehAvasthAvAnsavikAra evaM sarvAkAro'pi nirAkAro nirAkArasarvAkAraH paripUrNo'pi gaganavadasaGgo nirAkArazcinmayo'pi jJAtRtvAdimAvazUnyo nityAnandamayo'pi moktRtvAdibhAvarahita ityAzcaryopapAdanayogena vaktA cAzcaryo'pyAzcaryarUpa eva / tathA yo'syA''tmana upapAda nasya labdhA sa kuzalo'ticaturaH / yaH prajJAdhAraNAvAnsa evAdhikArI na mndprjnyH| asyA''tmano jJAnAtmanyAtmatvenAparokSatayA vijJAtA'pyA. zcaryastathA'ntaHkriyAyogeNa / kiMvidhaH sH| kuzalenAparavidyApArAvAre. NApi paravidyopadeze'tinipuNena sarvajJenA''cAryeNAnuziSTaH kRtAnu: zAsanaH // 7 // yasmAdevaM tasmAt na nareNAvara prokta eSa suvijJeyo bahudhA cintyamAnaH / ananyaprokte gatiratra nAstyaNIyAnhyataya'maNupramANAt // 8 // eSa prakRta AtmA nareNa manuSyeNAvarAvareNa nikRSTenAnadhikAriNA sAMsArikeNAnivRttAvidyAvaraNena bahirmukheNa zAstrataH parokSeNaivA''tmanA''tmavicAraparijJAninA proktaH prakarSaNAtizayena nAnAyuktivivAdena Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... kaThopaniSat / bahuprakAreNoktaH ziSyeNApi bahudhA. bahuvidhena nityaM rahasi vicintyamAnastacchravaNAnurUpamanananididhyAsayogenApi na suvijJeyaH zobhanaprakAreNAparokSatvena vijJAtuM zakyaH / tasyAparokSatvena vijJAnaM caturvidhAvidyAnirAsenaiva sA gurorevAnirastA tadA kutaH ziSyasya tannirAsastadamAve kuto'kSarajJAnamatasteSAM sa upadezavyavahAro vyartha eva / ananyaprokta nAnyaH prokte'vidyAnirAse nAparokSatayA''tmanyAtmatvena tattvavida sarvajJaM zrIsadguruM vinA jJAtumazakye'trA''tmani saMsAriNAM gatiryAthAryanopadeSTuM pravaktumapi ca nAsti / kim , eSo'NIyAnyatisUkSmaH / 'na cakSuSA gRhyate yato vAco nivartante / aprApya manasA saha guNakAryatvAt / tathA yo buddheH paro'tastayA'pyagrAhyo rajaHpradhAnatvAt / yaM prajJAnaM na veda jJAtRbhAvenAto'NIyAnhi / aNIyastvena mautikANukalpaH syAdata ucyate / yadaNu bhautikaM tatpramANAdyadyapi pratyakSaM na bhavati tathA'pyanyaiH pramANaistakyaM tarkayitumahaM tena manaHprabhRtibhiryAAM nAyaM tathA pramANagamyaH kartRkaraNaprajJAnAgamyatvAt / svaprakAzasya cinmayasyA''tmano jJAnaM svasaMvedyatvena svaprakAzatvena caivAsti // 8 // naiSA tarkeNa matirApaneyA proktA'nyenaiva sujJAnAya preSTha / yAM tvamApatsyasyatidhRtirba tAsi tvAdRGno bhUyAnnaciketaH praSTA // 9 // he preSTha priyatama / naciketo'nyenaiva pUrvoktAdavaranarAtkenacitsujJena kAruNikena sadAcAryeNa devAllabdhena sujJAnAya zomanaprakAreNAparokSatayA jJAtuM proktA mativivekastena ziSyeNa tarkeNa mokSAnupayuktamedaparazAstrazravaNajanitena kuvAdena nA''paneyA na tiraskaraNIyA / yato'nekajanmakRtaniSkAmasatkarmArAdhitaparamezvaraprasAdalabhyA sA / zraddhayA saMgrahItavyaiva nopekSaNIyA / duHkhasAgarasaMsAroddharaNahetutvAt / tAM matiM tvamApatsyasyApatsyase prApsyasi matmasAdAt / kuta ityatra bateti santoSeNA''manyA''ha-yatastvamatidhRtiratyantA dhRtirdheya yasya sa tathA'si mayA bahudhA parIkSito na calito'si tasmAdApsyasi he naciketastvAdRktvatsadRzaH praSTA prabhasya kartA no bhUyAna bahutarastvameko dRSTaH // 9 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tarastavanAyedamucyate arthaprakAzasametA jAnAmyahaM zevadhIrityanityaM na hyadhuvaiH prApyate hi dhruvaM tat / tato mayA naciketazcito'ziranityairbravyaiH prAptavAnasmi nityam // 10 // zevadhI: zevadhirnidhiranityaM vastvityahaM jAnAmi dravyAdipadArthA anitya iti kiM tatkAraNaM nidhiranitya eva sarvasyApi kAlapravAhe patitatvAt / nahi naivAbhruvairanityaiH saMgRhItaistaddhruvaM vastu paramArthasaMjJaM prApyate / nanu dhruvaM tadekameva tadparaM sarvamadhuvamevAsti tadA tatprAptiH kena dhruveNaiva kathaM ca / dhruvaM tadakSaraM brahma tadeva mAyopAdhitvAdIzvarasvarUpaM karmopAsanAdibhirArAdhitaH sa paramAtmA gururUpeNa ziSyaM prati prakaTo bhavati tatprasAdAddhruvasaMprAptiH / nanu yagururUpaM tanmartyameva kathaM tenAdhuveNa dhruvasaMprAptiH / gurormukhyaM rUpamupadezaparaM tatkiM sthUlaM vA sUkSmaM jIvarUpaM na sthUlaM jaDatvAnna ca jIvarUpamapi vinA'parokSAtmatattvavijJAnaM kutastasya gurutvamato yo'parokSatvena parabrahmAtmavijJAnena nityaM svarUpaniSThAvAnsa eva gurutvAhaH / sa nijAnandamayatAM nirvikalpatAM parityajya ziSyabodhAya citprakRtimAzritya svAvismaraNenaiva tatparaM tattvaM ziSyaM bodhayate tatprasAdAttadupalabdhizcAsya bhavati tadA yatsaccidAnandarUpaM paraM brahma dhruvaM tadeva gururUpaM vijAnIyAt / tena svagataprajJApakAzena tatsthUlamapi vyAptaM dRzyate parAparavidyAprakAzanenAtatsaGgena tadapi cinmayamevAsti / tadA sarvadA svAnandasaMtRptatvAttadAnandena vyApto'yaM tasya dehaH parabrahmAnandamayaH / tena parabrahmarUpeNAnvitatvAttadrUpadarzanena ca brahmarUpo'pyatastenAkSarasaMprAptirbhavati nAnyena / nanu karmopAsanAdinA''rAdhitaH sa jJAnaM dadAti tadA tadapi sAdhanarUpameva dhruvopalabdhaye satyaM, na sAkSAddhruvasaMprApakaM paramparayA'styeva / yasmAdevaM nanityena nityasaMprAptiH / tatastasmAnmayA he naciketo'nityairdravyairanityadravyavyayenAgniH sopAdhikaH paramAtmA citaH / ArAdhanena citaH saMgRhItastatastatprasAdAnnityaM vastu paramArthasaMjJaM prAptavAnasmi // 10 // tathA tvamapItyAha kAmasyA''ptiM jagataH pratiSThAM kratorananta Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat | ma yasya pAram / stomaM mahadurugAyapratiSThAM na tvaM dhRtyA dhIro naciketo'tyasrAkSIH // 11 // kAmasyA''ptiM kAmyate kAmastasyA''ptiM kAma Apyate prApyate'namissptistAmAptiM kAmAtirUpaM yatprAptyA sarve'pi kAmA Apyante svabhAvAt / ata evocyate ' satyaM jJAnamanantaM brahma yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman so'znute sarvAnkAmAnsaha brahmaNA vipazcitA' iti / kathaM brahmaNA sarvakAmAptiriti cettatrocyate 'etasyaivA''nandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti ' iti aMzinaH prAptyAM'zaprAptiH svabhAvAjjAtaiva / tasmAduktaM sarvakAmAptirUpamiti / jagataH sthUlasUkSmarUpasya pratiSThAmadhiSThAnabhUtaM sthityudbhavalayakAraNatvAt / notpattikAle kAraNAtkAryaM pRthagevotpadyate tasya sahacaratvAdghaTeSu mRdiva / ata uktaM ' vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam / sthitikAle'pi kAryajAtasya sarvasya kAraNa eva sthitirdRzyate tantuvinAze kutaH paTasyAvasthAnam / layo'pi kAraNAnukrameNa sarvasAmyAntargataM bhUtvA para evAvatiSThate / tena jagataH pratiSThAbhUtam / kratostasyApi pratiSThAbhUtaM tathA smaryate ca 'tasmAtsarvagataM brahma nityaM yajJe pratiSThitam' / kena rUpeNeti cet 'brahmArpaNaM brahma havi. brahmAgnau brahmaNA hutam / brahmaiva tena gantavyaM brahmakarmasamAdhinA ' iti / anantaM sarvagatam ' taddUre tadvantike tadntarasya sarvasya ' ityuktatvAt / abhayasya pAraM bhayAbhAvo'bhayaM tasya pAramantaH / abhayaM tadbhayasApekSitaM dvitIyAdvai bhayaM bhavati / yatra dvaitameva vastuto nAsti tatra kuto bhayAbhaye / stomaM vedAdibhiH stUyate tatstomam / eSa bhUtapatireSa bhUtapAlaH sa setuvidharaNa eSAM lokAnAmasaMbhedAya sarvasyezAnaH sarvasyAdhipatiH sarvamidaM prazAsti ' bhISA'smAdvAtaH pavate bhISodeti sUrya: / ' mahan mahato'pi mahIyAMsam ' ata AmnAtaM ' yasmindyauH pRthivI cAntarikSamotaM manaH saha prANaizca sarvaiH / tasmAdevorugAyam / urubhirmahadbhirgIyate tat / 'athAta Adezo neti netItyAtmA'gRhyo na hi gRhyate, asthUlamanaNu ityAdibhiH / pratiSThAM pratiSThAbhUtaM yatsattayA sarvasyApi nijanAmarUpaguNadharmakarmayogeNAstitvaM saiva pratiSThA sarvasya / vinA tatsattayA'kiMcanabhUtameva sarvam / yadvA sarvasya pratiSThAbhUtam / kathaM yadvijJAnameva sarvavipratiSThAnatvena stUyate ' sa brahmavidyAM sarvavidyApratiSThAmatharvAya jyeSThaputrAya prAha iti / tathA tadvidyAvAnapi 'nainaM pApmA tarati sarvaM 4 " " 55 a Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 arthaprakAzasametApApmAnaM tarati nainaM pAmA tapati sarva pApmAnaM tapati vipApo vijaro vijighatso'pipAso brAhmaNo bhavati' ityAdinA |he naciketo dhIrastvaM dhRtyA mayopadiSTavAkyadhAraNayA''tmanyAtmatvenAparokSatayA'nubhaya nAtya. sAkSInAtisRSTavAnahamiva nAtimuktavAnsarvadA tadanusaMdhAnazIla eva bhaviSyasIti bhAvaH // 11 // tadvijJAnena kiM syAttadAha taM durdarza gUDhamanupraviSTaM guhAhitaM gahareSThaM purANam / adhyAtmayogAdhigamena devaM matvA dhIro harSazoko jahAti // 12 // tamAtmAnaM durdaza draSTumazakyaM, kiMnimittamiti cet, gUDhaM guptaM sarvAntaratvena vartamAnatvAt / tadevocyate ' yazcakSuSi tiSThazcakSuSo'ntaro yaM cakSurna veda yasya cakSuH zarIraM yazcakSuSo'ntaro yamayatyeSa ta AtmA'ntaryAmyamRtaH' iti / yadRSTipathe tiSThati taccakSuSA grAhyaM syAt / yazcakSuSi tiSThaMcakSuSo'ntaraH sa kathaM cakSuSA vedyo bhavet / cakSurAdInIndriyANi tu(?) 'parAzci khAni vyatRNatsvayaMbhUstasmAtparAGpazyati nAntarAtman ' ityuktatvAtkathaM tairyAhyaH syAt / tathA'ntarvatinA mnsaa'pygRhyH| uktaM ca 'yo manasi tiSThanmanaso'ntaro yaM mano na veda yasya manaH zarIraM yo manaso'ntaro yamayati sa ta AtmA'ntaryAmyamRtaH' iti| evaM yanmanaso'pyantaraM tatsattArUpaM tattena kathaM jJeyaM syAt / tadantaraGgA buddhistayA'pyagrAhyaH / tadantarajAtvAt / smRtaM ca 'yo buddheH paratastu saH' yatsarvAtItaM sAkSirUpaM prajJAnaM tasyApyantaratvenocyate 'yaH prajJAne tiSThaprajJAnAdantaro ye prajJAnaM na veda yasya prajJAnaM zarIraM yaH prajJAnamantaro yamayati sa ta AtmA'ntaryAmyamRtaH' iti / evaM tenApyagrAhyaH / atha prjnyaanaa'pygraahyH| tathA zrutiH 'ya Atmani tiSThannAtmano'ntaro yamAtmA na veda yasyA''tmA zarIraM ya Atmano'ntaro yamayati sa ta AtmAsntaryAmyamRtaH' iti / yajjJAtRjJAnavedyaM tadvilakSaNamevAto na tadAtmA mavet ' avijJAto vijJAtA' ityAnAtatvAt / AtmavijJAne jJAne'valambite'navasthAprasaktireva / ityevaM sarvAntaraGgatvena gUDho ya AtmA sa cakSurAdibhirdurdarza eva / iti cakSurAdyantaratvenAvasthAtuM kiM nimitam / anupraviSTaM tadevA''ha zrutiH sa eSa iha praviSTa AnakhAgrebhyo Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 kaThopaniSat / yathA kSuraH kSuradhAne'vahitaH syAdvizvaMbharo vA vizvaMbharakulAyaH' iti / atha kathaM tasyAnupravezaH / yacchuddhaM paraM brahma tadevA''tmagatacitprakRtyavalambanenezvaratvaM prApya svanirmitasyANDasyAntaH 'purazcakre dvipadaH purazcake catuSpadaH puraH sa pakSI bhUtvA puraH puruSa Avizat ' iti aMzatvena jIvarUpeNAnekadhA saMbhUya tatpurapravezaM kRtavAnata uktamanupraviSTamiti / tasmAjjIvarUpaM tatsopAdhikasya paramAtmanoM'zabhUtatvAtsopAdhikameva / tatropAdhau yAni yAni guNanimittatvena saMbhatAni tattvAni tatra tatra sattArUpeNAntastadeva vartamAnam / jIvarUpeNa saMbhavane'nupraveza eva nimitam / pure'nupraviSTasya tasya kiM mukhyaM sthAnamiti cet / guhAhitam 'adhoniSThayA vitastyAnte nAbhyAmupari tiSThati ' ityAdibhirvAkthairyA hRtpuNDarIkarUpA guhA tasyAmAhitaM sthitaM sat / atastatparavezmabhUtatvenApyucyate-'daharaM vipApaM paravezmabhUtam ' iti / tatrApi kathaM tadavasthitatvamiti cet / gahvariSTham / atizayitaM gahvaraM gUDhaM gahvariSTham / kathaM tatrApi 'daharaM gaganaM vizokastasminyadantastadupAsitavyam' ityuktatvAnna kevalaM hRtpuNDarIka eva vartamAnam / tasyAntaryaddaharaM gaganaM tadantarvartitvenA''cchannam / atastadantardRSTayA'vekSyamANe tadganameva bhAti na tat / jIvarUpeNAnupraviSTatvAjAtatvaM syAdata ucyate-purANaM cira. ntanam / durdarzanoktatvAdanumavAbhAvaH syAdata AnnAtam 'adhyaatmyogaadhigmen| AtmanyadhikRto yogo'dhyAtmayogastena yo'dhigamo jJAnaM tenAdhyAtmayogAdhigamena / devaM dyotamAnaM svaprakAzaM saccidAnandarUpaM tamAtmAnaM matvA''tmanyAtmatvenAparokSatvenAnubhUya dhIra uktavivekavAnharSazoko jahAti tyajati / priyaM prApya na harSameti nApyapriyaM prApyodvijate ca / samaduHkhasukhaH svastha: samaloSTAzmakAJcano bhavati / svarUpAtiriktasya sarvasya vivartarUpatvadarzanAt / atha kathamadhyAtmayo. gaadhigmH| yogastrividhaH karmopAsanAjJAnabhedena / tatra karmopAsanAyogayorAtmetaradevatArAdhanaparatvena nAdhyAtmayogatvam / tau pUrvapakSabhUtAveva / tRtIyo jJAnayogaH ' rAjavidyA rAjaguhyaM pavitram ' ityAdinA varNitaH sa eva / kathamiti cet / rahasi sadAcAryaprasAdalabhyaparavidyAprakAzenAnAtmabhUtabAhyaviSayAnparityajya tatra saktamAtmaprajJAnaM tataH pratyAvA''tmaniSThaM kuryAt / tadAtmAnAtmavivekato'nAtmabhUtamidaM sthUlamAtmatvena pratIyamAnamapi dRzyatvAjjaDatvAtkarmajatvAdanAtmabhUta Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAmiti nizcitya yo draSTA zrotA mantA prajJAnavAnantarAkAzasthaH sa evA''tmeti viditvA taddehaniSThaM prajJAnaM tataH ko'GgAnIva samAvartya zarIrAsaGgatvena hRtpuNDarIkAvakAzaniSThaM viddhiit|ttr sthire manasi sati sthUlAbhAvaH svabhAvAt / tathA jAgRtestajjanyamAnasyApi / tatra yahaharaM viyadantastadevAnantatvenA''mAti taccidAkAzAbhidhaM tatra dRzyadarzanadraSTutvayogAlliGgadehe sthitiH / tadapi vivekato'nAtmA, vilakSaNatattvabhedasAkSitvAt / evaM vilakSaNatvena yajjJeyaM tadanAtmabhUtaM tadA yaH prajJA- . nAzrayabhUtaH sa AtmA / iti jJAtvA dRzyadarzanadraSTTatvaparityAgena vRtti. mAtravilayenA''tmanyavasthAnaM layaprAdhAnyena saMbhavati / tadAtmatvena pratIyamAnasya tasyApyamAvaH / sa paJcaviMzatitattvarUpastallayodbhave vartamAnasyA''tmano mukhyaM svarUpaM kathaM syAt / evaM tannirAsenA''tmanastamaHprAdhAnyAtkAraNa dehe'vasthAnaM jAtam / tatrApi tatprakAzakatvena