Book Title: Haribhadrasuri aur unka Yoga Vigyan
Author(s): Harindrabhushan Jain
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210202/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra sUri aura unakA yoga-vijJAna - DaoN. harIndrabhUSaNa jaina ( maMgalAcaraNa ) namiUNa joginAhaM sujogasaMbaMsagaM mahAvIraM / vocchAmi jogabaDDhaM haribhaddamuNidaviNNANaM // arthAta-yogiyoM ke svAmI evaM uttama yoga-mArga ko dikhAne vAle bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karake maiM haribhadra munIndra ke yoga se saMbaddha vijJAna kA vivecana karatA hai| AcArya haribhadra sUri aura unakA vaiduSya . prAcArya haribhadra sUri, una purAtana cintakoM meM se eka haiM jinhoMne apanI pratibhA aura jJAna se bhAratIya dharma, darzana, saMskRti evaM sAhitya ke kSetra meM mahanIya yogadAna kiyA hai| ve prakANDa nyAyavida, krAntadarzI sAdhu evaM adbhuta kathAkAra to haiM hI, unakA bhAratIya tulanAtmaka yogajJAna bhI sAtizAyI hai| prAcArya haribhadra eka aise prazasta racanAkAra haiM jinakA samasta bhAratIya dharmoM evaM darzanoM para prabala Adhipatya hai| yaha jAnakara Azcaryacakita raha jAnA par3atA hai ki unakI racanAoM meM jahA~ eka ora vibhinna bhAratIya vicAradhArAoM kA tAttvika vivecana hai vahIM para una vicAradhArAoM ke sAtha sAmaMjasya sthApita karate hue jaina dRSTikoNa kI bhI vizuddha vyAkhyA hai| yaha bAta yoga-nirUpaNa ke prasaMga meM to zata-pratizata sahI hai| isalie hamane prAcArya haribhadra ke yaugika jJAna ko yoga-vijJAna kI saMjJA pradAna kI hai| jIvanavRtta evaM sAmAjika avadAna prAcIna bhAratIya-paramparA kA anusaraNa karate hue AcArya haribhadra ne apane viSaya meM kucha bhI nahIM likhA hai| AcArya prabhAcandra racita 'prabhAvakacarita'' (vi. saM. 1334), rAjazekhara sUri racita 'prabandhakoza'2 (vi. saM. 1405 ), 'purAtanaprabandhasaMgraha'3 Adi prabandhagranthoM meM prAcArya 1. 'prabhAvakacaritam'-siMghI jaina granthamAlA, ahamadAbAda tathA kalakattA, I. 1940, sampAdaka-munijinavijayajI, 9 vAM prabandha 'haribhadrasUricaritam' 2. 'prabandhakozaH' siMghI jaina granthamAlA, 1935, 8 vAM prabandha 'haribhadrasUriprabandhaH' 3. 'purAtanaprabandhasaMgrahaH' si. jai. grantha., 1936, 54 vAM prabandha 'haribhadrasUriprabandhaH' Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 100 arcanArcana haribhadra ke jIvana se sambandhita prabandha upalabdha haiN| prAcarya bhadrezvararacita prAkRta 'kahAvalI' ke aMta meM prAcArya haribhadra kA vRttAnta saMkSepa meM varNita hA hai| ___ tadanusAra AcArya haribhadra kA janma cittaur3a (citrakUTa) meM huA thaa| unake pitA kA nAma zaMkarabhaTTa aura mAtA kA nAma gaMgA thaa| ve janma se brAhmaNa the| bAda meM ve rAjapurohita bne| prAcArya haribhadra ne, prAcArya jinabhaTa ke vidyAdharagaccha se sambandhita zvetAmbara jaina sampradAya meM dIkSA grahaNa kii| unake dIkSA-guru kA nAma jinadatta sUri thaa| prAcArya ke jIvana meM jisa vyakti ne mahattara parivartana kiyA vaha hai 'yAkinI mahattarA' nAma kI saadhvii| prAcArya ne isa sAdhvI ko apanI dharmamAtA kA pada pradAna kiyA aura sadaiva unake putra ke rUpa meM apane ko ullikhita karate rhe| kahA jAtA hai ki haribhadra ne mevAr3a ke eka bahuta bar3e samudAya ko sambodhita kara use jainadharma meM dRr3ha vizvAsI banAyA / vaha samudAya Aja 'poravAr3a' jAti ke nAma se prasiddha hai'| samaya prAcArya haribhadra ke samaya kI pahelI lagabhaga hala ho cukI hai| prakhyAta purAtattvavettA evaM jainasAhitya saMzodhaka muni zrI jinavijayajI ne antaH evaM bAhya sAkSyoM ke AdhAra para prAcArya haribhadra kA samaya vikrama kI AThavIM zatAbdI kA aMtima evaM navamI zatAbdI kA prArambha nizcita kiyA hai| prAyaH samasta bhAratIya evaM pAzcAtya vidvAn prAcArya haribhadra ke isa samaya ko prAmANika svIkAra karate haiN| prasiddha jarmana bhAratavid pro. harmana yAkobI ne bhI prAcArya haribhadra ke isa samaya ko prAmANika rUpa meM svIkAra kara liyA hai / 2 kRtiyA~ prAcArya haribhadra kI kRtiyoM ke parimANa ke sambandha meM aneka prakAra ke mantavya pracalita haiM / 'prabandhakoza' tathA vijayalakSmI sUri ke 'upadezaprAsAda' meM 1440 prakaraNoM ke, tathA 'prabhAvakacaritam' meM 1400 prakaraNoM ke prAcArya haribhadra dvArA race jAne ke ullekha haiN| 3 abhI lagabhaga sau ke AsapAsa choTe-bar3e grantha jJAta ho sake haiM jo prAcArya haribhadra racita 1. DaoN. chaganalAla zAstrI, sampAdaka evaM anuvAdaka 'samarAiccakahA' prathama khaNDa, prakAzaka a. mA. sAdhumArgI jaina saMgha, bIkAnera, 1976, prastAvanA pR. 2 . 1926 meM 'eziyATika sosA. baMgAla'dvArA 'Bibliotheca Indica No. 169' ke antargata prakAzita, pro. harmana yAkobI dvArA sampAdita 'samarAiccakahA' kI bhUmikA (inTroDakzana) 3. 'prabhAvakacaritam' kA 9 vAM prabandha 'haribhadrasUricaritam' Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra sUri aura unakA yoga-vijJAna / 101 mAne jAte haiN| unameM se bhI yadi chaTAI kI jAya to prApya zraprApya lagabhaga pacAsa grantha aise haiM jinheM prAcArya haribhadra racita mAnA jAnA zaMkAspada nahIM hai / " zrAcArya haribhadra- racita granthoM ko sAmAnyataH pA~ca bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai 1. zrAgama - vyAkhyAe~, 2. kathAkRtiyA~, 3. dharma va darzana sambandhI grantha, 4. yogazAstra, evaM 5. anya grantha / 1- Agama vyAkhyAe~ prAcArya haribhadra jaina AgamoM para saMskRta meM TIkA likhane vAle sabase prathama vidvAn haiM / inake dvArA praNIta 'Avazyaka - bRhadvRtti' 'dazavaikAlika - bRhadvRtti' Adi Agamika TIkAe~ prasiddha haiM / 2. kathAkRtiyA~ AcArya haribhadra racita svataMtra kathAkRtiyoM ke nAma haiM- 'samarAiccakahA' tathA 'dhUrtAkhyAna' / 3. dharma va darzana sambandhI grantha AcArya haribhadra ne anekAnta para 'anekAntajayapatAkA', 'anekAntavAdapraveza' donoM saTIka tathA 'anekAntapraghaTTa' nAmaka mahattvapUrNa grantha race haiM / inake atirikta AcArya haribhadra kA bhAratIya SaDdarzanoM kI vivecanA karane vAlA eka prasiddha grantha 'SaDdarzanasamuccaya' hai / 'zAstravArtAsamuccaya' nAmaka eka dArzanika grantha bhI inakA prasiddha hai / 'dharmasaMgrahaNI' evaM 'lokatattvanirNaya' nAmaka grantha bhI prAcAryazrI ke likhe hue prApta hote haiM / 'jaina grantha aura granthakAra' nAmaka grantha meM prAcArya haribhadra racita dArzanika jina granthoM kA ullekha hai, ve isa prakAra haiM tattvataraMgiNI, tribhaMgIsAra, nyAyAvatAravRtti, paMcaliMgI, dvijavadanacapeTA, paralokasiddhi, vedabAhyatAnirAkaraNa, sarvajJasiddhi tathA syAdvAdakucodyaparihAra | 2 AcAryazrI ne prasiddha bauddha zrAcArya diGnAga racita 'nyAyapraveza' para eka 'nyAyapravezaTIkA' bhI likhI hai / 4. yogazAstra prAcArya haribhadra ne bhAratIya yoga-vidyA ke kSetra meM apUrva dena dI hai / zrAcArya zrI ke 1. DaoN0 chaganalAla zAstrI, 'samarAiccakahA', prastAvanA - pR0 15 2. paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya dvArA likhita 'jainadarzana', zrI gaNezavarNI jaina granthamAlA kAzI, 1966, 'jaina dArzanika sAhitya' - pR0 