jJAnaM vartata eSa vinA tena kutaH so'nubhavo nAhamAtmAnaM vedeti / tasmAttadantarvatijJAnAvalambanena tajjaDatvanirAsaH / tena prajJAnamayatvamAtmanaH / seva kAraNadehanirAsena prajJAnamaye mahAkAraNe niSThA tatrApi jJAnamAtmA cittadAzrayaH / AtmAnAtmavivekato na jJAnasya vinA''zrayeNAvasthAnaM tasmAtsa eva tatpravartako nivartakaH / ato jJAnAvalambaparityAgena jJAta. tvamapyanAzrityAjJAnAnyathAjJAnamuktatvena guruNA dattavijJAnayuktyA nirvikAratvenAvasthAnameva saccidAnandamayI svaprakAzatvena niSThA saMbhavati / 'na tatra sUryo bhAti na candratArake nemA vidyuto bhAnti kuto'yamagniH / tameva mAntamanu bhAti sarva yasya bhAsA sarvamidaM vibhAti ' sa evA. dhyAtmAdhiyogAdhigamo vijJeyaH // 12 // yathA''tmanyadhyAtmayoga upadiSTastamevAnvantarvivakenAparokSatayA zuddhAsmatattvamanubhavitavyamityAha etacchratvA saMparigRhya martyaH pravRhya dharmAmaNumetamApya / saMmodate modanIya hi labdhvA' vivRta5 sadma naciketasaM manye // 13 // mayoM manuSyo'dhikArI vivekavAnAsthApara etanmayoktamAtmavijJAnasAdhanaM zrutvA saMparigRhya tadanumanananididhyAsAyogaM gRhItvA viSayeSu saMsaktamAtmaprajJAnaM tebhyaH pravRhyodyamya tadanusaMdhAnaparityAgAdantarmukhaH Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / svena pratyAvartya dhayaM dharmAdanapetamaNuM sUkSmatarametamAtmAnamApyA''ptvA saMmodanIyaM hi saMmoditumarhamAnandamayatvAllabdhvA saMmodate saMmodeta saMmodaM prApnuyAt / iti sadAcAryamukhAdvivekaM labdhvA jijJAsuH sa naciketA uktavidhenA''dhyAtmayogenA''tmanyAtmatvenA''tmAnamanubhUtavAn / tattasya cihna vijJAya sa gurustamuvAca naciketasaM tvAmadhunA'vivRtaM na vivRtamAvRtaM tadavivRtamaparicchinnaM vyApakaM pUrNa sama sthAnaM labdhavantaM manye dehacatuSTayAdyavidyAvaraNamuktaH sanpare paripUrNe cidAnandamaye brahmaNi tanmayatvanAvasthita iti jAnAmi // 13 // ityevaM mRtyuprasAdAdAtmAnaM sAkSAtkRtya tadAnandaM cAnubhUya dehamAgatya tamanubhavaM prakAzya punastathAvidhe zravaNe prItimAnsa naciketA uvAca anyatra dharmAdanyatrAdharmAdanyatrAsmAtkRtAkRtAt // anyatra bhUtAcca bhavyAca yattatpazyanti tadvada // 14 // dharmAdvarNAzramaniyatAdanyatra vilakSaNaM yatra tadbhAnaM nAsti dharmAmA. ve'dharmastadakaraNarUpaH syAt / anyatrAdharmAtso'pi yatra nAsti / tatkaraNAkaraNAtItaM tathA'nyatrAsmAtkRtAkRtAt / anyeSAmapi guNakaraNadeha. vyApArANAM bhAvo vA'bhAvo'pi yatra nAsti niSprapaJcatvAt / evamapi kAlAntarmAvi syAt / anyatra bhUtAtpaurvakAlikAdbhavyAJcottarakAlikAca / na yasya pUrvAparakAlo stastasya tatsApekSitavartamAnakAlaH kutaH kAlatrayAtItatvenotpattisthitipralayAtItam / evaM yacchuddhaM svarUpaM tatpazyanti jJAninastadvada mahyam / yataH zrutamapi mano me nAlameti // 14 // iti naciketaso vacanamAkarNya yathA vyatirekavRttyA parabrahmAtmAnu. bhavaH kRtastathA tadanubhUtasvarUpAnvayaM bodhayitumAha sarve vedA yatpadamAmananti tapAsa sarvANica yadvadanti / yadicchanto brahmacaryaM caranti tatte padaM saMgraheNa bravImyom // 15 // sarva RgAdayo vedA yatpadaM padyate gamyate sarvairante padamAmanantyabhyasyanti / punaH punarvacanamabhyAsaH / sarvANi cAnazanAdibhistapanti Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAtapAMsi sarve tapasvino yatpadaM prApyatvena vadanti / yatpadamicchanto brahmacaryaM brahma vedAkhyaM caryate'bhyasyate'tra brahmacaryaM taccaranti / brahmacaryamAhAtmyaM chAndogye vistareNAbhihitamasti / tatpadaM te tubhyaM saMgraheNa saMkSepeNa bravImi / kiMtat / omiti // 15 // etaddhaivAkSaraM brahma etaddhaivAkSaraM param / etaddhaivAkSaraM jJAtvA yo yadicchati tasya tat // 16 // etaddha vA etadevAkSaramoMkArAkhyaM brahma vedacatuSTayarUpam / etaddhavAkSaraM paraM sarvAtItaM sarvotkRSTatvAt / etadvaivAkSaraM na kSarati tadakSaramavinAzi vastvAtmarUpam / tasmAdetaddhavAkSaraM jJAtvA yaH pumAnyadicchatIhAmutra ca tasya tattenAnAyAsenaiva prAptaM bhavati / kathametadakSaraM vedacatuSTayarUpaM paraM brahma ca kathaM caitajjJAtavata eva sarvaM bhavatIti cet / praNavaH sa sArdhamAtrAtrayastatrAkAra ukAro makAra iti timro mAtrA yo'nte dhvaniH sA'rdhamAtrA / tatra yo dhvanirantyaH sa eva sarvavedAkAreNa saMbhavati vinA tena kutaH zabdotpattistadabhAve kuto vedotpattiH / mAtrAtrayaM tu vedatrayasArabhUtam / uktaM carbAhmaNe 'prajApatirakAmayata prajAyeya bhUyAntsyAmiti sa tapo'tapyata sa tapastaptvemAllokAnasRjata pRthivImantarikSa divaM tAllokAnabhyatapattebhyo'bhitaptebhyastrINi jyotISyajAyantAgnireva pRthivyA ajAyata vAyurantarikSAdAdityo divastAni jyotISyabhyatapatebhyo'bhitaptebhyastrayo vedA ajAyanta Rgveda evAgrajAyata yajurvedo vAyoH sAmaveda AdityAttAnvedAnabhyatapattebhyo'bhitaptebhyastrINi zukrANyajAyanta bhUrityeva RgvedAdajAyata bhuva iti yajurvedAtsvariti sAmavedAttAni zukrANyabhyatapattebhyo'bhitaptebhyastrayo varNA ajAyantAkAra ukAromakAra iti tAnekadhA samamarattadetadom' iti / tasmAtsarvamantramayo vyApakazca so'taH sarvamantrArambhe prathamaM sa uccAryate / atha kathaM paraM brahma / akAreNa paramAtmanaH sakArya rajo vAcyaM kiM tat / virATaparamAtmanaH sthUlaM zarIraM tavAvasthotpattirabhimAnI brhmetyetdrjaakaarymkaarvaacym| tathA hiraNyagarbhazarIraM sUkSma paJcaviMzatidevatAtmakaM tatrAvasthAsthitirumayAbhimAnI viSNurityetattamaHpUrvakasattvasya kAryamukAravAcyaM jJeyam / mAyA zarIraM pralayo'vasthA rudro'bhimAnItyetattamaHkArya makAra* vAcyaM mahAmAyA zarIraM sarvajJatvamavasthA paramAtmAbhimAnItyetacchuddhasa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / 61 1 svasya kAryamardhamAtrayA vAcyam / iti praNavena dehAdiyuktaH paramAtmA vAcyaH / yaH paramAtmA tadeva paraM brahma tasmAttena paramAtmanaH saguNaM nirguNaM ca rUpe vAcye tena vAcyavAcakayorabhedAtpraNavastadrUpa evAsti / paramAtmA svabhaktajanakRpApArAvArastaduddhAraM cikIrSuH svayaM citprakRtimAzritya tayA prajJAnavAnsansaMkalparUpo bhUtvA nAdarUpeNa vyaktimApadya praNavarUpeNa saMbabhUvAtastatpUrvarUpaM dhvanirdhvaneH saMkalpastasya prajJAnaM tatparaM brahmevAstyuktaM ca ' prajJAnaM brahma' iti / tasmAdomityetadakSaraM paraM brahma | - sarve'pi varNAH saMkalpaprajJAnamUlA eva tena te'pi kiM na tathA / na / te kAryaprapaJcaprakAzakatvena prapaJcaniSThAstAmasAhaMkArasaMbhUtaviyaduNarUpa - tvAttAmasAH 1 praNavasya tUtpattirmAyAvidyAtamo nirAsAyoktaprakAreNa svAvismaraNAtprajJAvAvalamvanenaiva jAtA'tastadrUpa eva saH / vAcyavAcakAbhedenApi tadrUpa eva / tasmAdetadakSarajJAnaM tatparabrahmAtmavijJAnaM tasya parabrahmarUpatvAt / kathaM tadakSarayogeNa brahmAtmAnubhavaH / yathA kAraNe dehAdi sarva sArdhamAtrAtrayeNa vAcyaM tathA'dhyAtmamapi vijAnIyAttadazatvAt / tatra sthUlaM zarIramAtmanastatrAvasthA jAgara ubhayAbhimAnI vizva ityetadAvidyakarajoguNakArya praNavapAdAkAravAcyaM vijAnIyAt / tathA liGgaM zarIraM paJcaviMzatitattvAtmakaM tatrAvasthA svam ubhayAbhimAnI tejasa ityetatrayamavidyAtamaHpUrvaka sattva kAryamukAra vAcyam / kAraNaM zarIraM suSuptiravasthA prAjJo'bhimAnIti trayaM makAravAcyam / mahAkAraNa dehasturIyAvasthA pratyagAtmAbhimAnItyetacchuddhasavaguNasya kAryamardhamAtrAvAcyam / evaM sArdhamAtrAtrayapraNavoccArakAle rahasyavasthAya vidhivadAsanaM pratiSThApya bAhyaviSayAnbahistyaktvA tanni ThamAtmaprajJAnaM tataH pratyAvartya tAvaddehaniSThaM kuryAt / tato'kAroccAraNe tadvAcyasthUlazarIramanucintyokAroccAraNena tatsAkSitvamanubhUya tenA''tmano'ntaniSThatvaM vijJAya sthUlAnusaMdhAna parityAgenAntarmukho bhUtvA tattvAtmakaliGgadeharUpamAtmAnamanucintayet / tato makAroccAraNena vilakSaNadharmasAkSitvena tadatItaM vijJAya sarvavRttiparityAgena kAraNadehaniSTho bhavet / ante'rdhamAtroccAraNena jaDatvasAkSitvenA''tmAnaM prajJAnayogena sarvasAkSisvarUpamanucintayet / tatastadntagatadhvanivilayena tatsAkSitvavRttiparityAgAjjJAnAjJAnanirAsena nirvikalpatvena pare brahmANe tapakhenAvatiSTheta / yadvA pUrvameva dehAvasthAtrayasAkSitvena niravalambe niSThAM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 arthaprakAzasametA vidhAya praNavoccAraNaM kRtvA mAtrAvasAne tatsAkSitvaparityAgena nirvi kalpAmAtmanyAtmatvena sthitiM vidadhIta / antarmukhatvAbhAvAdetatkartuM na zakyate cettadA taduccAraNena tadvAcyasaguNasvarUpamanucintayet / yadvA jyotirmayaM tadevAkSaraM vicintayet / iti praNavenA''tmana upAsanAparasya ca brahmaNaH saguNasya paramAtmanaH sarvasyApi ca tasya sarvarUpatvAt / ya etadvaivAkSaraM jJAtvA tadupAsanAyAH pracalito yogabhraSTo vA jJAnArthaM saguNabrahmopAsakazca so'cirmArgeNa gatazcettasya paralokaprAptirAbrahmalokaM bhavati / tatra sa yadicchati tasya tadbhavati saMkalpAdeva prAptaM bhavati / tadevoktaM chAndogye ' sa yadi pitRlokakAmo bhavati saMkalpAdeva pitaraH samuttiSThanti tena pitRlokena saMpanno mahIyate'tha yadi mAtRlokakAmo bhavati saMkalpAdeva mAtaraH samuttiSThanti tena mAtRlokena saMpanno mahIyate'tha yadi bhrAtRlokakAmo bhavati saMkalpAdevAsya bhrAtaraH samutiSThanti tena bhrAtRlokena saMpanno mahIyate'tha yadi svasRlokakAmo bhavati saMkalpAdevAsya svasAra: samuttiSThanti tena svalokena saMpanno mahIyate'tha yadi sakhilakakAmo bhavati saMkalpAdevAsya sakhAyaH samuttiSThanti tena sakhilokena saMpanna mahIyate'tha yadi gandhamAlyalokakAmo bhavati saMkalpAdevAsya gandhamAlye samuttiSThatastena gandhamAlyalokena saMpanno mahIyate'tha yadyannapAlokakAmo bhavati saMkalpAdevAsyAnnapAne samuttiSThatastenAnnapAnalokena saMpanno mahIyate'tha yadi gItavAditalokakAmo bhavati saMkalpAdevAsya gItavAdite samuttiSThatastena gItavAdita lokena saMpanno mahIyate'tha yadi strIlokakAmo bhavati saMkalpAdevAsya striyaH samuttiSThanti tena khIlokena saMpanno mahIyate'tha yaM yaM kAmo bhavati yaM yaM kAmaM kAmayate so'sya saMkalpAdevAsya samuttiSThati tena saMpanno mahIyate ' iti pUrNada* zAprAptasya tu ' na prANA utkrAmantyacaiva samavanIyante brahmaiva santrahmApyeti ' // 16 // yasmAdevaM tasmAt-- etadAlambana zreSThametadAlambanaM param / etadAlambanaM jJAtvA brahmaloke mahIyate // 17 // etadAlambanametasyoMkArasyA''lambanamupAsyatvenAvalambanaM zreSThaM sarvAvalambanebhyaH sarvarUpatvAt / etadAlambanaM paraM sAdhanaM brahmAtmajJAnasyokta prakAreNa vyatirekavRttyA sarvanirAsena zeSasyA''tmasvarUpasya prApakatvAt / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat | etadAlambanaM jJAtvaivaM kartavyamiti sadAcArya mukhato vijJAya tathA'valambya tanniSThatayA dazAM saMsAdhya brahmaloke parabrahmaloka iva sarvAdhiSThAnatvAbrahmalokastasminmahIyate mahAMstadrUpatvena bhavati / sAdhakastu prArabdhakakSayAnmRtazcettArha bahmaloke brahmaNo viracerloke satyAkhye mahIyate pUjyo bhavati // 17 // sa jJAnI zuddhasvarUpeNa kathamasti tadAha na jAyate mriyate vA vipazcinnAyaM kutazcinna babhUva kazcit / ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre // 18 // 63 1 na jAyate jananaM na prApnoti / mriyate vA tathA na maraNamapi / nanu janmamaraNe na kevalasya dehasyaM nApyAtmanaH kevalasya / jIvayogena dehasya mAtRgarbhe vartamAnatvam / tena jananamaraNe saMbhavataH / yathA dehayogenA''tmanastatsaMbandho bAlatvAdibhAvadarzanAt / evaM sati kathaM na jAyate mriyate vetyucyate | satyam / tajjananamaraNe na vastuta Atmana: / aupAdhike staH / so'nirvacanIyatvena vivartarUpaH / vivartastvanyathAmAsamA - trotAttvikaH kaH / tatkRte janmamaraNe api tathA / ato'dhiSThAnadRSTyA na tadbhAnamapi tadadvitIyaM yathAvadeva / tena na jAyate mriyate vetyuktam / punaH kathaM sa AtmA vipazcityajJAnavAnaviparitacaitanyaH / nanvevaM kathaM syAdyacchuddhaM paraM brahma tadeva svagatacitprakRtiyogena sattvaguNataH zabalamIzvararUpaM saMbhUya tato guNatrayayogato'vyaktAdirUpeNa savi kalpaprapaJcaniSThaM bhavati / tadA kathaM tannityajJAnAnandamayam / yadupAdhyavalambanena savikalpatvaM tatpratyakparama caitanyayoreva na pUrNe tatsarvadA nirupAdhikameva / tatra kuta upAdhyavalambastyAgazca tatkRtazabalatvAdibhAvA api / tannityaM cidAnandamayameva tathA'pi na tatra sadavagamakatvaM cidAzrayatvamAnanda bhoktRtvaM ca / nirupAdhikatvena puruSatvAbhAvAt / na tatropAdherbhAnamapi kutastatkAryasya / janmamaraNAbhAve'pyagre kutazcitsaMbhUtaM syAt / ata Aha nAyaM kutazciditi / kadA'pi kutazcitkasmAdapi kAraNAnna saMbabhUva saMbhUtaH / kiMca na kazcitko'pyasmAnna saMbabhUva / nanvevaM kathamucyeta sarvakAraNatvamasyaivocyamAnatvAt / kathaM ' yathorNanAbhiH sRjate gRhNate ca yathA pRthivyAmoSadhayaH saMbhavanti / yathA sataH puruSAskezalomAni tathA'kSarAtsaMbhavatIha vizvam' iti, yathA sudIptAtpAva kAdvisphuliGgAH sahasrazaH prabhavante sarUpAH / tathA'kSara dvividhAH somya Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 arthaprakAzasametA bhAvAH prajAyante' ityAdinA / evaM sati na babhUva kazciditi kathamucyate / satyaM, tathA'pi na zuddhasyA''tmanaH kasyacitkAraNatvaM na kimapi kAyaM tasya / cedayaM prapazco brahmakAyaM tadA pariNAmo vA vikAro bhrama Aropo vA saMbhavati na pariNAmaH saMbhavet / sa pUrvarUpaviparyAsAdeva na punastasya pUrvarUpatvaM tadA'dhunA na kasyApi tatprAptiH syAt / sA tUcyate 'brahmavidApnoti param' 'brahmavidbrahmaiva bhavati' tasmAttannijena rUpeNa yathAvadevAsti / na tathA vikAro'pi sa kAraNAnurUpa evAvagamyate / nAtra tat / vinA nimittena na tatsaMbhavati nAdvitIye tadvaktumarham / na bhramo'pi, kathaM tasya bhramabAdhyatvaM syAt / tasya sadvastunaH kiM bhramajanakam / ato'nyadArtam' ityuktatvAtsarvamava. stubhUtamevAsti nA''ropo'pi sa AkArasahazatvAdeva saMbhavati / kimanena samamanyat / tathA kathamayamanupameyaH / na pratibimbarUpamapi kAryam / pUNe sarvagate'dvitIye sa vAdo vaktuM nopapannaH / tadanyatsarvamanyathAbhAsa. mAnamanirvacanIyatvAdvivartarUpamevAsti na vivartasya kAryavatkAryatvaM saMbhavati nAdhiSThAnasyAkAraNatvam / ata uktaM 'na bamUva kazcit' iti| nanu tadoktavAkyaiH kathaM kaarykaarnnbhaavaavmihitii| satyaM, to sopAdhika na pUrNe / nanu tadevopAdhiyogAtsopAdhi zAti vivartarUpasya tasya nAdhiSThAnadRSTyA mAnaM tadekavidhameva tat / ani 'ekathaivAnudraSTavyametadaprameyaM dhruvam ' iti / sopAdhike vartamAno'pi tadRSTayaiva sa mAti na vastutastadUpe / ato'yamAtmA nijena ruupennaajH| sarvAntargatatvena vartamAno'pi na jaayte| tathA nityo vinaashvrjitH| na mriyate ca tena zAzvataH / zazvadyathAvadeva vartamAnaH / tathA sthityudbhavalayAtIta. tvena purANazcirantanazca / bahidhyA sarvazarIre vartamAno'pi zarIre hanyAmAne'pi na hanyate sUkSmatvAt / yathA ghaTamaThopAdhibhaGge'pi nA''kAzasya tena nAzastadyathAvadeva // 18 // evaM sati hantA cenmanyate hantuM hatazcenmanyate hatam / ubhau tau na vijAnIto nAyaM hanti na hanyate // 19 // hantA hantRtvAbhimAnavAMzceddhantuM manyate tena hatazcedAtmAnaM hataM manyate tayapi tA ubhau na vijAnIto yathArthAtmasvarUpajJAnAmAvAt / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / nAyamAtmA hanti hananaM tatprakRtiguNairevA''tmA tu nityaM tadasaGga eva na ca hanyate hatatvaM dehasyaiva // 19 // yasmAdevaM tasmAtpunaH kathaM sa: aNoraNIyAnmahato mahIyAnAtmA guhAyAM nihito'sya jantoH / tamakratuM pazyati vItazoko dhAtuH prasAdAnmahimAnamAtmanaH // 20 // ayamAtmA zuddho'NoraNIyAn / yasmAdanyatsUkSmaM tato'pyayaM sUkSma ityabhiprAyeNAtrANuzabdena paramANurvijJeyastasmAdapi sUkSmataraH / ata evocyate na saMdRze tiSThati rUpamasya na cakSuSA pazyati kazcanainam' iti / tena sthAnaparicchinno mavedato mahato mahIyAn / yasmAdanyanmahattato'pi mahIyAn / sAvaraNaM brahmANDamAkAze vartate so'pi nijakAraNe dazaguNAdhike'haMkAre tena tatastanmahattato'pi tathA tatkAraNamavyaktaM tadapyatra paricchinnaM tacchabalaM brahma sarvApekSayA mahattato'pi mahIyAnsa AtmA'nanto yatrezvaratvamekadezyullolaprAyam / nanvAkAzAnmahAnapyahaM. kAraH paricchinnastathA mahattattvaM tato mahadapyevamevamavyaktaM zabalamapi tathA tato mahIyAnAtmA paricchinna eva kiM na / na yadanyattasmAdbhAvarUpaM vA'bhA. varUpaM vastu na kiMcidastyumayavilakSaNapadArthAbhAvAt tadeva sarvagataM mahato mahIyAnityuktatvAttato'pi mahIyAnsa tenAnanta eva sH| punaH kathaM saH / asya jantorjAyate'jasaM janturjananazIlastasya prANino guhAyAM hRdayagu. hAyAM nihito yatastatraiva tajjJAnamasti / nanu mahato mahIyAnsa kathaM paricchinnAyAM hRdayaguhAyAM pratiSThito vijnyeyH| yathA paricchinneSvapi ghaTamaThopAdhiSu mahAnapyAkAzaH pratiSThito dRzyate tathA mahAnapyAtmA paricchinAvidyopAdhiyogAttathAtvena vartamAnaH sa hRdayaguhAyAM pratiSThito vijnyeyH| nanu ca ghaTamaThopAdhiSvAkAza AvRtatvena paricchinna eva dRzyate tathAsssmano'pyanubhavakAle paricchinnatvenaivAnubhavo bhavyo na pUrNatvena / satya, tatra yathA''kAzastathaivopAdhayo ghaTAdirUpAH satyAH / nAtra tathA'vidyopAdhayo'nirvacanIyatvena vivartarUpAstasya tu mAnaM nAdhiSThAnadRSTyA saMmavati tasmAnnirAvRtamanantaM tacchaddhAtmarUpamanubhUyata ucyate ca 'ato'. nyadArtam ' iti / evamAtmA na / tasyAM hRdayaguhAyAM vItazoko vigataH zokaH sAMsAriko hAnisaMbhavo yasya sa vigatAhaMmamatvAt / nityaM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAsattvapradhAno vivekavAn / tamuktamakatumanavasAyaM nirvikalpaM nirguNatvAdevamAtmAnaM dhAturdadhAti sarvamAtmani dhAtA sarvopAdAnaM paramAtmA tasya prasAdAdanekajanmAcaritakarmopAsanAbhyAM prAptaprasannatvAtpazyati saMprAptasadAcAryamukhAdavAptaparavidyAprakAzitavyatirekavRttyA''tmanyAtmatvena sAkSA. karoti / tata Atmano mahimAnaM mahattvamavidyopAdhiyogAtpratyagAtmatvena saMprAptaparicchinnatvasya tadguNakarmavazatvena sAMsArikatvasya cApagamA. tpUrNatvaM nijAnandasaMtRptatvaM ca pazyati // 20 // punaH kathaM sa AtmA AsIno dUraM brajati zayAno yAti sarvataH / kastaM matAmataM devaM madanyo jJAtumarhati // 21 // AsIno jJAnakarmakaraNavyApAraparivarjanena bAhyaprapaJnaM bahistyaktvA tatsaMbandhi prajJAnaM tataH pratyAvartya hRdaya guhAyAM nItvA vimale cidAkAze tatprajJAnAvalambaM parityajyA''tmanyAtmatvena nirvikAranirvikalpatayA ni. jAnandamoktRtvena yA nidrA tAM parityajya tatsvagataM nirvikalpamAtmaprajJAnamavalambya sAkSitvayogenopavizansandUraM vrajati guNAvalambanena dehAdiyogAtsaMsAraniSThatvena tatsaGgamuktatvAdUraM gacchati / zayAnastatrokta. prakAreNa sarvAvalambaparityAgena nirvikalpatvenA''tmani svapansansarvataH sarvatra yAti gacchati tasmin pUrNe'nante tanmayatvenAvasthitastAdRgeva sarvagato bhavati / kaH pumAMstaM devaM dyotamAnaM svaprakAzaM matAmataM mataM cAmataM ca matAmataM mata eva cettadA jJAnajJeyajJAtRtvabhAvazUnyastasmAnna mataH / ato'matazcettaoNparokSatvenAnubhUyamAnastena nAmato'pi / tatra yajjJAnaM tadajJAnamajJAnaM jJAnaM tasmAjjJAnAjJAnamuktaH / so'nubhavastasya karaNamakaraNaM prjnyaanaavlmbyogaat| ataH karaNAkaraNA. bhAvazUnyaH / madAmadamiti pAThAntare tu mado harSa Ananda eva / amado'haSoM niraanndH| evamumayasvarUpaH kathaM, sa AtmA saccidAna. ndarUpo'pi yathA prajJAnaniSThatvena jJAtRtvayogAdacinmayaH / evamAnanda. niSThatvena bhoktRtvayogAnirAnandarUpaH / tadasaGgatvena sadavagamakatvenA''. nandamayo'pi / tena madAmadamityucyate / sa gurugamyo nAnyena yatnena sAdhyo'to madanyo madgururUpAdanyo mAM hitvA jJAtumaparokSatvenArhati Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / yogyo bhavati / sadAcAryaprasAdAdeva gamyo na parokSavAdenAparavidyArUpeNa // 21 // puna: azarIra zarIreSvanavastheSvavasthitam / mahAntaM vizumAtmAnaM matvA dhIro na zocati // 22 // zarIreNu sthUlAdiSu nAnAvidheSu tadabhimAnitvena vartamAnamapyazarIra tadAvaraNarahitaM tajjJAnazUnyatvAt / teSu zarIreSvanavastheSvanavasthiteSvi. tastato viharatsvapi nAnAvidhakarmayogeNehAmutra ca bhramaNazIleSvapyava. sthitaM yathAvadeva vartamAnamacaJcalamanantatvAt / nanu tadA zarIrAbalambaH kasya, pratyakcetanyasya / kiM tat , pUrNamevAvidyopAdhiyogAtmatyaktvaM prAptaM tat / tadA kathaM tdshriirmityucyte| satyaM zarIrAdhyavidyAkRtAni, sA vivartarUpA tadA tatkAryANi tAnyapi tathA vivartasya bhAnaM na satyAdhiSThAnadRSTayA'taH satye tadadhiSThAne pUrNacaitanye teSAM bhAnamapi nAsti tadA kutastaiH zarIritvaM tasya tasmAdazarIraM tattenAcaJcalam / avidyAguNadRSTyA zarIre'vavasthita iti dRzyate tathA'pi mahAntamuktaprakAreNa mahato mahIyAMsam / ucyate ca 'taddUre tadvantike / tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH / / iti / vibhuM sarvamAtmanyavasthApayituM samarthaM 3 sattArUpatvAt / evaMvidhamAtmAnaM dhIro dhImAnvivekI matvA''tmanyAtmatvenoktaprakAreNa buddhvA na zocati sAMsArikastrIputrapadArthaviyoge zokaM karoti / sarvatraikasyaivA''tmanastadanyasya tu sarvasya mithyAtvasya' darzanAt // 22 // atha kiM tadvijJAne mukhya sAdhanaM tadAha nAyamAtmA pravacanena lagyo na medhayA na bahunA zrutena / yamevaiSa vRNute tena latyastasyaiSa AtmA vivRNute tanU5. svAm // 23 // ayametAvantaM kAlamabhihita AtmA na pravacanena vedazAstrAdInAM prapaThanena labhyo landhuM zakyaH / na medhayA tajanitaprajJAvizeSeNApi labhyaH / tathA na bahunA zrutena purANAdInAM zravaNenApi labhyaH / ata evocyate nAnudhyAyAdahUnchabdAnvAco viglApanaM hi tat / tamevaikaM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAjAnathA''tmAnamanyA vAco vimuJcatha' iti| nanu tadA zAstrAdhyayanAdyaH sadeva kim / anekajanmakRtaniSkAmakarmopAsanAbhyAM vizuddhasatvo vivekavAMstaM pratyAsthAmAtrajanakameva tanna sAkSAtkArasya / azuddhasatvamavivekinaM prati tu rajastamoguNodbhavenAnyathAbuddhijanakatvenAnApAyeva tat / nanu tadA 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH , Atmano vA are darzanena zravaNena matyA vijJAnene. dara sarva viditaM bhavati' iti kimucyate / satyaM, tadadhikAriNaM prati sadAcAryebhyaH paravidyAviSayam / ata evocyate ' tadvijJAnArthaM sa. gurumevAbhigacchetsamitpANiH zrotriyaM brahmaniSTham' iti / atrApyagre tadeva mukhya sAdhanamucyate / yamevAntevAsinaM sadbhAvenoktena vidhinA zaraNAgatamadhikAriNameSo'bhihita AtmA vRNute'GgI karoti tenaiva labhyaH / nanu pUrvAbhihita AtmA tu 'na jAyate mriyate vA vipazcit '. ityAdivAkyairupapAditastasya kathaM varaNaM saMbhavet / satyaM, tathA na kevalasya zuddhasya vizvasarjanaM saMbhavati / ucyate ca 'AtmA vA idameka evAya AsInnAnyatkiMcana miSatsa IkSata lokAnnu sRjA iti sa imAllokAnasRjata ' ityAdinA / tadA kathaM tadvijJeyaM na kevalAttasmAdevotpattiH svagatacitmakRtyavalambanena yadIzarUpaM tasyaiva tatkAryaM vijJeyam / evamavApisa eva paramAtmA'nekajanmakRtaniSkarmopAsanAyogenA''rAdhitogarurUpeNA''virbhUya yameva vRNute'GgI karoti paravidyApadAnena tenaiva labhyaH / kathaM, tasya sato'ntevAsina AcAryeNa satA prasadya vRtasyaiSa prAgvararNAlloke lokavadvartamAna AtmAvaraNAnantaraM tatprasAdataH svAmAtmIyAM tanUM tanyate tanUH zarIraM tAM tanUM zarIraM saccidAnandamayaM pUrNa pUrva meva yathAvadevAvasthitaM vRNute tadevAhamiti manyate // 23 // kiMca nAvirato duzcarito nAzAnto nAsamAhitaH / nAzAntamAnaso vA'pi vijJAnenemamAmuyAt // 24 // * avirato viSayebhyo virAmaM duHkhadarzanAdvA vivekAdvA vairAgyamaprAptastena ducarito duSTaM niSiddhaM caritamAcaraNaM yasya so'nadhikArImamukta vidhamAtmAnaM nA''nuyAtprAptuM zaknuyAt / tathA'zAntaH krodhI paropadezA- . sahanazIlo nemamApnuyAt / asamAhito'nindriyanigrahatvAnnemamApnuyAt / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / azAntamAnaso vA'pi na zAntA mAnasA manaHsaMmatA vikArAnAnAvidhasaMkalparUpA yasya so'zamI nemamApnuyAt / so'pyasacchiSya eva / tallaye mukhyaM sAdhanamAha-enamuktavidhamAtmAnaM prajJAnena vizuddhenA''pnuyAtyAptuM zaknuyAt / tadeva mukhyaM sAdhanam / nanu tadA kimevamuktaM 'nAyamAtmA pravacanena labhyo na medhayA' iti / satyaM, sA medhA zAstraviSayA tena vAdavivAdaparA'to rajastamomayI tayA sadguruvAkye kathaM vizvAsastadabhAve kathaM grahaNaM vinA tena kuta AtmavijJAnaM tadguNadvayanirAsaM vinA kathaM sa vizuddhasattvo'dhikArI / tasmAnnopapannA sA'tra medhA / yo'nekajanmArAdhitaparamezvarakRpayA'nekavidhasaMsArapadasaMcitakarmavinAzAdrajastamoguNavilayena nityaM sattvena pradhAnena yuktaH pumAnaparokSattvena parabrahmAtmavijJAnAya sadgurudarzane'tyAsthAvAnmumukSuzca tadupadiSTavAkye'. tivizrabdhastadhaNe kSamastadanurUpamanananididhyAsayozca bhavati tenaiva tadvedanamasti nAnyena / nanu kathaM zAstrazravaNamanupapannaM yadviruddhasiddhAntasyopapAdakaM tttyaajymevaanrthsyaa''paadktvaat| yadvedapraNItamadhyAtmayogAnurUpaM zAstraM tanmumukSutayA rajastamobhAvaparityAgAdvivAdabuddhayapagamenAbhyastaM parokSatvena vastuvijJAnakaraM tenAparokSavijJAna AsthotpattistayA sadgurudarzane'pi tatastatprajJAnasaMprAptistena tadAtmavedanaM tasmAcchAstrIyaM jJAnaM tatsAdhanabhUtam / nanu 'prajJAnaM na veda' ityucyate kathaM tenAsstmAnubhava upapAdyate / satyaM, jJeyajJAtRtvayogena prajJAnaM nA''tmAnaM veda / tena zrIsadguruprasAdalabdhenA''dau dehAvasthAtrayanirAsena tadabhAvamanubhUya pazcAjJayajJAtRtvamAvaparityAgenA''tmanyAtmatvena nirvikalpatvenAvasthitenA''tmavedanaM bhavati / tadanyadeveti cet tadA na tena tadanubhavaprakAzanaM syAttattu dRzyate guruziSyasaMvAde'taH prajJAnenemamApnuyAt // 24 // vinA tena na kenApi jJAtuM zakya ityAha yasya brahma ca kSatraM cobhe bhavata odanaH / mRtyuryasyopasecanaM ka itthA veda yatra saH // 25 // yasyA''tmanaH parabrahmarUpasya brahma ca brAhmaNajAtiH kSatraM ca tajjAtizcobhe odano bhvtH| sa tddhksskH| tadupalakSitaM sarvamapi vijJeyaM pralaye samAdhau vA sarvasya tadAkAratvasaMbhavanAt / sarvasya niyantA mArakaH sa na tadannamiti cet / mRtyuryasyopasecanaM pariSecanaM saha mRtyunA sarvamatti tasmA- . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAnmRtyorapi sa mRtyuH| ata eva tasya mRtyutvamucyate-'naiveha kiMcanAgra AsI. nmRtyunaivedamAvRtamAsIt' iti / itthetthamanena prakAreNa tamAtmAnamadvaitaM ko veda vinA prajJAnena jJAtuM kSameta / yatrA''tmani sa eka eva na nAnA na nAnAtvena tiSThati / kiM tat / na tasyA''tmana itaratvena jJAnaM saMmavati / tasmAtsarvopasaMhAre pralaye veditavyazcettadA sarva sAmyAntargataM bhUtvA tade. karUpaM bhavati tadA kena kathaM sa vijJeyaH / samAdhAvapi na jJAtRtvena tannirAsAttanmayena prajJAnenaivAntaH prajJAnenaiva veditavyaH / na kevalasya sanmAtrasya citaM vinA cinmayatvam // 25 // iti zrIdigambarAnucaraviracite jJAnakANDe kaThavallayupaniSadartha prakAze dvitIyA vallI vyAkhyAtA // 2 // ityAtmanaH zuddharUpasya varNanaM kRtvA tameva prakRtiyuktamadhunA varNayati RtaM pibantau surUtasya loke guhAM praviSTau parame parArdhe / chAyAtapo brahmavido vadanti paJcAyo ye ca trinAciketAH // 1 // sukRtasya puNyasya loke lokyate prApyate sukRtaM phalarUpeNa yatra sa lokastasminnataH parame prakRSTatame parArdhe prazaste brahmamuvanAdirUpe svarloka RtaM pibantAvRtaM gatimadasthira bhogenAntavatsukRtakarmaphalarasaM pibantA upabhuJjAnau / guhAmuktapUrvAM hRdayarUpAM praviSTau sarvadA'nupravizya vrtmaanau| evaMvidhau pratyakparamAtmAnau brahmavido brahma paramakSaraM vidanti te chAyAtapo chAyA cA''tapazca chAyAtapo tAviva vadanti / kathaM, yathA chAyAtapo parasparaviruddhadharmANAvityAbhAsamAnAvapyabhinnarUpau vinA prakAzena kutazchAyA yatra sa tatsattArUpastatraiva sA prakAzamayI tadAvaraNabhUtA / evama* trApi pratyakparamAtmAnau parasparaviruddha dharmANAvapyabhinnarUpAvadhyAtmAdhi devatAnvayayogAt / kathaM tayoruktaM sAmyamiti cet / IzvaraprakRtirmAyA sAzrayA vyAmohinI tena sarvajJastayA saha nityaM saccidAnandarUponirvikAra eva tenA''tapasthAnIyaH / jIvaprakRtiravidyA sAzrayavyAmohinI nityaM guNapradhAnA'jJAnAnyathAjJAnavatI tayuktatvAttatpradhAnatvena jIvo'pi tathaiva Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / tena chAyAsthAnIyaH / ityanayostatsArUpyAbrahmavidastathA vadanti / nanu tadata pibantau sukRtasya loke guhAM praviSTau parame parArdha ityanena kathaM paramAtmano'pi samaguhAnupravezaH karmaphalabhogo'pyucyate / satyaM tacchuddhasvarUpopalabdhirguhAyAmevAsti / zrUyate ca 'manomayaH prANazarIranetA pratiSThito'nne hRdayaM saMnidhAya / tadvijJAnena paripazyanti dhIrA AnandarUpamamRtaM yadvibhAti' iti / kathaM tasyAnekakarmaphalabhoga iti cet / na svataH sa saMbhavati jIvo'yaM tadaMzarUpo nAMzAMzinormedo'tastadanvayena tathoktam / yadvA sattArUpatvena tatra vartamAnatvAt / tathA'pi so'saGga eva / tathA ye pazcAnaya AhavanIyo'nvAhAryapacano gArhapatyaH sabhyazceti catvAraH zrItAH smArtazcaupAsana iti paJcasaMkhyAkA anayo yeSAM te vadanti ye ca vinAciketAstvayA naciketasA prApto'tastava naciketa. so'yaM nAciketo'gnistasya cayanavidhAnapratipAdakA mantrasamUhAstrayo naciketA yeSAM te trayANAM nAciketAnAmadhyetAraste vadanti / tavaiva nAnA. bhavitA'yamamiriti varadAnena tatkAlamArabhya tasyAne ciketasaMjJA / tatpratipAdanena te'pi nAciketA bhavantviti varadAnakalpaM vinAciketA iti mRtyuvacanam / teSAmadhyetAro'pi tatra pratipAdyamagniM nAlabhantAto naciketA: sa tvamagniM svaryamadhyeSi mRtyo prabrUhi taM zraddadhAnAya mahyamiti dvitIyena vareNAvRNIta // 1 // yasmAdevaM tasmAt yAsye turIye jAnAnAmakSaraM brahma yatparam / abhayaM titIrSatAM pAraM nAciketa5 zakemahi // 2 // yAsye karmopAsanAkRtezvarArAdhanarUpayanasAdhye turIye caturthe zuddhasattva pradhAnatvena prajJAnamaye dehe / svabhAvAvasthAtrayaprAptiH sarveSAmasti na turIyAyAstasmAdyAsye turIye yadakSaraM na kSaratyakSaraM tenAvRddhimadapi paraM sarvotkRSTamamayaM yatra bhayaM nAstyevAdvitIyatvAt / pAraM saMsArasamA. tirUpaM tajjAnAnAM jJAtuM zaknuvanti jAnAsteSAM jAnAnAM janAnAmadhi. kAriNAM titIrSatAM saMsArAdhi tartumicchUnAmantevAsinAM nAciketaM naciketasA tvayA labdhamato naciketasastavedaM nAciketaM vaktumupadeSTuM ca zakemahi zaknuyAma zaktA bhavema // 2 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 arthaprakAzasametApunastamevopakrAntaM varNayati AtmAna5 rathinaM viddhi zarIraM rathameva tu / buddhiM tu sArathiM viddhi manaH pragrahameva ca // 3 // ___ AsmAnaM pratyagAtmAnaM rathinaM ratho'styasya rathI taM tasyAdhiSThAtAraM viddhi jAnIhi ! zarIraM sthalaM rathameva ca tattulyatvAdviddhi / buddhiM tu prajJAnaM sArathiM viddhi / prajJAnapreritAnyeva jJAnakarmendriyANi zarIra cetastato vyavaharanti / manaH saMkalparUpaM pragrahameva cAzvaniyamanarazmi viddhi / tatsaMkalpenaiva tAni baddhAni yathAsaMkalpaM gacchanti na tdmaave||3|| indriyANi hayAnAhuviSayAMsteSu gocarAn / AtmendriyamanoyuktaM bhoktetyAhurmanISiNaH // 4 // indriyANi jJAnakarmakaraNAni hayAnazvAnAhuvivekinaH / taireva zarIrarathasya gamanapravRttiryataH / teSUkteSvindriyahayeSu viSayAJchabdAdIngoca. rAnupabhogyAnviddhi / taireva viSayaM gatvA tadupabhogaH kriyate / yasmAdevaM tasmAnmanISiNo vivekina AtmA rathI zarIraM rathamAruhyendriyamanoyuktamindriyairmanasA ca yuktaM viSayajAtaM bhoktetyAhurbuvanti / yatra manogocaratvaM tatra kuta indriyapravRttistadabhAve kuto bhogaH // 4 // athAnenaiva rathena saMsAramokSamArgaprAptirastIti kathyate yastvavijJAnavAnbhavatyayuktamanasA sadA / tasyendriyANyavazyAni duSTAzvA iva sAratheH // 5 // yastu rathyavijJAnavAnaviziSTabuddhimAnmavati / yasya sArathirUpA buddhiravivekapradhAnA sArAsAravicArazUnyA tena mArgAmArgajJAnahInAzvapravRttijJAnarahitA / tenAyuktamanasA'yuktenAzvajaye'nupapannena pragraharUpeNa manasA sadA yukto bhavati / tasmAttasyendriyANyazvarUpANyavazyAni na tadvazaM gatAni / tatra dRSTAntaH-sAratherduSTAzvA iva / yathA duSTAzcA duSTAzcAvinItAste'zvAzca te pragraheNa saha palAyitAH sAratheravazyA bhavanti tathA tAnyavazyAni bhavanti / tena pragraheNa manasA buddhayA ca sArathirUpayA saha rathinaM ghore kAmakrodhAdyupadrAvakAvaguNavanacarasaMkInaM'mArge pAtayanti // 5 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / " yastu vijJAnavAnbhavati yuktena manasA sadA / ...tasyendriyANi vazyAni sadazvA iva sAratheH // 6 // .. yastu sArathivijJAnavAnviziSTajJAnavAnbhavati / yasya sArathirUpA buddhiH sArAsAravicAravatI mArgAmArgajJAnanipuNA sattvapradhAnA tayA yuktena samAhitenAsatsaMkalpazUnyena manasA sadA yuktaH / na kadA'pyayuktena manasA tasya puMsa indriyANi hayarUpANi pazyAni vazaM gatAni bhavanti teSAM saMkalpamUlatvAt / kasya ka iva / sAratheH sadazvA iva / yathA sadazvAH santazca te'zvAH pragrahasArathivazyA bhavanti tathA tadvazAni bhavanti // 6 // tena yuktAyuktabudhdhAdiyogena kiM tayoH prAyaM tadAha yastvavijJAnavAnbhavatyamanaskaH sdaa'shuciH| na sa tatpadamAmoti saMsAraM cAdhigacchati // 7 // yastvavijJAnavAnuktavidho bhavati tenAmanasko na vidyamAnaM vazyaM mano yasya so'manaskaH / sadA sarvadA'zucistatsaMkalpavazyatvena nAnAvidhabhogavAsanayA'satkarmakRttenAzucireva nityam / so'nadhikAryanekavidhAzumakriyamANasaMcitayogAnna tatpUrvoktamakSarAkhyaM yasmAdbhUyo na nivRttistatpadamApnoti / kiMtu saMsAraM ca saMsAramevAnekavidhaduHkhasAgaramadhigacchati prApnoti // 7 // yastu vijJAnavAnbhavati samanaskaH sadA shuciH| ... sa tu tatpadamAmoti yasmAdbhUyo na jAyate // 8 // yastu vijJAnavAnbhavati tena samanasko niyatamanasko'satsaMkalpa. zUnyo mumukSuH sadA zucirakarmavikarmaparivarjanena nityaM sattvapradhAnatvAdbhavati / sa tu nirdhAraNa taccidAnandamayamabhayaM padamApnoti kiM tat / yasmAdyatpadaM prApya bhUyo na jAyata utpadyate na punaH saMsArasAgaramavA: noti // 8 // yasmAdevaM tasmAta vijJAnasArathiryastu mnHprgrhvaannrH| . so'dhvanaH pAramAmoti tadviSNoH paramaM padam // 9 // . . / yastu pumAnuktaprakAreNa vijJAnasArathivijJAnaM sArathiryasya sa manaH pragrahavAnnaraH so'dhvano mArgasya pAramavasAnaM samAptimApnoti netasvajja Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 arthaprakAzasametA nmamaraNayogena punaH punarihAmutra ca bhramaNazIlaH / yo'nena saMsAra sIA pAro'vAptastadviSNoH paramAtmanaH sarvezvarasya paramutkRSTaM nirupA. dhikaM padam / kuto viSNuzabdena paramAtmA vijJeya iti cet / zrUyate purANeSu-tamAdidevaM cidrUpaM kecidrudraM vadanti hi / kecicca viSNumapare dhAtAraM brahma cApare' iti / atrApara eva viSNurvijJeyazcet / na tasyaiva tatparaM padaM devatAtrayasyApi saMbhavati tasmAtpara evAtra vijJeyaH / yadvA veveSTi sarva viSNustasya vyApakasya brahmANDAdhAratvAdantabahizca vartamAnasya paramAtmanaH paramutkRSTatamaM nirupAdhikaM padaM mAyAsaGgatvena nityaM tatsvapade yoganidrayA'vasthitatvAt // 9 // tatpadaM stauti indriyeyaH parA hyA arthezyazca paraM manaH / manasastu parA buddhirbuddherAtmA mahAnparaH // 10 // indriyebhyaH zrotrAdinyo'rthA vipayAH saMkalparUpAH parA hyantaraGgA eva / arthebhyazca vAsanArUpebhyo manaH paramantaraGgaM tadadhiSThAnatvAt / nanu kiM bAhyAnparityajya vAsanArUpA arthA gRhItAH / bAhyArthebhya indriyANAM paratvaM pratyakSatayA sarveranubhUyata eva / atastadupapAdanamanarthakameva / sUkSmANAmevendriyebhyaH paratvavijJAnAyedamuktam / manasastu parA buddhistatsAkSibhUtatvAt / buddhemahAMstriguNAhaMkArarUpa AtmA prH||10|| mahataH paramavyaktamavyaktAtpuruSaH prH|| puruSAna paraM kiMcitsA kASThA sA parA gtiH||11|| mahato'haMkArAttasmAdavyaktaM mAyArUpaM paramAtmano dehadvayabIjabhUtatvAsUkSmaM tRtIyaM param / tadaMzatvAdAtmanaH kAraNazarIramatrAvyaktazabdena vijJeyam / tatriguNAhaMkArarUpAlliGgazarIrAtparameva / tasmAdavyaktAtpuruSa upAdhyAzrayaH paraH / puruSAnna paraM kiMcitsa eva sarvasmAtparaH / sA kASThA paramA dazA nirvikalpA / tasminpuruSe pUrNe mAvanAdvayanirAsena bhUmikAtrayamulladdhya nirvikalpatayA sulInacittatvena tadrUpeNAvasthAnameva dazA sA parA gatirmokSAkhyA / yAM prApya na punaH saMsAradarzanamasti / manu kathamupAdhyAzrayaH puruSa eva paratvenocyate parAkSarasya vidyamAnatve na tayorbhade yacchuddhaM tadeva zabalaM puruSarUpamityabhedadRSTyocyate / parasyApi Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / vAcakaH puruSazabdo'sti sarvAsu pUrSu zayanAtpuruSa iti tAsu nidritavanirvikalpena sattArUpatvena vartamAnatvAt // 11 // kiMca eSa sarveSu bhUteSu gUDhotmA na prakAzate / dRzyate tvagrayayA buddhayA sUkSmayA sUkSmadarzibhiH // 12 // eSa pUrvoktaH zuddhAtmA sarveSu bhUteSu gUDho'vidyAtatkAryadehacatuSTayAvRto hRdayaguhAyAM vartamAnatvAt / ata AtmA pratyagAtmabhUtaH sana prakAzate prakaTo mavati sAkSAtkArAya / tadA kiM sAkSAtkArAbhAva eva, na, sUkSmadarzibhiH sUkSmaM sUkSmataraM draSTuM zIlameSAM taiH sArAsAravastuvijJAnavadbhiH sUkSmayA guNayogAtsAkSitvAdirUpeNa sthUlatvamasaMprAptayA'uyayA'gre mavA'gyA tayA nirvikalparUpayA buddhayA prajJAnenAdhiSThAnAkAreNa dRzyata AtmanyevA''tmatvenAnubhUyate // 12 // tatsAdhanamAha yacchedAGmanasi prAjJastayacchejjJAna Atmani / jJAnamAtmani mahati yacchettacchAnta Atmani // 13 // . prAjJaH prakarSeNa jAnAti prajJaH prajJa eva prAjJo vicakSaNo gurudattaprajJAvAnviviktadeza AsanaM pratiSThApyopavizya samaM kAyazirogrIvaM dhRtvA svanAsAgre dRSTimavadhArya vAgvAcaM manasi tatkAraNe yacchedvaktavyaparityAgAdvADmUlatvena manoniSTho mavet / katham / bAhyArthAvalambaM tyaktvA tanniSThaM prajJAnaM tataH pratyAvartya vAniSThaM karSIta / kiM tadvAksthAnam / vaikharIrUpAyAstasyA dantoSThAyeva na tanmukhyaM rUpam / tatpUrvaM tu madhyamA dhvanirUpA tasyAH sthAnaM kaNThadezaH / madhyamAyAstasyA api pUrvarUpaM pazyantI sA saMkalparUpA tasyAH sthAnaM tato'pyantaraGgaM tasyA api pUrvarUpaM parA sA manorUpA tatsthAnaM hRdayameva / iti vAGmUlatvena manorUpasyA''tmano hRdaya eva nityamavasthAnamiti buddhvA bAhyazarIraM bahi. styaktvA tadasaGgatvenAntaragantayA saMkalpAdhiSThAne manomaya Atmani nistiSThedyAvattatra cidAkAzAnubhavaH / tatastadRSTyA sthUlAdisarvabAhyaprapazcAbhAvo'nubhUyate tajjJAnaM rajastamoyogAnmanorUpamabhAvAnusaMdhAnena tanniSThaM tadanusaMdhAnatyAgena pratyAvartyA''tmani prAjJarUpe yacchetsaMkalpaparityAgAt / tadeva liGgadehanirAsena kAraNadehaniSThatvam / tatastajjJAne Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 arthaprakAzasametA tamaH pradhAnaM sarvavRttivilayena jaDatvarUpaM mahati tatkAraNa Atmani mahAkAraNarUpe yacchettavadhAnasAkSitvena tadavalambaM saMkalpAMzca tyaktvA sAkSisvarUpeNaivAvatiSThet / tatprajJAnaM zuddhasattvapradhAnatvena mahAkAraNadeharUpaM zAntaM tadTatvaM dRzyadarzanasApekSaM tannirAse kiM tenAvalambitena na tenApyAtmavibhAnaM bhavatyuktaM ca ' prajJAnaM na veda ' iti so'dRSTo draSTA zrutaH zrotA tadvatparityAgena veditavyastasmAttacchAntaM sAkSitvadhaparityAgena nirvikalpatayA kRtvA''tmani zuddhe pUrNe tanmayatvena yacchet / tenaivA''tmatvena nirvikalpatayA'parokSatvenA''tmAnubhavaH / evaM nityazaH zanaiH zanai: zAntasattvavRttiM kRtvA nityaM tanmayatvenAvasthAnaM sAkASThA sA parA gatiH // 13 // evaM saMsAdhya prAptadazena kiM kAryaM tadAha uttiSThantaM jAgrataM prApya varAnnibodha tam / kSurasya dhArA nizitA duratyayA durgaM pathastatkavayo vadanti // 14 // uktAbhyAsena nityazaH kRtena tamAtmAnamuktavidhamuttiSThantaM sadotthitameva natu zayAnaM tamobhAvena nityaM cidAnandamayatvena vartamAnatvAdato jAgrataM svasminsvaprakAzenaiva jAgarAM prApnuvantaM na tu svapantaM prApya saMsiddhasAdhanaH parAnanyAnantevAsino'dhikAriNaH parIkSya nibodha nibodhaya / yato yathA kSurasya dhArA nizitA tIkSNA'to duratyayA duHkhenApyatyetumazakyA tathA tatpathaH panthAnaM durgaM duHkhena gamyate durgaM kavayo jJAnino vadanti / ataH parAnsamyakparIkSya nibodhaya / aparIkSitA anadhikAriNo nibodhitAzcettarhi te tasmindurge pathi vartitumajAnantastatpadmalabdhvA tatayutAH siddhaMmanyAH karmAdityAgena bhrazyeyuH // 14 // athaivaMrUpadurgama vijJAnena kiM syAttadAha azabdamasparzamarUpamavyayaM tathA'rasaM nityama gandhavacca yat / anAyanantaM mahataH paraM dhruvaM nicAyya taM mRtyumukhAtpramucyate // 15 // yadAtmarUpaM salilavannirantaratvena paripUrNa madhyazabdamavidyamAnaH zabdo yasya tadazabdam / asparzamavidyamAnasparzam | arUpamavidyAmAnarUpam / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat | tathA'rasamavidyamAnarasam / nityaM sarvadA'gandhavacca na gandhavadgandhavat / zabdAdayo bhUtAnAM guNA yadbhautikaM tasyaiva syuryaddhRtakAraNaM paraM parAtItamantarataraM tasya kathaM syuH / punaH katham / avyayaM vyayarahitaM yathAvadeva vartamAnam | anAdyavidyamAna AdiH kAraNAntaraM yasya tadanAdisiddham / anantamavidyamAno'ntaH parisamAptiryasya tat / mahataH paraM mahAnsarvajagataH kAraNaM paramAtmA mahAmAyAzrayastasmAdapi parametAvaditi tasya mahattvaM kenocyeta / ata evoktapUrvam ' mahato mahIyAn iti / dhruvamacaJcalaM sarvatra tadeva kutra calitavyaM sarvamAkAza eva calati sa AkAzastasminnekadezI vivartaH / yadevaM viziSTaM tamAtmAnaM pUrNacaitanyarUpaM nicAyyA''tmanyAtmatvenaiva pUjayitvA nityaM niSThAya dazAM prApya mRtyumukhAnmRtyormaraNasya mukhAtpramucyate pramukto bhavati // 15 // svopadiSTaM stauti 77 ya idaM paramaM guhyaM zrAvayedbrahmasaMsadi / prayataH zrAddhakAle vA tadAnantyAya kalpate tadAnantyAya kalpata iti // 17 // , nAciketamupAkhyAnaM mRtyuproktaM sanAtanam / uktvA zrutvA ca medhAvI brahmaloke mahIyate // 16 // nAciketaM naciketasA tvayA labdhamato naciketasastavedaM nAciketaM mRtyuproktaM mRtyunA mayA proktaM sanAtanaM cirantanaM nAsminneva kAle nirvRtamupAkhyAnamuktvA paThitvA zrutvA ca medhAvI sumedhAstatpaThanazravaNapu. yena brahmaloke brahmaNazvaturAnanasya loke satyAkhye mahIyate pUjyo bhavati / / 16 / / kiMca yaH pumAnidaM paramaM guhyamanadhikAribhirazravyaM nAciketamupAkhyAnaM brahmasaMsadi brAhmaNasabhAyAM zrAvayedvAhmaNAn / zrAddhakAle vA prayataH sanbhuJjAnAJzrAvayet / tasya tacchrAvaNaM zrotRpuNyasya zrAddhasya cAnanta Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAtvAya kalpate kalpeta samarthaM bhavet / tadAnantyAya kalpata iti dviruktiH prakaraNasamAptyarthA // 17 // iti zrImadAdigurudattAtreyadigAmbarAnucaraviracite jJAnakANDe kaThavayupaniSadarthaprakAze tRtIyA vallI vyAkhyAtA // 3 // pUrvavalyAM parabrahmopapAdanaM kRtaM tajjJAnamapi guhAyAmAtmatvenaivAstI. tyuktamevaM sati saMnihitasyA''tmano jJAnaM sarveSAmapi kiM na bhavatItyabrocyate parAzci khAni vyatRNasvayaMbhUstasmAtparAnpazyati nAntarAtman / kazciddhIraH pratya gAtmAnamaikSadAvRttacakSuramRtatvamicchan // 1 // svayaMbhUH svayamevA''tmana eva nimittAntaramanapekSya bhUtaH saMbhUtaH svayaMbhUH / nanu kathaM siddhasya punaH saMbhavazcettatpariNAmavikAravAdAbhyAM mantavyaM tarhi vinA nimittena tatsaMbhavanaM kutaH / satyaM tasmAnna pariNAmaH pUrvarUpAbhraSTatvAnna vikAro'pi pRthaksamarthanimittAbhAvAt / tadA kathamayaM svayaMmUriti cet / zuddhAdAtmanaH svagatacitprakRtimavalambya zaba. lenezvararUpeNa saMbhUtaH / tatsaMbhavanaM prakRtinimittena cettadA kathaM tadabhAva ujyata iti cet / na sA pRthaksiddhA svagatA svarUpe tanmayI yathA dIpaprabhA ratnajyotirataH sa eva saa| ataH svayamevopAdAnaM svasya nimittamapi / tasmAtsvayaMbhUH paramAtmA svasRSTAnAM jIvAnAM ravAnIndriyANi dvArabhUtatvena tadrUpatvAttatsaMjJAni parAzci parA'zcanti parAzci prAGmukhAni vyatRNannirmame / tasmAttatsvamindriyaM parAnAtmetarAnbahirbhUtAnpazyati / nAntarAtmannantarAtmani guhAyAmavasthite turIye prajJAnarUpe vartamAnamAtmAnaM pazyatyantadRSTyA na sAkSAtkaroti / parAGiti pAThAntaram / tatsvayogena parA'zcati parAbahirmukha eva bhUtvA pazyati nAntarAtman / kiM tenendriyANi prAGmukhAnyeva sRSTAni / sarjanakAle tasya paramAtmanaH sRSTivistArApekSavA''sIttasmAdbahvasyAM prajAyeyeti saMkalpena tAni tathA vistArAnurUpANi sRSTAni / nanu tadA so'smadAdivasatsR Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kaThopaniSat / TiniSThastadapekSAvAniti jAtaM nu / na tadguNayogena tAvattakRtvA pazcArasvayameva tasmAnivRtto na jIvA iva tatraiva nimagnaH parAddhRto'sti / nanu ca tadA guNavazatvamapi tathA jAtaM nu tadA kathaM tatprakRtirAzrayavyAmohinI / yathA sa tadavalambane zaktastathA tattyAge'pi na tatra nimittAntarApekSAvAnasmadAdivattena sa eva samartho na tathA tatprakRtiravidyeva dRDhabandhanakarI yatra guNAstatra tadanurUpaM kiMcitkArya saMbhavatyeva tadabhAve kuto guNatvaM teSAm / kevale nirguNe tatkAryasyApyabhAvo na paramAtmani tathA vijJeyaM tena sarveNa saha sa nityamukto'to na doSaH / cennAntarAtmani pazyati tadA kiM nvAtmadarzanAbhAva eva / na kazcidhIro vivekI zuddhacitta AsthAvAnAtmano'mRtatvaM zuddhena rUpeNAmRtabhAvamicchannAvRttacakSurAvRttaM pratyAvRttaM cakSuzcakSuniSThaM prajJAnaM yasya sa AcAryaprasAdAdAtmaprajJAnaM bahirviSayeSu pravimaktaM tataH pratyAvartyAntarAtmani pratyagAtmAnaM pratyaJcati pratyaGga-pratyaGmukha AtmA taM pratyagA. tmAnamaikSadekSata dRSTavAn / tadA pUrvameva kasyacidanubhavo na bhaviSyadvatamAnakAlayoriti no'dhikAriNAM kAlatraye'pi tajjJAnaM vartata eva / zrUyate ca tathA 'tadyo yo devAnAM pratyabudhyata sa sa tadabhavattatharSINAM tathA manuSyANAM taddhatatpazyannRSirvAmadevaH pratipede'haM manurabhavaM sUryazceti tadidamapyetarhi ya evaM vedAhaM brahmAsmIti sa idara sarva bhavati tasya ha devAzca nAbhUtyA Izata AsmA hyeSA sa bhavati' iti / nanu satsaMkalpena paramAtmanA parAGmukhatvenaiva sRSTAnIndriyANi punaH kathamantarmukhANi bhavanti / satyaM, na tatsaMkalpasya ko'pyanyathAkaraNe zaktaH svayaM tu bhavatyeva neti vaktumazakyaM saMkalpasya mithyAtvaprasaGgAt / tasmAttadicchayaiva saMbhavati nAsyecchayA kiMcit / kathaM sRSTAJjIvAnavidyAvRtAnguNatatkarmavaddhAnsaMsArasAgare patitAnvIkSya teSAmAtmarUpaprakAzanenoddharaNecchayA vedAMstatroktasatka disAdhanAni nirmame / tadyogena tamArAdhya tatprasAdAvAptaparavidyaye. ndriyANAM punarantarmukhapravRttirbhavati nAsyecchayA / nanu kutastadA paramAtmanaH sarvajJatvaM, yathA kazcitpumAnprayojanAntaramuddizya tadanurUpaM kArya vidadhAti / agre tadeva pratikUlaM dRSTvA punaranyathA karoti / asarvajJatvAt / na sarvajJe paramAtmanyevaM vaktumupapannam / pUrvaM sRSTivistArApe. kSayA jIvAnAmindriyANi sRSTyabhimukhAnyeva kRtAnyagre mokSaviSaye tatpratikUlaM vijJAya pUrvakRtamAtmasaMkalpamanyathA kRtvA tAnyevAnta:pravRttiparANi vyadhAyi tadA kathaM tatsarvajJatvam / nAnena prayojanena para: Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAmAtmanaH satsaMkalpitvaM sarvajJatvaM ca hIyate / kathaM sRjyamAnAnAM jIvAnAM pravRttiH prapaJcAbhimukhaiva bhavatu na kadA'pyantarmukheti na tanmatirAsIt / tadA kiM nAntarmukhatvameSAmiti cet / saMkalpastu bahvasyAM prajAyeyetyeva / tadA kAraNabhUtasya paramAtmanaH prapazcAbhimukhatvamAsItsarjanakAlaprApta. tvAt / tena sRSTA api jIvAH prAyaH prapaJcAbhimukhA eva babhUvuH / antaHpravRttisteSAM kadA'pi na mavedeveti na / evaM cettadA kimevamucyate 'kazciddhIraH pratyagAtmAnamaikSadAvRttacakSuramRtatvamicchan ' iti / tasmA. karmopAsanAdiyogenA''rAdhitaparamAtmaprasAdAdantaHpravRttirapi saMbhavatyevAto na doSaH // 1 // evaM sati parAzcaH kAmAnanuyanti bAlAste mRtyoryanti vitatasya pAzAn / atha dhIrA amRtatvaM viditvA dhruvamadhruveSviha na prArthayante // 2 // parA'canti parAJcaH prAGmukhA bahirmukhA ata eva bAlA bAlabuddhayaH kAmAn kAmyante kAmA viSayAstAnanuyantyanulakSya gacchanti te parAJco bAlAHkAmAnanuyanto vitatasya vistIrNasya sakaraNadehadvayaM vyApya vartamA. natvAt / mRtyormArakasya rajastamoguNodbhavasyAsurasvabhAvasya pAzAn / sa eva sa pApmA yadevedamapratirUpaM badatItyAdinoktAnmRtyusvarUpAneva yanti / yathA tRNAsaktA itastato vicaranto mRgA vyAdhena vistRtAnpAzAnyanti tatra sitAzca bhavanti tathA te kAmyaniSiddhakarmapAzeSu baddhA bhavanti / saMcitaprAcInakriyamANAbhivRddhayA na tatpAzAdvimuktiH sahasA teSAm / athazabdo'nantarArambhArthaH / dhIrA vivekino nityAnityavastu. vicArajJA amRtatvamAtmano'vinAzisvarUpatvaM sadAcAryaprasAdAdviditvehAsminsaMsAre'dhruveSu kAlAdhInatvenAnityeSu deheSu strIputrAdirUpeSu dhruvaM nityamavasthAnamahaMmamatAyogena na prArthayante vAJchanti // 2 // : . tatsattayaiva sarva vyavaharate'to na tadatiriktaM kiMciditi darzayitumAha yena rUpa rasa5 gandha zabda5 sparzAzca maithunAn / etenaiva vijAnAti kimatra pariziSyate etadvai tt||3|| yena khena yadindriyapaJcavidhena pumAnarUpaM rasaM gandhaM zabdaM maithunAnmithuneSu jAtAnspAnvijAnAti / paJcasu viSayeSu .sparzA eva maithunAH Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 kaThopaniSat / parasparayogasaMbhavatvAt / na tathA zabdAdayo dUrata evAnubhUyamAnatvAt / nanu rasajJAnaM tu rasanAsaMyogena mavati / yA sthUlA sA karmakaraNAnta:pAtinI sUkSmA tvantarvartinI bhinnaiva / tadetenaivA''tmanA pUrvoktena vijAnAti / sa evAvidyopAdhiyogena pratyakcaitanyatvaM prApya hRdyavasthAya svaprajJAprakAzena zrotradvAreNa zabdaM bahirbhUtaM vijAnAti tvacA sparzA. zcakSuSA rUpaM rasanayA rasaM ghrANena gandham / vicAritamatrAsmizarIre taM vinA kiM pariziSyate pariziSTaM mavati / tasmAttatkartRkaraNarUpametadvA etadevopakrAntaM paraM brahmaivAsti / tathA viSayajAtaM svasthUlamapyetadevakamavasthAjanitatvAtsvapnaprapaJcavat // 3 // svamAntaM jAgaritAntaM cobhI yenAnupazyati / mahAntaM vibhumAtmAnaM matvA dhIro na zocati // 4 // svapnAntaM svapnAvasthAM jAgaritAntaM cetyubhAvantau yena pratyagAtmanA'nupazyati / avidyAtatkAryaguNatatkRtadehAdisarvanirAsena tamevA''tmAnaM mahAntaM pUrNa vibhuM sarvAdhiSThAnaM sanmAnaM mAvA jJAtvA dhIro vivekI na zocati sAMsArikahAnimRtyudarzanena na zokamavApnoti sarvasya mithyAtvadarzanAt // 4 // kiMca ya imaM matpadaM vedA''tmAnaM jIvamantikAt / IzAnaM bhUtabhavyasya tato na vijugu ppsata etadai tat // 5 // yaH pumAnvizuddhacitto'dhikArImamucyamAnamAtAnaM matpadaM mama padaM vizrAntimapekSya tasmiMzcidAnandamaye nirvikAratvenAvatiSThate na padavene. taradAtmAnamAtmabhUtam / na mamaiva jIvamavidyopAdhiyogAjIvarUpeNa sarvatra vartamAnam / antikAdantikaM yadyadantikatvena vartate tato'pyantaraGgam / katham , idaM sthUlaM jaDaM dRzyaM tena bahirbhUtaM darzanAzraya AtmA tato'ntaraGgaH / talliGgamapi paJcaviMzativRttirUpaM tena jJeyaM jJAnAzrayAddha. hirbhUtaM tatkAraNaM kAraNazarIraM tamorUpamapi prajJAnena jJAyate tasmAtmajJAnaM tadantaraddhaM tato'pi prajJAtA tadAzrayatvAt / tasminnapi sattArUpatvena vartamAnaM jJAnajJeyasApekSitasya tasya parityAgAdAtmatvenAnubhUyate tato'nya Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametA kimantaraGgam / evamapi bhUtabhavyasya bhUtasya paurvakAlikasya mavyasyo - ttarakAle bhaviSyato bhavatazvezAnamISTa IzAnastamIzAnaM niyAmakaM mAyopAdhiyogAdIzvararUpeNa vartamAnam / evaMrUpamAtmAnaM vedoktaprakAreNASStmanyAtmatvena nirvikalpatayA'parokSatvena vijAnAti tato na vijugupsate kiMcinnindati / kasmAt etadvA etadevoktamAtmarUpaM tadyadvijugupsyam / so'nvayena sarvAtmarUpadarzI bhavati // 5 // 82 yaH pUrvaM tapaso jAtamadbhayaH pUrvamajAyata / guhAM pravizya tiSThantaM yaddhRtebhirvyapazyata etadvai tat // 6 // yo pUrvamutpattikAle saMprApte tapaso jJAnamayAcchabalaM jAtamuktaM cAnyatra 'tapasA cIyate brahma' iti 'yasya jJAnamayaM tapaH' iti ca / nirvikalpatvaM parityajya prajJAnaM svagatamavalambya nidvitaH prabuddha iva savikalpamabhUt / tato vyaktamahattattvatriguNAhaMkArarUpeNa bhUtvA bhUtapa vakaM nirmAya tatkAryaM brahmANDaM viracayyAntaH pUrvaM prAgjIvasarjanAdadbhya udakebhyo'ntaravaziSTebhyo'jAyata prathamazarIri jAtam / uktaM cAnyatra 'adbhyaH saMbhUtaH pRthivyai rasAcca' iti / kathamadbhyo'jAyata tadetadRgAraNyake'bhihitamasti - 'AtmA vA idameka evAgra AsInnAnyatkiMcana miSatsa IkSata lokAnnu sRjA iti sa imA~llokAnasRjatAmbho marIcIrmaramApo'do'mbhaH pareNa divaM dyauH pratiSThA'ntarikSamarIcayaH pRthvImaro yA adhastAttA ApaH sa IkSateme nu lokA lokapAlAnnu sRjA iti so'dvaya evaM puruSaM samuddhRtyAmUrcchayattamabhyatapattasyAbhitaptasya mukhaM nirabhidyata yathA'NDaM mukhA dvAgbAco'gnirnAsike nirabhidyetAM nAsikAbhyAM prANaH prANAdvAyurakSiNI nirabhidyetAmakSibhyAM cakSuzcakSuSa AdityaH karNau nirabhidyetAM karNAbhyAM zrotraM zrotrAddizastvanirabhidyata tvaco lomAni lomabhya oSadhivanaspatayo hRdayaM nirabhidyata hRdayAnmano manasazcandramA nAmirnirabhidyata nAbhyA apAno'pAnAnmRtyuH ziznaM nirabhidyata ziznAdeto retasa Apa:' iti / guhAM taddehaniSThahRdayaguhAM pravizya tiSThantaM tiSThat / yaddehacatuSTayarUpeNa vartamAnaM bhUtebhirbhUtairvyapazyata vyahazyata dRSTam / etadvA etaduktamAtmarUpameva tatsarvajagadutpattikAraNatvenoktam // 6 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / yA prANena sNbhvtyditirdvtaamyii| guhAM pravizya tiSThati yA bhUtebhi ya'jAyata etadai tat // 7 // yezvaraniSThA citprakRtiH prANena prANazabdavAcyapaJcaviMzatitattvasamUhena svaniSThena saMbhavati pratisargamAdityAdidevatArUpeNa vyaktatvena saMbhavati / ato'ditiranavacchinnA devAnAM mAtA sA devatAmayI viSNvAdidevatArUpA / guhAM devazarIraniSThAM pravizya tiSThati tato yA bhUtebhibhUtaiH sarvaprANirUpairvyajAyata vividhA jAtA / etadvA etadevA''. smarUpaM tatparamAtmani citprakRtirUpeNa vartamAnam // 7 // araNyornihito jAtavedA garbha iva subhRto garbhiNIbhiH / dive diva IDyo jAgRvadbhi haviSmadbhirmanuSyebhiragniH / etadai tt||8|| jAtavedA agniraraNyoH puurvottrruupyonihitH| tatra dRSTAntaH-garmiNIbhiH strIbhiH subhRtaH zobhanaprakAreNa dhRto garbha iva nihitH| so'raNyorabhimanthanenotpanno'nirjAgRvadbhirjAgaritaiH prabuddhairvidvadbhihaviSmadbhiH statpUjanAya havIMSi santyeSAM tairgRhItahavibhirmanuSyabhirmanuSyairdive dive dine dina IDyaH stutyo bhavatIDitvA hUyate / etadvA etadevA''tmarUpaM tadagnirUpam // 8 // yatazcodeti sUryo'staM yatra ca gacchati / taM devAH sarve'rpitAstadu nAtyeti kazcana / etadvai tat // 9 // yatazca vAyoH sUrya udetyudayaM gacchati / yatra cAstamadarzanaM gacchati / pratyahaM hi vAyuyogenodetyastaM gacchati ca / taM vAyu sarvadevA arpitAH prApitAstadAdhAreNaiva vartante tadu vAyurUpaM kazcana nAtyeti nAtikamya gacchati / etadvA AtmarUpaM tadvAyurUpam // 9 // yadeveha tadamutra yadamutra tadanviha / mRtyoH sa mRtyumAmoti ya iha nAneva pazyati // 10 // yadevA''tmarUpaM pUrNamihAsmilloke'sti tadamutrAmuSminsvarge loke'. sti| yadamutrAsti tdihaanvnugtmsti| tasmAttatsarvAkAramapi nijAkA. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAreNa yathAvadeva nirAkAraM sarvAkArasya nirAkAratvAdvivartarUpatvena / evaM sati yo'nadhikArI bahirmukha ihAsminnAtmasvarUpe nAneva nAnaka nAstyeva tasmAnnAneva nAnAvatpazyati tAtvikabhedabuddhayA sa mRtyoranantaraM mRtyu. mApnoti mRtvotpadya yathAkarma jIvitvA'nte mriyate punarutpadyata iti saMsAracakrArUDhaH paribhrAmyatyeva // 10 // evaM sarvatra vartamAnasyA''tmano jJAnaM kathaM bhavatItyatrA''ha manasaivedamAptavyaM neha nAnA'sti kiMcana / mRtyoH sa mRtyuM gacchati ya iha nAneva pazyati // 11 // yatastajjJAnamuktaprakAreNa hRdaya guhAyAmevAsti tasmAdidamuktavidhamA smarUpaM manasaivA''ptavyaM prAptavyam / nanu manaH sattvarajaAtmakaM tena kathaM nirguNaM tajjJAtuM zakyaM zrUyate ca yato vAco nivartante' aprApya manasA saha ' 'yaM mano na veda' 'amato mantA' iti / satyaM, yatsvagataM prajJAnaM tadeva guNatrayayogeNAntaHkaraNAditattvarUpeNa jAtamata evocyate 'sarvANyevaitAni prajJAnasya nAmadheyAni bhavanti' iti / yadguNapradhAnaM tadrUpaM na tenA''tmA jJAtuM zakyaH / sarvaguNavilayena yanirvikalpaM svarUpe tadAkAratvena vartamAnaM tenA''tmA''tmatvena jJAtavyaH / ihAsminvizudre'. nubhUyamAna Atmani kiMcana kiMcidapi nAnA nAnAkAreNa bhAsamAnaM nAsti / vivartarUpasyAsyAdhiSThAnadRSTyA bhAnaM kutaH / evaM sati ya iha nAneva pazyati sa mRtyormRtyuM gacchatItyetaduktArtham // 11 // athAntarmukhapravRttinimittaM tasya sopAdhikarUpamucyate aGguSThamAtraH puruSo madhyamAtmani tiSThati / IzAno bhUtabhavyasya na tato vijugupsata etadvai tat // 12 // aGguSThazcaturaGgulaH sa pramANamasyAGguSThamAtro'GguSThapramitaH / puruSa idaM zarIraM yaH piparti pAlayati svaprajJAprakAzena pUrayati ca sa tena puruSaH / Atmani dehe madhyaM hRtpuNDarIkaM tiSThatyadhitiSThati / hRtpuNDarIkasyAntarA'vakAzo'muThamAtra evAsti tanniSThatvAtso'pi tAvAnevAsti / sa zuddhenA''tmarUpeNa bhUtabhavyasyezAno'to jJAtavyaH / vijJAte tasmistato na vijugupsate na kiMcinnindati sarvasya tadrUpatvadarzanAt / etadvA AtmarUpaM tatpuruSarUpam / yasya mano viSaya saGgAtmatyAvartya zarIrAsaGka Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / tvenAntarnItaM tasmindahare niravalambatvena nizcalaM na tiSThettena prathamamaDaThamAtrapuruSacintanaM tatra kRtvA tena mano vazaM vidhAya pazcAttadavalambaparityAgena niravalambaniSThatvaM prApyoktaprakAreNA''tmA veditavyaH // 12 // yasyAntarmukhasyApi tasminvyomnyandhakAra eva vibhAti na prakAzastena kiM kAyaM taducyate aguSThamAtraH puruSo jyotirivAdhUmakaH / / IzAno bhUtabhavyasya sa evAya sa u zvaH / etadai tt||13|| aGguSThamAtraH puruSo jyotirivAdhUmakaH svaprakAzo'sti / IzAno bhUtabhavyasya sa evAdyAsminvartamAnakAle'sti sa u sa eva zvaH paredya. vyuttarakAle bhaviSyati na tasya kAlatraye'pyabhAvaH / etadvai tat / evamantotirvicintanenAndhakAranivRttyA prakAzamupalabhya tadavalambaparityAgena yathApUrvamAtmAnamanubhavet // 13 // evamAtmAnaM vijAnato'vijAnatazca kA gatirityatrA''ha yathodakaM durge vRSTaM pravateSu vidhAvati / evaM dharmAnpRthakpazyaMstAnevAnuvidhAvati // 14 // yathodakaM durge durgama uccaiH pradeze vRSTaM parjanyena satyavateSu pravaNeSu nimneSu pradezeSu prapatheSviti pAThAntaram / prapatheSu prazasteSu pathiSu vidhAvati vizeSeNa dhAvati / evaM tathA'zuddhacitto manda AtmAnaM pUrNabrahmaNaH pRthagminnaM dharmAzcA''caryamANAnAtmano lokAMzca prApyAnpR. thakpazyanvijAnankevalabhedabuddhirye pUrvamAcaritAstAneva dharmAnvAsanAmayatvenAvasthitAnanvanulakSya vidhAvati / karmaphalabhogArthamuccakaiH sthAnes. vasthitastatpuNye bhogena kSINe tato nisRtyAnyakarmaphalabhogAthaM pravatamimaM lokeM hInataraM vA vizati / uktaM cAnyatra'nAkasya pRSThe te sukRte'nubhUtvemaM lokaM hInataraM vA vizanti' iti||14|| yathodakaM zuddhe zuddhamAsiktaM tAhageva bhavati / evaM munervijAnata AtmA bhavati gautama // 15 // yathodakaM zuddhaM nirmalamudake zuddha AsiktamA samantAsiktaM sattAhageva tAdRzameva tapameva bhavati he gautama gotamasya govApatya naciketa evaM tathA tasya vijAnato gurUpadiSTaprakAraM vizeSeNa niHsaMdeha Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 arthaprakAzasametA tayA jAnataH sato munermananazIlasya tathA'bhyAsina AtmA tAdRgeva pUrNa svarUpa eva bhavati pUrvamapi tadevA''sInmadhya upAdhiyogAdanyathA - tvamiva prAptaH punastadapagame tadevAsti tasmAdbhedo mRSaiva // 15 // iti zrIdigambarAnucaraviracite jJAnakANDe kaThavallaghupaniSadarthaprakAze caturthI vallI vyAkhyAtA // 4 // AtmanaH sarvAtmakatvavijJAnAya punastamevAbhiprAyaM prakArAntareNA''hapuramekAdazadvAramajasya vakracetasaH / anuSThAya na zocanti vimuktazva vimucyata etadvai tat // 1 // ajasya zuddhAtmarUpeNAjo yato'jo'to'nAdisiddhastasya vakracetasa upAdhiyogAtsaMprApta dehasya taguNapradhAnatvenAnyathAjJAnayogAdvakraM ceto yasya tasyA''tmanaH puraM 'dahvaM vipApaM paravezmabhUtaH hRtpuNDarIkaM puramadhyasa stham ' ityuktatvAccharIrameva sthUlaM puram / so'tra rAjevAdhyakSo nAnAviSaya mogavAnavasthAtrayayogeNa krIDApararUpAvasathastatra mukhyaM sthAnaM vezmabhUtaM hRtpuNDarIkaM jJeyam / purasya dvArANi vartante tathedamadhyekAdazadvAram / ekAdaza dvArANi yasya tattathA kAni tAni dve bhotre dve ca netre dve ca nAse ekA ca rasanA'dhazca dve gudopasthAvekaM ca tvagrUpaM sparzajJAnadvAramiti daza dvArANyekaM ca brahmarandhramityekAdaza dvArANi / tadvAreNa jJAnasya bahirAgamanaM viSayANAM ca sUkSmANAmantaH pravRttirbhavati / evaM tadAtmanaH puramanuSThAya na zocati na zokaM sAMsArikaM prApnoti / vimuktazca vimukta eva zuddhasvarUpeNa tathA'pi vimucyate saMprAptAvidyAvaraNanirA. sena pravimukto bhavati / uktaM cAnyatra ' brahmaiva sanbrahmApyeti ' iti / nanu sarveSAmapi tatpurAnuSThAnaM vartata eva nu (na) kutasteSAM vizokatvaM vimu. ktizca / satyaM, sarvairadhiSThitameva tathA'pi na teSAM purasya jJAnaM tatratyAnAM sthAnAnAM mukhyaM hRtpuNDarIkarUpamAtmano nityanivAsasthAnaM tasyApi tadadhyakSasyA''tmano'pyanyathAjJAnapradhAnatvena tadAtmatvenaiva manyamAnAstenAhaMmamatvayogena strIputravittapadArthaviyoge zocanti yathA rAjA svapnAvasthAyAmanyathAjJAnayogena svapadamAtmano vaibhavaM ca vismRtya tatratyaM viparItaM duHkhajanakaM bhAvaM yathArthatvena manvAnaH zocati / tato yathAkAlaM tAmavasthAmullaGghya prajJAnAvalambanena jAgarito bhavati tadA prati M Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / kUlabhAvApagamena bandhanAdvimuktaH punaH svapade'vasthito na zocati / tathA'yamapyadhikArI janmAntarakRtezArAdhanayogena sadguruNA prabodhito labdhaprajJAnena dehAtmabhAvaM tyaktvA tadekAdazadvAraM puramivA''tmano'saGgaM dRzyaM jaDaM tena vijAtIyamAtmA tu prajJAnavAMstatsAkSI nityaM hRtpu. NDarIkAntarAkAzaniSThaH krIDArthaM jAgarAmavalambya netrasthAne niSThAya bAhyaprapaJcamanubhavAmi tavatyAMzca viSayAnbhune tathA svapne kaNThasthAnamavalambya tadavasthAjanitaM prapaJcaM pazyAmi suSuptisamaye ca vijJA. nena svagatena karaNaniSThaM vijJAnamAdAya purItati svapimi tasmAdahaM sAvasthaprapazvasya tasya sAkSI tarIya iti vijJAya tena zrAntaH zramanivRttaye tadbhAvAvalambaM tyaktvA tasminnijavezmanyantomni tatsApekSita. draSTutvaparityAgAjjJAnAjJAnaparilopenA''tmani nirvikalpatvena cidAnandamayatvena svapade tiSThati tadA svavaibhavavijJAnena sAMsArikasaGgavimukto na zocati / anyastu zocatyeva / etadvai tatpurAdi sarvam // 1 // kiMca hasaH zuciSaddasurantarikSasaddhotA vediSadatithirduroNasat / nRSadvarasahatasadvyomasadabjA gojA RtajA advijA RtaM bRhat // 2 // sa pUrNa AtmA haMso hanti gacchati sarvadA haMsa AdityaH saJzuci. Sacchucau dhuloke sIdati tiSThati zuciSat / vasurvasati sarvatra vasurvAyuH sannantarikSasadantarikSa sIdati hotA juhoti dadAti devebhyo haviryathAbhAgaM hotA'gniH sanvediSat , vedyAM saMskRtabhUmyAM sthaNDile sIdati / uktaM carSiNA ' yo hotA''sItprathamaM devajuSTaH ' iti / atithiratati gacchati satatamatithiH sanduroNasadduroNeSu gRheSu gRhiNAM zucInAM sIdati / nRpannRSu manuSyeSu gururUpeNa sIdati / varasadvaraM sarvasmAdvidyAjAtAtparavidyArUpaM tasminsIdati / RtasadRtaM vedAdyaparavidyArUpaM tasminsIdati / vyomasadvayomnyAkAze vividhe sIdati / apsu jaayte'bjaaH| gavi pRthivyAM jAyate gojAH / Rte divi jAyata RtajAH / adriSu parvateSu jAyate'drijAH / iti haMsAdyetahataM satyaM bRhabrahma // 2 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 arthaprakAzasametA yasmAdyadvijJAnAcchokanivRttirmokSazca tasmAt -- UrdhvaM prANamunnayatyapAnaM pratyagasyati / madhye vAmanamAsInaM vizve devA upAsate || 3 || yaH prANamUrdhvamunnayatyudgamayati / apAnaM pratyakpazcAdsyati kSipati / taM prANApAnayormadhye vAmanaM hrasvaM caturaGgulapramitAGguSThamAtramAsInamupavizantaM vizve sarve devA upAsate paramAnandAvAptaye tanniSThatvena sevante || 3 || I tadvijJAnaprAptyanantaraM purasya tatsvAminazca kA gatirityatrA''haasya visraMsamAnasya zarIrasthasya dehinaH / dehAdvimucyamAnasya kimatra pariziSyate / etadvai tat // 4 // asyoktavidhAtmopAsanAparasya zarIrasthasya dehino visnaMsamAnasya prArabdhakarmakSayeNa saMprAptajarayA vizeSeNa saMsamAnasya tato dehAdvimucya mAnasya tatpAtAdUrdhvaM kimatra pariziSyate na kiMcit / tasya zarIraM bhautikaM nijakAraNaM bhUtapaJcakamadhyeti / tathA'dhyAtmakaraNasaMgho'pi nije'dhidaivatarUpe saMkrAmati / uktaM ca ' vAtaM prANazcakSurAdityaM manazraddhaM dizaH zrotraM pRthivI zarIramAkAzamAtmauSadhIlomAni vanaspatIkezA apsu lohitaM ca retazca nidhIyate ' iti / atrA''kAzazabdena paraM brahmaiva vijJeyamAkAzazarIraM brahma khaM brahmeti / evaM muNDake'pi ' gatAH kalA : paJcadaza pratiSThA devAzca sarve pratidevatAsu / karmANi vijJAnamayazva AtmA pare'vyaye sarva ekI bhavanti ' iti / tasmAnnAtra kiMcida vaziSyate tasya / yathA ghaTopAdhibhaGge tacchakalAnAM mRdeva gatirAkA - zastu tatsaMbandhI sarvagate vyomni tiSThati tathA'sya gatiH / etadvai tatrAvaziSTaM pUrNaM taducyamAnamAtmarUpaM vijJeyaM na bhedaH // 4 // yasmAdAtmana utkramaNena dehasya maraNaM tasmAt - na prANena nApAnena mRtyorjIvati kazcana / itareNa tu jIvanti yasminnetA upAzritau // 5 // kazvanAyaM deho na prANena mRtyormRtyusakAzAjjIvati / tathA nApAnena mRtyorjIvati / itareNa tu yastaditara: prajJAnavAnsva prajJAprakAzenedaM vyApAre pravartayati nivartayati ca / tathA'pyasaGgaH pradIpavattenaiva jIvanti dehAH / yasminnAtmanyetau prANApAnA upAzritau yamupAzritya vartete | Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / vijJAnayogena tasminpare brahmaNi tanmayatvena gate / yadvA karmayogeNovaM gate kutaH prANApAnayoravasthitistadabhAve ca zarIrasyApi // 5 // punastadeva vistarajJAnAyocyate hanta ta idaM pravakSyAmi guhyaM brahma sanAtanam / yathA ca maraNaM prApya AtmA bhavati gautama // 6 // hantazabdo vAkyArammArthaH / idamidAnImeva vakSyamANaM guhyaM gopyatamaM sanAtanamanAdisiddhaM brahma te tubhyaM pravakSyAmi / he gautama naciketo yathA ca yena prakAreNa maraNaM prApya pratyagAtmA pUrNA bhavati taM prakAraM te pravakSyAmi // 6 // yonimanye prapadyante zarIratvAya dehinaH / sthANumanye'nusaMyanti yathAkarma yathAzrutam // 7 // anye vakSyamANebhya itare dehino yathA yAdRzaM karma tathA yoni zarIratvAya zarIrANi santyeSAM zarIrAH zarIriNasteSAM bhAvaH zarIratvaM tasmai zarIratvaM prAptuM prapadyante pragacchanti / anye tebhya itare yathAzrutaM tathA sthANuM sthirataraM yato na nivartante / evaMbhUtaM brahmAnusaMyantyanukrameNa samIcA prakAreNa gacchanti // 7 // ya eSa supteSu jAgarti kAmaM kAmaM puruSo nirbhimANaH // 8 // yaH pUrvokta eSo'ntaHzarIre vartamAnaH puruSaH supteSu sarvakaraNeSu satsu jAgati prajJAnavAnsvaprakAzastenAsuptaH kAmaM kAmaM svapnAvasthAyogena kAmyate kAmyate kAmaH kAmastaM nirmimANo nimimIte nirmimANaH saJjAgarti / na tatra rathA na rathayogA na panthAno bhavantyatha rathAnrathayogAnpathaH sRjate sa hi kartA // 8 // kathaM sa zuddhasvarUpeNa tadAha tadeva zukraM tadbrahma tadevAmRtamucyate / tasmillokAH zritAH sarve tadu nAtyeti kazcana / etadvai tat // 9 // tadeva zukraM yacchuka zuddhaM svaprakAzaM prajJAnaM yenAvasthAtrayasAkSitvaM turIye'pi prakAzo yasya nirvikalpatvena svarUpe zuddha vartamAnaM tatprakAza Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 arthaprakAzasametA