585 Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 102 arcanArcana jo yaugika-grantha Aja upalabdha haiM unakI saMkhyA cAra hai-(1) yogabindu, (2) yogadRSTisamuccaya, (3) yogazataka evaM (4) yogvishikaa| ina cAroM granthoM meM prathama do saMskRtabhASA meM, zeSa do prAkRtabhASA meM likhe gaye haiN| yadyapi 'SoDazaka' nAmaka grantha meM kucha prakaraNa yogaviSayaka haiM, parantu unakA varNana ukta cAra granthoM meM samAviSTa ho jAtA hai| _ 'yogabindu' kA parimANa sabase adhika hai| isa samuccaya' kI zlokasaMkhyA 228 hai| ina donoM granthoM kI racanA ati prAcIna evaM prasiddha saMskRtachanda 'anuSTup' meM kI gaI hai| ___ 'yogazataka' kI racanA 101 prAkRta gAthAoM meM tathA 'yogavizikA' kI racanA 20 prAkRta gAthAoM meM kI gaI hai| isa prakAra prAcArya haribhadra ke ina cAroM yoga-granthoM kA parimANa 876 zloka pramANa hai| 5. anya grantha AcArya haribhadra bar3e krAntikArI vicAroM ke sAdhU-puruSa the| unhoMne apane samaya ke caityavAsI jainasAdhUnoM meM vyApta zithilAcAra ke viruddha saMgharSa hI nahIM kiyA apitu unheM saMbodhita karane hetu eka 'sambodha-prakaraNa' nAma kA grantha bhI likhaa| jainavidyA ke prasiddha anveSaka paM0 nAthurAma 'premI' ne prAcArya haribhadra ke jina anya granthoM kA ullekha kiyA hai ve isa prakAra haiM-'tattvArthAdhigama' para TIkA' tathA 'lalitavistarA'2 evaM apabhrazabhASA ke do grantha 'jasaharacariU' evaM 'neminAthacariU' / yoga-vijJAna aAtmavikAsa ke lie 'yoga' eka mahattvapUrNa sAdhana hai| bhAratIya saMskRti ke samasta ciMtakoM evaM RSi-muniyoM ne yogasAdhanA ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| hama yahAM yoga ke vibhinna artha, unameM paraspara sAmaMjasya, bhAratIya yaugika paramparAe~, jainayoga paramparA evaM usameM prAcArya haribhadra sUri ke yogadAna kI carcA kreNge| yoga kA artha 'yoga' zabda 'yuj' dhAtu se 'gha' pratyaya hokara niSpanna hotA hai| saMskRta vyAkaraNa meM 'yuja' dhAtu ke do prartha haiM-saMyoga (jor3anA) 5 evaM samAdhi / bhAratIya yogadarzana meM 'yoga' zabda donoM arthoM meM prayukta hamA hai| maharSi pataMjali ne yoga kA artha kiyA hai samAdhi prarthAta cittavRtti kA nirodha / prAyaH sabhI vaidika yoga-cintakoM ne 'yoga' kA artha samAdhi ke rUpa meM kiyA hai| bauddha vicArakoM ne bhI 'yoga' kA artha samAdhi grahaNa kiyA hai| 1. 1, 2, 3, 4-paM. nAthUrAma 'premI', jaina sAhitya aura itihAsa, hindI grantha ratnAkara prA. li. banbaI, 1956, pRSTha saMkhyA kramazaH 512, 57, 237, 408 2. rudhAdi gaNI 'yuj' dhAtu, yujira yoge, siddhAnta kaumudI (rudhAdigaNa) 3. divAdigaNI 'yuj' dhAtu, yuj samAdhau samAdhizcittavRttinirodhaH, siddhAntakaumudI (divAdigaNa) 4. yogazcittavRttinirodhaH-pAtaMjala yogasUtra 112 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra sUri aura unakA yoga-vijJAna / 103 prAcArya haribhadra ne 'yoga' kA artha 'saMyoga' kiyA hai, ve kahate hai ki 'mokSeNa yojanAd yoga: " arthAt 'yoga' eka sArthaka zabda hai kyoMki vaha AtmA ko mokSa se jor3a detA hai / jainadarzana meM 'yoga' zabda kA apanA eka viziSTa artha bhI hai "kAyavAGa manaH karma yoga: " arthAt zarIra, vacana evaM mana kI pravRtti ko yoga kahate haiM / yaha do prakAra kA hai-- zubhayoga aura azubhayoga / zubhayoga se puNya evaM azubha yoga se pApa karmoM kA 'lava' hotA hai| yaha donoM prakAra kA yoga karmabandha kA kAraNa hai| ataH mokSa prApta karane ke lie yoga kA nirodha ( saMvara) karanA par3atA hai| yahA~ 'yoga' zabda ko eka viziSTa pAribhASika zabda samajhanA cAhie, jisakA bhAratIya yogadarzana se sIdhA koI sambandha nahIM hai / yoga ke arthoM meM sAmaMjasya vaidika vicAradhArA meM 'yoga' kA artha 'samAdhi' evaM jaina vicAradhArA meM 'yoga' kA artha 'saMyoga' huA hai| ina donoM grathoM kI paraspara bhinna nahIM mAnanA caahie| sUkSma dRSTi se vicAra karane para ina donoM arthoM meM sAmaMjasya pratIta hotA hai / prAcArya haribhadra ne 'yogabindu' ke prAraMbha meM isI bAta kI ora dhyAna AkRSTa karate hue likhA hai| "mokSaheturyato yogo bhidyate na tataH sAdhyAbhedAt tathAbhAve tUktibhevo na arthAt yoga, mokSa kA hetu hai| paramparAdhoM kI bhinnatA ke bAvajUda mUlataH usameM koI bheda nahIM hai / jaba yoga ke sAdhya yA lakSya meM kisI ko koI bheda nahIM hai, vaha sabako eka samAna hai, taba uktibheda yA vivecana kI bhinnatA vastutaH yoga meM kisI prakAra kA bheda nahIM lA sakatI / kvacit / kAraNam // 4 samAdhi arthAt cittavRtti kA nirodha, eka kriyA hai-sAdhanA hai| vaha niSedhaparaka nahIM pratyuta vidheyAtmaka hai / cittavRtti ke nirodha kA vAstavika artha hai apanI saMsArAbhimukha cittavRttiyoM ko roka kara sAdhanA ko sAdhyasiddhi yA mokSa ke anukUla banAnA / janavicAraka mokSa ke sAtha sambandha karAnevAlI kriyA-sAdhanA ko 'yoga' kahate haiN| isa prakAra 'yoga' ke donoM prathoM meM vastutaH bheda nahIM kintu prabheda samajhanA cAhie / " / 1. yogabindu - 31 2. prA. umAsvAti kA tatvArthasUna 6 / 1 3. " zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya," vahI 6 / 2, "mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogAH bandhahetavaH ", vahI 81, bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM mokSaH," vahI 1011 4. yogabindu - 3 5. prAcArya haribhadrasUri 'jainayogagrantha catuSTaya zrI hajArImala smRti prakAzana, byAvara, nibandha 'jainayoga: eka parizIlana' pu0 43-44 saMpAdaka DaoN. chaganalAla zAstrI, muni 1982 meM prakAzita, upAdhyAya zramaramuni kA Asanastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 104 bhAratIya yaugika paramparAe~ bhAratIya-saMskRti, tIna dhArAoM meM pravahamAna rahI hai-vaidika, bauddha evaM jaina / isa apekSA se yogasAdhanA kI bhI tIna paramparAe~ haiM-vaidika, bauddha evaM jaina yoga paramparA / tInoM paramparAoM kA apanA svatantra cintana evaM maulika-vicAra hai| phira bhI tInoM paramparAoM ke vicAroM meM bhinnatA ke sAtha bahuta kucha sAmya bhI hai| Age hama inhIM paramparAoM para vicAra kreNge| arcanArcana vaidika yoga-paramparA veda evaM upaniSad kAla kI apekSA SaDdarzanoM meM yoga kI rUparekhA adhika spaSTa ho gaI thii| yogadarzana to pramukha rUpa se yoga kA vivecaka hai hii| yogadarzana kA prAdi grantha maharSi pataMjali kA 'yogasUtra' hai| isameM jo yoga kA svarUpa prApta hotA hai, vaha vaidika yogaparamparA kA pUrA pratinidhitva karatA hai| isameM yoga ke pATha aMgoM kA vivecana hai, jinakA paripAlana karake mAnava-jIvana ke carama lakSya kaivalya-mokSa ko prApta kiyA jA sakatA hai / ina ATha aMgoM ke nAma isa prakAra haiM-1 yama, 2 niyama, 3 Asana, 4 prANAyAma, 5 pratyAhAra, 6 dhAraNA, 7 dhyAna evaM 8 samAdhi / yoga ke ina aMgoM ke bheda-prabhedoM para sUkSma vicAra karane se yaha spaSTa rUpa se pratibhAsita hotA haiM ki inameM aura jainadharma meM pratipAdita cAritra ke bheda-prabhedoM meM paryApta sAmya haiM / udAharaNArtha-prathama yogAMga 'yama' ke jo pAMca bheda maharSi pataMjali ne batAe haiM vahI pA~ca bheda vratoM ke rUpa meM jainadharma meM batAe gae haiM / tulanA