katvena tattadeva / tadbrahma paraM tasya tadapRthagrUpatvAt / tadevAmRtamavinAzyucyate'to'nyadArtam / tasminpUrNe sarvagate sattArUpa Atmani sarve brahmabhu banADhyo lokAH zritAstamevA''zritya vartanta utpattisthitilayakAleSu tadapRthaksaddhA vivartarUpatvAt / kazcana ko'pi taddAtmarUpaM nAtyeti nAtikramya gacchati / tasmAttadUre tadvantike tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyata IzvaratvAdeH sarvasyApi tatkAryatvAttadgatireva / yathA na jalAtiriktatvena taraGgasya gatirasti / etadvai tat // 9 // kathaM sarvasya tadAzritatvaM tadAha agniryathaiko bhavanaM praviSTo rUpaM rUpaM pratirUpo babhUva / ekastathA sarvabhUtAntarAtmA rUpa rUpaM pratirUpo bahizva // 10 // yathaiko'gniH paramAtmanA svasaMkalpena sRSTa AvaraNabhUto bhuvanaM mavatyasti sarvamasminbhuvanaM brahmANDabhaMzatvenaM praviSTaH sanrUpaM rUpaM pratiprANizarIraM pratirUpo jaTharAgnirUpeNAnekadhA babhUva / tathaiko'dvitIyaH sarvabhUtAntarAtmA sattArUpeNa sarvatra vartamAno rUpaM rUpaM pratirUpo jIva rUpeNa babhUva kiM tadrUpam / nAnAvidyA eva / kathaM tAsAmAzrayAjIvarUpAtprAgavasthAnam / na tadbhedena sahasaiva pratirUpatvaM tAsAm / kathaM, ' bahvasyAM prajAyeya ' iti saMkalpena nirupAdhikasyAMzatvenAsaMbhavAttatprakRtirmAyaivAMzatvenAvidyArUpeNAnekadhA saMbabhUva tA AzrayAda siddhA atastadezena pratirUpeNa sahaiva vibhinnAH / yathA kASThopAdhAvaMzatvena vibhinne'gnerapyaMzabhedo bhavati tathA jIvarUpeNa saMbabhUva / ata evocyate ' indro mAyAbhiH pururUpa Iyate, yuktA hyasya harayaH zatA daza ' iti / kiM jIvarUpeNAntareva vartate / bahizvApi sarvagatatvena vartate'ntarazUnyaH // 10 // kiMca vAyuryathaiko bhuvanaM praviSTo rUpa rUpaM pratirUpo babhUva / ekastathA sarvabhUtAntarAtmA rUpaM rUpaM pratirUpo bahizca // 11 // yathaiko vAyurvahanarUpo brahmANDAbhayo bhuvanaM praviSTo'dhidaivatarUpa rUpaM rUpamadhyAtmaprANarUpeNa pratirUpo babhUva / ekastathA sarvabhUtAntarAtmA rUpaM rUpaM pratirUpo bahizva // 11 // . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / ' evaM nAnAvidyopAdhiSu pratirUpatvena vartamAno'pi na tadguNakarmabhirlipyata iti sadRSTAntamAha sUryo yathA sarvalokasya cakSurna lipyate cAkSuSaibarbAhyadoSaiH / ekastathA sarvabhUtAntarAtmA na lipyate lokaduHkhena bAhyaH // 12 // yathA sUryaH sarvalokasya sarvajanasya cakSuradhyAtmarUpeNa rUpaprakAzakatvena sarvacakSuSSu vartamAnaH / tathA'pi cAkSuSaiH sthUlacakSuHsaMbandhimirbAhyadoSairbahirbhavairdoSaiH kAmalAdibhirna lipyate / tathaikaH paramAtmA sarvabhUtAntarAtmA sannapi lokaduHkhena lokasya duHkhena na lipyate na duHkhI bhavati / yato bAhyo bahirmavaH // 12 // paramAtmaivAMzatvena jIvarUpastasmAdasya guhAyAM nihitasya vijJAnenaiva tadvijJAnaM kRtakRtyatvamastItyAha eko vazI sarvabhUtAntarAtmA ekaM rUpaM bahudhA yaH karoti / tamAtmAnaM ye'nupazyanti dhIrAsteSAra sukha5 zAzvataM netareSAm // 13 // ya eko vazI svatantraH sarvabhUtAntarAtmA bAhyazcaikaM svIyaM rUpaM svecchayA bahudhA karoti kRtavAn / tamAtmAnaM sarvagataM pUrNa ye dhIrA vivekinaH zuddhacittA adhikAriNaH sadAcAryaprasAdenAnupazyantyAtmanyanukrameNa yadyadAtmetarattattannirasya pazyanti / teSAM sukhamAnandaH zAzvataM nityaM netareSAM tebhyo'nyeSAM sukhaM zAzvataM te yatsukhamiti manyante taduHkhAnta vyevAzAzvatam // 13 // kiMca nityo nityAnAM cetanazcetanAnAmeko bahUnAM vidadhAti kAmAn / tamAtmAnaM ye'nupazyanti dhIrAsve pAz zAntiH zAzvatI netareSAm // 14 // * yaH zuddhAtmA nityAnAM nityaH / yannityamiti manyate'jasvAnmAyo. pAdhirIzvaratvaM ca tasmAdapi nityastallayodbhavasthityadhiSThAnatvAttenaiva Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametArUpeNa nityatvenAvasthitatvAt / tathA cetanAnAM cetanaH / yatsattayezvarasyezvaratvaM cinmayatvaM jIvAnAM ca jIvatvaM svavyApArakSamatvaM ca yatpajJAnena cakSu rUpaM pazyati zrotraM zabdaM zRNoti tathA'nyAnyapi sarvANi karaNAni sve sve vyApAre pravartante / ya eko mAyopAdhiyogAdIzatvaM prApya bahUnAM sarveSAM kAmAnprArthitAnihAmutra ca sthitAnvidadhAti nirmimIte / tamAtmAnamupAdhinirAsena ye dhIrA vivekino'nupazyanti guhAyAmAtmatvena teSAM zAntistanmayatvenAvasthAnarUpA zAzvatI nityA'punarAvRttirUpA netareSAmajJAninAm / bandhastvavidyAkRtastannirAsAmAve kutaH zAntiranyeSAm // 14 // kathaM teSAmavivekinAM bhAvastadAha tadetaditi manyante'nirdezyaM paramaM sukham / kathaM nu tadvijAnIyAM kimu bhAti na bhAti vA // 15 // itare'vivekino janA iti manyante kiM, tadetadbrahmAnirdezya nirdeSTubhazakyaM paramamutkRSTatamaM sarvAtItatvAtsukhaM sukharUpamiti buvanti vivekinH| ahaM tu kathaM nu tadvijAnIyAM saMsAriNAmasmAkaM kathaM nu tajjJAtuM zakyaM syAt / yadyapi jJAtuM pravRttAstathA'pi tadbrahmAsmAkaM kiM bhAti mAyAdaparokSatvena na mAti vA / ityevaM manyante saMzayaparA eva / naivaM manyeta tadanubhavo'parokSatvenAstyeva // 15 // sa vivekibhiranubhUta AtmA kiMvidha ityatrA''ha na tatra sUryo bhAti na candatArakam / nemA vidyuto bhAnti kuto'yamagniH // 16 // na tatra svarUpe pUrNe sUryo bhAti na candratArakaM candrazca tArakAca candratArakaM bhAti nemA vidyuto bhAnti / kuto'yamagniH pArthivo bhAyAso'pi na bhAti na tatra nAnA'sti kiMcana ttsrvtraikruupmevaasti||16|| tahi sarva kutrAstItyatrA''ha tameva bhAntamanubhAti sarva tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti // 17 // tameva pUrNamAtmAnaM bhAntaM mAti mAMstamanu tenaiva mAtA'nvitaM tatsarva mAti / tatraiva sarvamasti tadRSTyA naiva bhAti sarvasya vivartarUpatvAt / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat | 93 yasmAttameva bhAntamanubhAti tasmAttasyaiva bhAsA prakAzena sarvamidaM vibhAti yathA kiraNaprakAzenaiva mRgajalasya bhAnaM tadaprakAze kutastasya // 17 // iti zrImadAdigurudattAtreyadigambarAnucaraviracite jJAnakANDe kaThavalyupaniSadarthaprakAze paJcamI vallI vyAkhyAtAH // punaH sa evAnvayavyatireka vicAraH sAkalyenocyateUrdhvamUlamavAkzAkha eSo'zvatthaH sanAtanaH / tadeva zukraM tadbrahma tadevAmRtamucyate // 1 // UrdhvamUlamUrdhvamAge mUlamasya sa UrdhvamUla mUrdhvamUlaH / kiM tanmUlam / saguNasyAsya saMsAratarormUlaM mAyAguNasAmyameva tasmAttadeva mUlaM kAraNatvAdUrdhvamAge'vasthitaM vijJeyam / avAkchAkho'vAgadhobhAge zAkhA yasya sH| kAstAH / nanu mUlAtstammotpattistataH zAkhAstathA'tra kaH stambhaH / guNasAmyarUpAnmUlAtprathamajaH sakalaguNavistArajanakaH zuddhasattvaguNaH / tena sakArya: sa stambharUpa iti vijAnIyAt / kiM tatkAryam / mahAmAyA zarIraM tatrAvasthA sarvajJamubhayAbhimAnI paramAtmaitatrayaM zuddhasattvasya kAryaM praNavasyArdhamAtrayA vAcyaM stambhasthAne vijAnIyAt / tataH prasRtAH zAkhA: kA iti cet / sattvaM rajastama iti guNatrayaM sakArya zAkhAsthAne vijJeyam / tatra rajaso virATazarIraM vizvotpAdanamavasthomayAbhimAnI brahmetyetatrayamekA zAkhA / hiraNyagarbhazarIraM sthitiravasthA - mayAbhimAnyAtmA viSNurityetatrayaM sAttvikaM kAryaM dvitIyA zAkhA | mAyA zarIraM pralayAvasthobhayAbhimAnyAtmA rudra ityetatrayaM tamaH kAryaM tRtIyA / evaMvidhasyAsya taroH kAni parNAni / chandAMsi yasya parNAni ' ityuktatvAdvedA eva sAGgAH parNasthAne vijJeyAH / yathA parNaivRkSa Acchanno vartate parijJAyate zobhate ca tathA'yaM vedaiH karmopAsanopapAda kairevA''cchAdyate parijJAyate zobhate ca / evaMvidha eSa kAryakAraNAnvayenaikarUpaH saMsArarUpo'zvattho na zvaH paredyavi tiSThatyazvattho'nityatvAt / sanAtanazcotpattisthitilayayogena ciraMtanaH / tadeva zukraM yadasya mUlaM guNasAmyamityuktaM tatprajJAnarUpatvAtsvaprakAzatvena shukrm| tadbrahma tatprajJAnaM brahmaiva tadapRthasiddhatvAttadrUpameva / ata evocyate " prajJA pratiSThA prajJAnaM brahma' iti / tadevAmRtamucyate'vinAzitvAt / yadA mUlaM " Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAparaM brahma tadA tatkAryabhUto'yamapi brahmarUpa evAsti na bhinnH| ucyate ca 'savaM khalvidaM brahma, puruSa evedaM sarvam ' iti // 1 // punaH kiMvidhaM tat tasmi~llokAH zritAH sarve tadu nAtyeti kazcana / etadvai tat // 2 // sarve lokAstasminnevoktavidhe pare brahmaNi zritAH / tadAzritatvenaiva sarvamasti / aprathaksisyAdhiSThAnamAtratvAt / atastadu kazcana ko'pi nAtyeti nAtikramya tiSThati sarvAtmabhUtaM tadevaikamasti / tasmAdetadvai nAmarUpAdyAkAreNa pravimaktaM jagattadeva paraM brahma / sthityudbhavalayakAraNatvAt // 2 // sthitikAle tasminnavasthitaM jagatkathaM vartata ityatrA''ha yadidaM kiMca jagatsarvaM prANa ejati niHsRtam / mahadbhayaM vajamudyataM ya etadviduramRtAste bhavanti // 3 // yadidaM kiMca sthUlaM ca sarvaM jagatmANe prANamRte svakAraNe tasminniHsRtaM tasmAdutpannaM tatra sthitaM sadejati kampate tadbhayenaiva svasvavyapAre vartate / tena kathaM tat / mahadbhayaM mahAbhayarUpaM tajjanakatvAt / kathaM vajramudyantamdyacchatyutkSipati udyacchaMstamudyantamudyacchantaM mAraNe vajramudyamya tiSThantaM puruSaM dRSTvA yathA bibhyati tathA bhayahetutvena mahadbhayamityucyate / nanu tannirvikAraM nirvikalpaM sarvAntaratamamAtmarUpameva sarvasyaivaM sati kathaM taduktadRSTAntena bhayajanakaM syAt / nA''tmano bhayamAtmanaH / satyaM tadeva mAyopAdhitvena sarvajagatkAraNabhUtamIzanazIlam / kathaM vedacatuSTayaM nirmAya tatra karmAkarmavikarmavimAgaM vidhAya tatphalAnyapi nimitavAn / tatra karmaNaH phalaM bhogamokSarUpam / akarmavikarmaNorduHkhaM daNDarUpaM ca / kadA tadbhayanivRttirasya syAditi cet / yAvajanmamaraNe vartete tAvanna saMsAranivRttiH kuto bhayasya / kadA janmamaraNanivRttirbhavatItyapekSAyA. mAha-ye niSkAmA etadAtmarUpaM vizuddhaM saMnihitaM vidurAcAryaprasAdAduhAyAmantaH sarvopAdhinirAsenAparokSatvena vijAnanti te'mRtA avinAzinastadekarUpatvena mavanti jananamaraNAbhAvAt / na tadA tadbhayaM teSAm / dvitIyAdvai mayaM bhavati tadabhAve kuto mayam // 3 // .. : Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / 95 na manuSyANAmeva tadbhayaM devAdInAmapi yathAdhikAreNa karmaniyamo'. styeva tadakaraNe teSAmapi tadbhayamityAha bhayAdasyAmistapati bhayAttapati suuryH| bhayAdindrazca vAyuzca mRtyurdhAvati pnycmH||4|| asyAsmAnmAyopAdhiyogAtparamAtmatvaM prAptAdAtmano bhayAdagnistapati tanniyuktaH svaprayojanasiddhaye tApaM karoti tathA mayAttapati sUryaH / bhayAdindrazca svaprayojane viSaye dhAvati sAvadhAnatvena vartate / bhayAdvAyuzca dhAvati paJcamo'gnyAdInAM paJcAnAM pUraNo mRtyurdhAvati svakArye // 4 // yasmAdime devAH saMsArakArye niyuktAstena saMsAraniSThA uktaM ca 'tA etA devatAH sRSTA asminmahatyarNave prApatan' iti kAryaparAstasmAdbhayaM teSAM jJAninastu tadbhayaM nAsti tasmAdalpamapi tastauti... iha cedazakaroDhuM prAkzarIrasya visrasaH / tataH svargeSu lokeSu zarIratvAya kalpate // 5 // __ ihAsmilloke cetyAkpurastAccharIsya sthUlasya visraso viSesanAdvi. pAtAtpUrvajanmAntarasukRtasAmayyA zrIsadguruprasAdenAparokSatayA zuddhAtma. tattvaM boddhuM jJAtumazakacchaknuyAt / tataH sa pumALazarIratyAgAdUdha svargeSu lAkeSu brahmabhuvanAnteSu bahusukRtasAdhyeSu zarIratvAya tattallokArhadivyazarIravattvaM prAptuM kalpate samartho bhavati / zarIratvaM prApya tatratyaH pUjyo bhavati / nanu brahmavidAM gatyabhAvaH zrUyate 'na tasya prANA utkrA: mantyatraiva samavanIyante brahmaiva sanbrahmApyeti' ityevaM sati kathaM karmiNa iva tasya lokAntarapAtirucyate / satyam / yo'bhyAsavAnmanojayI nivRttabhAvanAdvayo'nte tadanusaMdhAnenaiva dehaM tyajati na tasya prANA utkrAmantyatraiva samavanIyante'traiva parabrahmaprAptirasti / yasya tu sadguruprasAdenAparIkSatvenA''tmasAkSAtkAro jAto'gre prArabdhapratikUlatvena na sAdhanaM saMbhUtaM tena ca na manojayastasmAnAntakAle taddhAraNA tasya yogabhraSTasya sA gatiruktA'sti na saMsiddhasyeti vijJeyam / evaM yogAcalitacittasya gatirgItAsvapi zrUyate 'arjuna uvaac| . . ayatiH zraddhayopeto yogaaclitmaansH|| aprApya yogasaMsiddhiM kAM gatiM kRSNa gacchati / / ...... : Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAkaJcinnomayavibhraSTazchinnAbhramiva nazyati / apratiSTho mahAbAho vimUDho brahmaNaH pathi / / zrIbhagavAnuvAca pArtha naiveha nAmutra vinAzastasya vidyate / nahi kalyANakRtkazciddurgatiM tAta gacchati // prApya puNyakRtAM lokAnuSitvA zAzvatIH smaaH| zucInAM zrImatAM gehe yogabhraSTo'bhijAyate' iti // 5 // kathamayaM paraloke vartata ityatrA''ha yathA''darza tathA''tmani yathA svapne tathA pitRloke yathA'psu parIva dadRze tathA gandharvaloke chAyA tapayoriva brahmaloke // 6 // yathA''darze darpaNe cakSurmAsAdyavayavairAtmano rUpaM dRzyate tathA''tmanyAtmabhAvanA nityamasti / vinA darpaNena na sarvAvayavabhAnamato'tra tahaNam / yathA svapne svapnAvasthAyAM darpaNe dRSTAtmarUpAdhyAsena tAdRzamAtma* rUpaM vyApAraparaM svajanaiH parivRtaM dRzyate tathA pitRloke vAsanAmayazarIrayukto mAtApitrAdibhinAnAsvajanarAvRtastaiH krIDAnandavAnbhavati / yathA'psu parIva dadRze paridRzyata iva tathA gandharvaloke / yadapsu pratirUpaM dRzyate tattaJcaJcalatAyogena caJcalam / yathA pitRloke svajanA: vRtatvaM tathA na gandharvaloke ko'pyAtmanA dRzyata AtmanA''tmaivaiko dRzyate / ayaM vijJAnavAMstenA''tmAnAtmavicAre matimAn / talloke nAdhyAtmavidyAprasaGgaH / tatsthAH kevalaviSayamogaratA eva / tasmAnna tatrAvasthAne matirasyovaM gantuM kAmanayA'su dRzyamAnapratirUpavaJcaJcalo'tastathocyate / tata UvaM gatasyAgre brahmalokAvAptireva / tasminbahmaloke tasya chAyAtapayoriva matirbhavati / kathaM, yathA puMsaH kadAci. chAyAyAM matirbhavati kadAcidAtape'pi / brahmalokaH sarvalokazreSTho nityaM tatra vedatadarthavAdastasmAdadhyAtmavidyAprasaGga eva sarvadA / ito gataH sa yogabhraSTo vijJAnavAJchavaNAdiSvAsthAparastena tadvAse matirasya saMbhavati kadAcidamatirapi / tatra kiM nimittamiti cet / prArabdhapratikUlakhena dazAsidhyabhAvAnna pUrNatvenAsya brahmaprAptirabhUt / tadAsthAvAMzca / tadyogaprabhAvAdasya lokAntaraprAptirAsIt / na tadbhogavAsanayA / tanma Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / tistvapunarAvRttyA pUrNabrahmaprAptiviSayaiva sA khatra cirAskalpAnne brahmaNA saha bhavitA / kiM tAvadavAvasthAnena / tasmAdatra saMbhUya sAdhanasidhyA dazAM gatvA pare brahmaNyAtyantikIM gamiSyAmIti kadAcitpanarAvartane matiH kadAcidvAse'pi tenoktadRSTAnto'tra saMbhavati / yadvA , Atape. prakAzAdhikyaM chAyAyAM mukhAdhikyam / kadAcidasya vivekalakSaNaprakA zAdhikyena zIghrameva padamApakayogikule saMbhavane matiH saMbhavati / kadAcitsaMsAre janmamRtyujarAvyAdhyAdiduHkhadarzanAnusmaraNena chAyeka sukhakaraM brahmalokavAse matiH / tasmAdayaM chAyAtapayoriva brahmaloke. bhavati // 6 // chAyAmAvAnnityatvena prakAzopalabdhaye sAdhanamAha iMndriyANAM pRtharabhAvamudayAstamayau ca yat / ... pRthagutpadyamAnAnAM smRtvA dhIro na zocati // 7 // . pRthagutpadyamAnAnAM pRthagutpadyante pRthagutpadyamAnAni teSAM parasparavilakSaNarUpANAmindriyANAM jJAnakarmarUpAmAM pRthagbhAce vivekenA''tmano vilakSaNatvaM tAni guNakRtAni guNAH prAkRtA nA''smana iti teSAmudayAstamayau codayaM cAstamayaM ca tau ca yadyasmAttasya layonavasAkSitvenAsstmano nityasyAsaGgatvaM smRtvA vijJAya dhIro vivekI na zocati na viSayamogavAsanayA zokaM prApnoti / kathamatra vivekaH / antaHkaraNaM sattvAtmakaM rAjasadhyAnAdhArepA tAmasaM zabdaM zRNoti tAmasena kAcA karmakaraNena vaktyAtmA tatsarvasAkSI tenAsaGga eva sadA / evaM manaHprabhU tiSvapi vijJeyam / uktaM ca 'guNA guNeSu vartanta iti matvA na sajate' * iti // 7 // :: indriyANAM pRthagbhAvaM tallayodbhabasAkSitvaM ca vijJAya kathamAtmA vijJeya ityatrA''ha: . indriyezyaH paraM mano manasaH sattvamuttamam / . - satvAdadhi mahAnAtmA mahato'vyaktameva ca // 8 // ... indriyebhyastrividhebhyo manaH paramantaraoN saMkalpavikalpayoMgena teSAM pravartananivartanahetutvAt / tasmAdvAhyaviSayAnbahistyaktvA tanni prajJA tataH pratyAvartya tAvadindriyaniSThaM kuryAt / tatastatmavartananivartanahetu Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 arthaprakAzasametAsavRtticatuSTayaM mano'ntaraGgamantarAkAzAvasthitaM vijJAya dehAsaGgatvena yo hRtpuNDarIkAntarAkAzastanniSTho bhavet / tadRSTyA sthUlAbhAvena jAgarAbhAvAdvAhyaprapazcAbhAvaH sarvatra vyomaiva vibhAti / tatrAdhyAsAnmanaHsaMkalpayogena svapnadRzya prapaJcavannAnAvidhaM bhAnaM vibhAti tadapi bAhyaprapaJcavade. vAto nirasyam / kathaM, tasmAnmanasaH sattvaM vizuddhaprajJAprakAzavadataH prajJAnarUpameva taduttamam / antaraGgaM savyoma dRzyamAnaprapaJcasAkSitvAt / iti vijJAya tadavalambaparityAgena tasminvyonni prajJAnAvalambenaivA''tmanya. vatiSTheta / tatastatra yathA bhAvAvalambastathaivAbhAvAvalambaH / tripuTIyogenAvabhAsamAnatvAt / tena nA''tmavijJAnamiti jJAtvA'gre kiM kArya taducyate / sattvAttasmAdadhisattve'dhisattvasya prajJAnarUpasyA''zraya AtmA pratyagAtmA sAkSibhUto mahAzreSThaH / AzrayatvAdantaraGgazca / iti vijJAyAbhAvaniSThajJAnaM tadavalambaparityAgenA''tmaniSTha meva vidadhIta / tato jJAnajJeyasApekSitamAtmani jJAtRtvaM, niraste tavaye kiM jJAtRtvenAta. stadapi nirAsyam / kathaM, tasmAnmahato jJAtRrUpAdAtmano'vyaktaM na vyaktamavyaktaM jJAtRtvAdibhAvarahitatvAt / yanirvikalpamAtmaprajJAnaM tadavalambenaivAvatiSTheta / / 8 // tata Atmano'parokSavijJAnAya kiM kAryaM taducyate avyaktAtparaH puruSo vyApako'liGga eva ca / yaM jJAtvA mucyate janturamRtatvaM ca gacchati // 9 // avyaktAduktAtpuruSaH sarvAsa pUrSu puri zayAna iva vidyamAno nirvikAro nirvikalpaH zuddhaH sanmAvarUpaH paro'ntaraGgastadadhiSThAnatvAt / iti vijJAya sadAcAryadattaprajJAnayuktyA tajjJAnAvalambaM parityajyAjJAnAnyathAjJAnarahitatvena tasminsanmAtre tanmayatvenAvatiSTheta / saiva samAdhiH parabrahmAtmavijJAnam / kathaM sa puruSaH / vyApako vyApnoti sattArUpatvena srvaantrbhirvsthittvaadyaapkH| AliGga eva ca / na vidyamAnaM liDaM. yasya saH / yatra na jJAnaM nAjJAnamAnando nirAnando'pi na pUrNazUnye'pi nAnAkAraM sAkAramapi na prakAzarUpamaprakAzarUpamapi tasmAnnaikamapi liGgaM tatra nizcetuM zakyamato'liGga ityucyate / evaM yadyadvahirbhUtaM tattannirasya yadyadantaraGgaM tatra tatra niSThAM vidhAyA''tmanyAtmatvenAyamAtmAnamapa. rokSatayA'nubhUya jantuH prANI mucyate vividhabandhanAtpramukto bhavati / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / amRtatvaM ca gacchati prArabdhakarmabhogAnte dehapAtAdRvaM jalaprAstasaindhakakhilyavadapunarAvRttyA'vinAzisadvastutvaM gacchati // 9 // yasmAttadAtmavijJAnamAtmanyevAsti tasmAt na saMdRze tiSThati rUpamasya na cakSuSA pazyati kazcanainam / hRdA manISA'bhiklapto ya etadviduramR tAste bhavanti // 10 // asyA''tmanaH zuddhaM rUpaM svarUpaM saMdRze samyakprakAreNa draSTumavasthitaM prati na tiSThati na gocaro bhavati / ato na kazcana ko'pyenamAtmAnaM cakSuSA pazyati / cakSuSA bAhyaM rUpavadeva dRzyate kathaM so'ntaraGgo grAhyaH syAt / tarhi kena jJAyate, hRdA hRdayena hRdayamiti prajJAnasya nAmadheyaM tena hudA vigatasaMcitadoSatvAdrajastamobhAvarahitena vizuddhenA''tmaprajJAnena manISA manasa ISA gatirmanISA sadgurUpadiSTavAkyazravaNAdyadantamananaM vyatirekasAdhanaM tadrapA tayA manISayA'bhikRpta AtmanyAtmanaiva vijJAtumabhizakto nAnyathA / ye pumAMso'dhikAriNa etadAtmasvarUpaM yathoktaM vidurjAnate sAkSAtkurvate te'mRtA apatanityapUrNabrahmasvarUpA bhavanti // 10 // atha teSAM sA gatirityatrA''ha yadA paJcAvatiSThante jJAnAni manasA saha / buddhizca na viceSTeta tAmAhuH paramAM gatim // 11 // yadA yasminkAle manasA kartRrUpeNa saMkalpavikalpayogAdindriyANAM svavyApArapravartanahetubhUtena saha paJca jJAnAni zrotrAdIni jJAnakaraNA. nyavatiSThante svadharmaparityAgAtpajJAnAntargatatvena nizcalAni bhavanti / buddhizca tatprajJAnamapi na viceSTeta jJAnajJAtRtvaparityAgena sulInaiva bhavettadA tAM paramAmutkRSTAM yasyA na parA'nyaivaMbhUtAM tAM gatiM prApti. mAhuH // 11 // tAM yogamiti manyante sthirAmindriyadhAraNAm / apramattastadA bhAti yogo hi prabhavApyayau // 12 // tAM sthirAmindriyadhAraNAM yogaM yogaH parabaukyarUpo jJAnayoga iti manyante / evaM saMprAptayogastadA'pramattaH pramAdarahito galitAhaMmadhitvA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaprakAzasametAnirvikAro nirvikalpazca bhAti / mukhyaM yogalakSaNamAha-'yogo hi prabhavApyayo / prabhavazcApyayazca to| AtmanaH zuddhasya prabhava udbhavo'. parokSatvenAnubhavaH / apyayastaditarasya prajJAnAdeH sarvasya vyatirekavRttyA bilayaH / sa eva yogo nAnyaH // 12 // sarvavilayasAdhanavyatirekavRttimakurvANena naiva vAcA na tapasA prAptu zakyo na cakSuSA // 13 // naiva vAcA vedazAstrapaThanatadarthakathanarUpayA tacchravaNenApyAtmA prAptuM zakyaH / tathA na manasA saguNena saMkalparUpeNa prAptuM zakyaH / na cakSuSA prAptuM zakyaH / tAnyAtmetarapadArthajJAnasAdhamAnyeva nAntaraGgasya sUkSmatarasyA''smana: prakAzakAni bhavanti // 13 // kiMca. astIti bruvato'nyatra kathaM tduplbhyte| - astItyevopalabdhasya tattvabhAvaH prasIdati // 14 // tatparamAtmatattvamanyatrA''tmano'nyasminsthAne'sti nA''tmA maveti / AtmA saMsArI sukhaduHkhavAnajJAnenA''vRtastatparamaM tatvaM sarvotkRSTamasaM: sAri nityAnandanimagnaM sarvakarta sarvajJaM kathaM bhavedatastadbhinnamevAstyAtmaparamAtmanArbheda eva tAttviko'stIti bruvato bruvatA mUDhena kathaM tatparama tattvamupalabhyata upalabhyeta / tasya tadupalabdhirnAstyeva / yathA pUrvadezasthavastusaMprAptirna pazcimadezinaH kadA'pi / tasya vijJAnamAtmanyevAstyuktaM ca 'brahmavidApnoti para, tadeSA'bhyuktA satyaM jJAnamanantaM brahma, yo veda nihitaM guhAyAM parame byomanso'znute sarvAnkAmAnsaha brahmaNA vipa. zcitA' iti / evaM sati tabuddhiM vihAyAnyatra paratvena yanna cakSuSA gRhyate nApi vAcA nAnyairdevaistapasA karmaNA vA taskathaM cakSuSA'vekSamANenopalabhyeta / tathA bRhadAraNyake'pi tAttvikabhedavAdinaM nindati 'atha po'nyAM devatAmupAste'nyo'sAvanyo'hamasmIti na sa veda yathA pazuH / brahma taM parAdAdyo'nyatrA''tmano brahma veda' iti / astItyeva tadAtmanyevAsti tadupalabdhiruktaprakAreNa, guhAyAmevAstIti buvatopalabdhasyopa samIpa Atmanyeva labdhasya sadAcAryaprasAdena saMprAptasya tattvabhAvastasvasya mAvo'stittvaM prasIdati saccidAnandamayaM paramaM tattvaM tasya nityamAtmatvenAparokSatayA vimAti na vasanduHkhamUlaM saMsAraH stvven||14|| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThopaniSat / kadA tadupalabdhirityatrAhi-.:. : . . . . . . . .. ....... :: . ... yadA sarva pramucyante kAmA ye'sya hRdi shritaaH| ... atha mo'mRto bhavatyatra brahma samaznute // 15 // ye'spa sAdhakasya hRdi zritA hRdayamAzritya vartamAnAste sarve kAmAH "sAMsArikA ihAmutra ca sthitA yadA yasminkAle pramucyante svayameva pramuktA bhavanti sa nirvAsano bhavati / atha tadA samayo'mRto brahma rUpo bhavati / pUrvamapi brahmaivA''sInmadhya upAdhiyogAdabrahmamAnI tada. pagame punaH pUrvavadbrahmaiva bhavati / uktaM cAnyatra 'brahmaiva sanbrahmApyeti' iti / ante'trAsminneva loke brahma pUrNa samaznute saMprApnoti / na tasya .prANI ukAmanyatraiva samavanIyante // 15 // .11 .: : : ...15, yadA sarve abhiyante. hRdayasyeha granthayaH / ... .' atha mo'mRto bhavatyetAvadanuzAsanam // 16 // : . . . . ihAsmilloke yadA'sya sarve hRdayasya saMbandhino granthayo nAnAvidha.. zAstrazravaNapaThanAbhyAmutpannA. anekasaMzayarUpA yadvA kevalAjJAnayogena . viparItamAvanArUpAzcedahaM brahma tadA kathaM meM janmamRtyU sukhaduHkhe ca paricchinnatvaM cetyAdirUpAH prabhidyante svayameva prabhedaM prAmuvanti / athaM tadA mo'mRto bhvti| 'aba brahma samaznute ' ityetatpUrvasmAdAkRSyate / etAvadetatparimANamevAnuzAsanam // 16 // athotkramaNakAle kena nADImArgeNa gato'yamamRtatvameti tadAha zataM caikA hRdayasya nADyastAsAM ca mUrdhAnamabhiniHsRtakA / tayordhvamApannamRtatvameti viSvaganyA utkramaNe bhavanti // 17 // zataM ca zatasaMkhyAkA yadvA zatamanantaM mavatIti zatamanekA ekA ca hRdayasya mAMsapiNDa rUpasya saMbandhino nADyaH santi / tAsAM ca madhya ekA nADI mUrdhAnaM ziro'bhiniHsRtA'milakSyovaM nirgatA'styA brahma randhrAdratA / tayA nADyA tannADImArgeNoddhamAyannAgacchanbahmarandhreNa: nirgato'mRtatvaM mokSameti / tasyA nADyA anyA viSvagvizvataH svaJcantiH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 arthaprakAzasametAvizvagvidhUcyo vizvato vartamAnA nADya utkramaNe svAbhAvike viSaye mavanti // 17 // uktArthamupasaMharannAha-- aGguSThamAtraH puruSo'ntarAtmA sadA janAnAM hRdaye saMniviSTaH / ta5 svAccharIrAtpravRhenmuAdiveSIkAM dhairyaNa taM vidyAcchukrama mRtam // 17 // aGguSThamAtro'GguSThapramANaH puruSo'ntarAtmA'ntarbhava AtmA sadA sarva. sminkAle janAnAM lokAnAM hRdaye saMniviSTo'sti / tamaGguSThamAtraM puruSamantarAtmAnaM svAtsvIyAccharIrAddhairyeNa vivekavairAgyakarmopAsanAbalena pravRhetmodyacchellabdhAcAryopadiSTavyatirekavRttyA. protpATayeccaturvidhAvidyA. saGgapramuktaM kuryAt / tatra dRSTAntamAha-mujAdiSIkAmiva / iSIkA muJjazalAkA mujhe vartamAnA tadAdhAreNaiva vartamAnA'pi kANDabhedena bhinnavAsti tathA'pi tAmiSIkA paripAkAvasthAyAM yathA dhairyeNa muJAtparivRhettathA''tmA dehe vartamAno'pi sAkSitvena sarvadA vilakSaNa evAsti tamAtmAnaM dhairyeNa pravRhet / taM pravRDhamAtmAnaM zukra zuddhaM pUrNacaitanyamamRtaM brahma vidyAjjAnIyAt / sa pUrvamapi zukramamRtamevA''sInmadhye. kiMci. dupAdhiyogenAnyathAtvaM tadapagame zukramamRtamepAsti / / 17 // .. iti mRtyuzAsanamuktvA kaThaH svayamAha mRtyuproktaM nAciketo'tha labdhvA / ' vidyAmetAM yogavipi ca kRtsnam / ' brahma prApto virajo'bhUdvimRtyu ranyo'pyevaM yo vidadhyAttamevam // 18 // atha tadanantaraM sa nAciketo naciketA eva nAciketo mRtyuproktaM mRtyunA proktametAM vidyAM yogavidhiM ca samAdhividhimabhyAsavidhiM ca kRtsnaM samayaM labdhvA prApya / kazcidanadhikArI proktaM zrutvA'pi na labhate nAyaM tathA pUrNAdhikArI tallabdhvA taduktaprakAreNa yogaM vidhAya brahma pUrNa sadA tanniSThatayA prApto virajo vigataM rajo rajoguNakArya yasya sa virajo Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kaThopaniSat / virajA vimRtyuvigatamRtyuramRtasvarUpatvAdamadbhUtaH / anyo'pi nacike. tasa itaro'pyevamuktaprakAreNa virajasko vimRtyubhavet / kaH yaH pumAnadhikArI sadguruprasAdaM labdhvA taM kRtsnaM yogavidhimevamuktaprakAreNa vidadhyAkuryAtso'pi dazAM saMsAdhyaivaM virajasko vimRtyubhavet / vidyAditi pAThAntaram / yo yasmai ziSyAyetaM yogavidhimevamuktaprakAreNa gururvidadyA. dvizeSeNa sa yathA vijAnIyAttathA dadyAvyAt / tadvacanameva dAnam / so'pyevaM bhavet / OM tatsaditi zrImadAdigurudattAtreyadigambarAnucaraviracite jJAnakANDe kaThavalyupaniSadarthaprakAze SaSThI vallI // 6 // samAptA kaThopaniSat /