kIjie"tatrAhiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparipahA ymaaH|" pAtaMjala yogasUtra 2-30 "hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virtivrtm|" tattvArthasUtra, 7-1 AcArya haribhadra ne bhI yoga kI isa sAmyadRSTi ko dhyAna meM rakhate hue pAtaMjala yoga ke ATha aMgoM se anuprANita pATha yogadRSTiyoM kA vivecana 'yogadRSTisamuccaya' meM kiyA hai| bauddha yoga-paramparA bauddha sAhitya meM yoga ke sthAna para 'dhyAna' aura 'samAdhi' zabdoM ke prayoga milate haiN| mahAtmA buddha ne nirvANa prApti ke lie jisa aSTAGgikamArga kA upadeza diyA usameM pAThaveM aMga 'samAdhi' kA vizeSa mahattva hai| use 'samyakasamAdhi' nAma diyA gayA hai| 'samyakasamAdhi' ko prApta karane ke lie cAra prakAra ke 'dhyAna' kA bhI varNana hai|4 1. "yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhyAnadhAraNAsamAdhayo'STAGa gaani|" pAtaMjala yogasUtra 219 2. "mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA praa| nAmAni yogadRSTinAM lakSaNaM ca nibodhata // " yogadaSTisamuccaya 13 1-samyagdRSTi, 2-samyaksaMkalpa 8 samyaksamAdhi |-sNyuktnikaay 510 cAra prakAra ke dhyAna-1 vitarka-vicAra-prIti-sukha-ekAgratA sahita, 2 prIti-sukha-ekAgratA sahita, 3 sukha-ekAgratA sahita, 4 ekAgratA sahita, 3. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra sUri aura unakA yoga-vijJAna / 105 bauddha sAhitya meM Arya-aSTAMga kA varNana kiyA gayA hai, usameM zIla, samAdhi aura prajJA ke ullekha prApta hote haiN|' bauddhoM dvArA svIkRta zola meM pataMjali sammata yama-niyama kA samAveza ho jAtA hai| bauddha sAhitya meM paMca zIla, vaidika paramparA meM pAMca yama aura jaina-paramparA meM pAMca mahAvrata prAyaH eka samAna haiM / jaisA ki hama pahale batA cuke haiM yama aura mahAvratoM ke nAma eka sadRza haiM / paMca zIla meM prathama cAra ke nAma yahI haiM, parantu aparigraha ke sthAna para madya se nivRtta hone kA ullekha hai| bauddha-samAdhi meM yoga sUtra dvArA vaNita prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kA samAveza ho jAtA hai / bauddha-paramparA 'dvArA mAnya 'prajJA' aura yogasUtra meM vaNita 'viveka-khyAti' meM paryApta arthasAmya hai| isa prakAra bauddha sAhitya meM vaNita yoga, anya paramparAoM se kahIM zabda se, kahIM artha se aura kahIM prakriyA se sAmya rakhatA hai| jaina yoga-paramparA bhagavAna mahAvIra ne sAr3he bAraha varSa taka mauna rahakara ghora tapa, dhyAna aura AtmaciMtana ke dvArA yoga-sAdhanA kA hI jIvana bitAyA thaa| jainAgamoM meM vaNita sAdhvAcAra-paMca mahAvrata, paMca samiti, tIna gupti, bAraha prakAra kA tapa, cAra prakAra kA dhyAna Adi jo yoga ke mukhya aMga haiM, unheM sAdhujIvana-zramaNa-sAdhanA kA prANa mAnA gayA hai| jainadarzana meM yoga-sAdhanA ke artha meM 'dhyAna' zabda kA prayoga hA hai| prAcArya umAsvAti ne 'dhyAna' kA lakSaNa kiyA hai-"uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntamahartAta"3 arthAta-kisI eka viSaya meM cittavatti kA nirodha (rokanA) dhyAna hai| yaha uttama saMhanana vAle vyakti ke kevala antarmaharta taka ho sakatA hai| prAcArya ne isake cAra bheda kie haiM--(1) prArta, (2) raudra, (3) dharma tathA (4) zukla / inameM prathama do-prArtadhyAna evaM raudradhyAna saMsAra ke kAraNa hai tathA antima do-dharmadhyAna tathA zukladhyAna mokSa ke kAraNa haiN| isa dhyAna kA pAtaMjala cittavRttinirodharUpa 'samAdhi' se sAmaMjasya baiThatA pratIta hotA hai| 1. zIla kA artha hai-kuzala dharma ko dhAraNa karanA tathA karttavya meM pravatti evaM akartavya se nivRtti |-"visuddhmgg' 1119 / 25 samAdhi kA artha hai-kuzala citta kI ekAgratA -vahI, 3 / 2 / 3 prajJA kA artha hai-kuzala cittayukta vipazya-vivekajJAna, vahI, 14 / 2 / 3 2.. upAdhyAya amaramuni 'jainayoga eka parizIlana', pRSTha 64 3. tttvaarthsuutr-9|27 4. "ArtaraudradharmyazuklAni" tattvArthasUtra 9 / 28 "pare mokSahetu"--vahI 9 / 29 Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jana Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arcanArcana prAcArya haribhadra sUri kA yoga-vijJAna aura jaina yoga ke AcArya prAcArya haribhadra jaina yoga ke sabase prathama AcArya haiN| unhoMne jaina yoga para jina cAra granthoM kI racanA kI, unakA ullekha hama pahile kara cuke haiM / prAcArya haribhadra ke yoga vijJAna ko jina prAcAryoM ne Age bar3hAyA, unameM pramukha prAcArya haiM - hemacandra, zubhacandra evaM upAdhyAya yazovijaya | AcArya hemacandra ( vikrama kI 12 vIM zatAbdI ) ne apane 'yogazAstra' nAmaka grantha meM pAtaMjala aSTAMga yoga ke krama se gRhastha evaM sAdhujIvana kI AcAra - sAdhanA kA jaina- dRSTi se varNana kiyA hai| zrAcArya zubhacandra ne 'jJAnArNava' (sarga 29 se 42 taka ) meM prANAyAma, dhyAna Adi yaugika viSayoM ke svarUpa evaM bhedoM kA jainazAstrIya dRSTi se varNana kiyA hai / upAdhyAya yazovijaya ne 'adhyAtmasAra', 'adhyAtmopaniSad' aura saTIka battIsa 'battIsiyAM' likhI haiM, jinameM jaina yoga kI vivecanA hai / upAdhyAyajI kA sabase mahattvapUrNa kArya hai prAcArya haribhadra kI 'yogavizikA' evaM 'SoDazaka' para likhI ttiikaaeN| hama niHsaMkoca yaha kaha sakate haiM ki upAdhyAya yazovijaya ne prAcArya haribhadra kI samanvayAtmaka jaina yogadRSTi ko pallavitapuSpita kara use Age bar3hAyA / 1 paMcama khaNDa / 106 AcArya haribhadra ke yoga-granthoM kA viSaya- vivecana zrAcArya haribhadra ke yoga-viSayaka cAra grantha haiM - (1) yogabindu, (2) yogadRSTisamuccaya, (3) yogazataka evaM (4) yogaviMzikA / ina cAroM ke viSayoM kA hama saMkSepa meM vivecana karate haiM-- 1. yogabindu yoga kI nirukti evaM usakI pA~ca bhUmikAe~- - grantha ke nirukti para vicAra karate hue, usake kramika vikAsa kI pAMca haiN| ve kahate haiM ki 'mokSeNa yojanAd yoga : ' AtmA ko mokSa se jor3a detA hai / prArambha meM AcArya yoga kI bhUmikAnoM para prakAza DAlate arthAt yoga eka sArthaka zabda hai, kyoMki vaha AtmA ke mokSa se yojana kI isa prakriyA meM pAMca bAtoM kI mahattvapUrNa bhUmikA hai(1) adhyAtma, ( 2 ) bhAvanA, (3) dhyAna, (4) samatA evaM (5) vRttisaMkSaya / adhyAtma zrAtmAnubhUti, bhAvanA prAtmAnubhUti kA bAra-bAra citavana, dhyAna citta kI ekAgratA, samatA - iSTAniSTa padArthoM ke viSaya meM taTasthavRtti tathA vRttisaMkSaya-vijAtIya dravya se utpanna cittavRttiyoM kA samUla nAza - ye pAMcoM uttarottara zreSTha haiM / 2 AcArya haribhadra ne ina pAMcoM meM se prathama cAra bhUmikAoM kI pAMtajala yogasUtra meM varNita saMprajJAtasamAdhi se evaM antima pAMcavIM bhUmikA kI asaMprajJAtasamAdhi se tulanA kI hai / 1. upAdhyAya zramaramuni 'jainayoga: eka parizIlana', pRSTha 72/74 2. adhyAtmaM bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / mokSeNa yojanAd yogaH eSa zreSTho yathottaram // - yogabindu 31 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra sUri aura unakA yoga vijJAna / 107 yoga ke chaha bheda - isake pazcAt yoga ke chaha bhedoM kA vivecana hai - (1) tAttvika, (2) pratAtvika, (3) sAnubandha, (4) niranubandha, (5) sAsrava evaM (6) manAsava yoga kA yathAvidhi anusaraNa, tAttvika yoga hai / kevala lokaraMjanArtha yoga kA pradarzana tAttvika yoga hai| lakSya prApta karane taka pravicchinna gatimAn sAnubandha yoga hai / jisameM bIca-bIca meM gatirodha AtA rahatA hai, vaha niranubandha yoga hai jo saMsAra paribhramaNa ko dIrgha banAtA hai vaha sAsrava yoga hai jo saMsAra paribhramaNa ko samApta karatA hai, vaha 'manAsava yoga' hai / vastutaH ye chaha bheda yoga kI bhinna bhinna avasthAoMoM ke sUcaka haiN|' yoga mAhAtmya - isake bAda yoga ke mAhAtmya kI carcA hai yogaH kalpataruH zra eSTho yogazcintAmaNiH paraH / yogaH pradhAnaM dharmANAM yoga: siddha: svayaMgrahaH // 2 yahA~ AcArya ne yoga kI sarvArthasAdhaka kalpavRkSa evaM cintAmaNi se tulanA karate hue use samasta dharmoM meM pradhAna evaM siddhi mukti kA ananya hetu batAyA hai| - mAge prAcArya kahate haiM ki yoga na kevala sAMsArika duHkhoM se apitu janma-maraNa ke duHkhoM se bhI chuTakArA dilAkara nirvANa kI prApti karA detA hai / isa prasaMga meM zrAcArya ne eka mahattvapUrNa bAta kahI hai- yogAbhyAsI puruSa ke lie yoga ke prabhAva se aise uttama svapna dhAte haiM, jisase usake sabhI prakAra ke saMdeha dUra ho jAte haiM / yahA~ taka ki iSTadeva ke darzana bhI use ho jAte hai / " Age kahA gayA hai ki dhairya, zraddhA, maitrI, lokapriyatA, sadAcAra, gaurava, parama zAnti kI anubhUti jaise durlabha ho jAte haiM / yoga ke adhikArI jo jova caramapudgalAvarta meM sthita hai, arthAt jisakA saMsArasthiti-kAla maryAdita ho gayA hai, zuklapAkSika hai arthAt mohanIya karma ke tIvra bhAvarUpa andhakAra se rahita hai, bhinnagrantha hai arthAt jisane mithyAtva granthi kA bhedana kara liyA hai, evaM cAritrI hai arthAt cAritra pAlana ke patha para grArUDha hai, vaha yoga kA adhikArI hai| aisA vyakti yogasAdhanA ke dvArA anAdikAla se cale A rahe bhavabhramaNa kA anta kara detA hai| 5 1. tAtvika bhUta eva syAdanyo lokavyapekSayA / pracchinnaH sAnubandhastu chedavAnaparo mataH // sAkhavoH dIrghasaMsArastato'nyo'nAsravaH paraH, tattvajJAna, dvandvasahiSNutA, kSamA, mAnavIya guNa bhI yoga se prApta avasthAbhedaviSayAH saMjJA etA yathoditAH // -- yogabindu 33 34 2. yogabindu 37 / 3. vahI, 384. vahI 42, 5. vahI 43 6. yogabindu 52-54 7. "carame pudagalAvarte yato yaH zuklapAkSikaH / bhinaya caritra tasyaivaitadudAhRtam // " yogabindu 72 8. vahI 99 Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 108 arcanArcana isake viparIta jo acaramapudgalAvarta meM sthita haiM, ve mohakarma kI prabalatA ke kAraNa saMsAra meM, kAma-bhogoM meM prAsakta bane rahate haiN| ataH ye yoga ke adhikArI nahIM haiN| prAcArya ne unheM 'bhavAbhinandI' kI saMjJA se sambodhita kiyA hai|' yoga ke adhikArI jIvoM ko prAcArya ne cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA hai- 1. apunabaMdhaka, 2. bhinnagranthi, 3. samyagdRSTi (bodhisatva) tathA 4. caaritrii| ___ apunabaMdhaka-jo 'bhavAbhinandI' jIva meM pAe jAne vAle doSoM ke pratikUla guNoM se yukta hotA hai evaM abhyAsa dvArA uttarottara guNoM kA vikAsa karatA jAtA hai, vaha apunabaMdhaka hotA hai| vaha gurujanoM tathA devoM kA pUjana, sadAcAra, tapa, mukti se adveSa rUpa 'pUrva sevA' kA pArAdhaka hotA hai| bhinnagranthi-jisakI ajJAnajanita moharAgAtmaka granthi bhinna ho jAtI hai, aise satpuruSa kA citta mokSa meM rahatA hai aura deha saMsAra meN| usake jIvana kI samasta prakriyA yoga meM samAviSTa rahatI hai| samyagadaSTi (bodhisatva)-granthibheda ho jAne para jIva samyagdRSTi ho jAtA hai| usameM prazama Adi guNa vizeSarUpa se prakaTa ho jAte haiM / yathAzakti dharmatattva sunane kI icchA, dharma ke prati anurAga, guru tathA devAdi kI pUjA-ye usake lakSaNa haiN| antavikAsa kI dRSTi se isa avasthA taka pahu~cA puruSa bauddhaparamparA meM "bodhisatva" kahA jAtA hai| aise puruSa "bodhisattva" ke samAna kAyapAtI to hote haiM, cittapAtI nhiiN| jo uttama bodhi se yukta hotA hai, bhavyatA ke kAraNa apanI mokSAbhimukha yAtrA meM Age calakara 'tIrthakara' pada prApta karatA hai, vaha "bodhisattva" hai| cAritrI-sadanuSThAna meM pravRtta sAdhaka ke jaba parimita karma vinivRtta ho jAte haiM, taba vaha cAritrI hotA hai| adhyAtmapatha kA anusaraNa, zraddhA, dharma-zravaNa meM abhiruci Adi cAritrI ke lakSaNa haiM / anuSThAna ke pA~ca bheda prastuta grantha meM pAMca anuSThAnoM kA bhI varNana kiyA gayA hai-1. viSa, 2. gara, 3. anuSThAna, 4. taddhetu evaM 5. amRta / 1. "bhavAbhinandino prAyastrisaMjJA eva duHkhitaaH||" -yogabindu 86 ___ "ajJo bhavAbhinandI syAnniSphalArambhasaMgataH // " -vahI 87 / / yogabindu 178-179 3. "bhinnagranthestu yat prAyo mokSe cittaM bhave tanu // " --vahI 20 4. "samyagdRSTirbhavatyuccaiH prazamAdiguNAnvitaH |"-vhii 252, 253 5. "ayamasyAmavasthAyAM bodhisatvo'bhidhIyate / " -vahI 270, 271 "varabodhisameto vA tIrthaMkRdyo bhaviSyati / " -vahI 274 / / 7. vahI 352 8. vahI 353 9. vahI 155 - "viSaM garo'nuSThAnaM taddheturamRtaM param / '' Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra sUri aura unakA yoga vijJAna / 109 jisa anuSThAna ke pIche camatkAra-zakti prApta karane kA bhAva rahatA hai, vaha 'viSa' hai / ' jisa anuSThAna ke sAtha dainika bhogoM kI abhilASA jur3I rahatI hai, vaha 'gara' hai| saMpramugdha manavAle vyakti dvArA binA kisI upayoga ke jo kriyA kI jAtI hai, vaha 'anuSThAna' hai / 3 pUjA, sevA, vrata Adi ke prati mana meM rAga kA bhAva, jisase prerita hokara vyakti sadanuSThAna meM pravRtta hotA hai, yoga kA uttama hetu hone se 'taddhetu' kahA jAtA hai / jisa anuSThAna ke sAtha sAdhaka ke mana meM mokSonmukha zrAtmabhAva tathA bhavavairAgya kI anubhUti jur3I rahatI hai aura sAdhaka yaha AsthA lie rahatA hai ki yaha arhat pratipAdita hai, use 'amRta' kahA gayA hai / " ina pAMcoM anuSThAnoM meM se prathama tIna "asadanuSThAna" haiM tathA antima do "sadanuSThAna" haiN| yoga ke adhikArI vyakti ko "sadanuSThAna" hI hotA hai / 2. yogadRSTisamuccaya zrAcArya haribhadra kA yaha dUsarA yaugika grantha hai / yaha AdhyAtmika vikAsakrama, paribhASA, vargIkaraNa, zailI Adi kI apekSA 'yogabindu' se alaga dikhAI detA hai / yoga ke tIna bheda grantha ke prArambha meM yoga ke tIna bheda kiye gaye haiM- 1. icchAyoga, 2. zAstrayoga tathA 3. sAmarthyayoga / dharmasAdhanA meM pravRtta hone kI icchA se sAdhaka kA pramAda ke kAraNa jo vikala dharmayoga hai, use 'icchAyoga' kahA gayA hai / jo dharmayoga zAstra ke anusAra use 'zAstrayoga' kahate haiM / yaha zrapramAda ke kAraNa avikala-dharmayoga hotA hai / jo dharmayoga Atmazakti ke viziSTa vikAsa ke kAraNa zAstramaryAdA se bhI Upara uThA huA ho, use 'sAmarthya yoga' kahate haiM / sat zraddhA se yukta bodha ko 'dRSTi' kahA gayA hai - ( yogadRSTisamuccaya 17 ) ATha yogadRSTiyAM - sabase pahale dRSTi ke do bheda kie haiM- 'proghadRSTi' tathA ' yogadRSTi' / acaramapudgalAvarta-ajJAnakAla kI avasthA ko 'aghadRSTi' kahA gayA hai| 'proghadRSTi' meM pravartamAna 'bhavAbhinandI' kA varNana yogabindu ke varNana jaisA hI hai 15 'proghadRSTi' se Upara uThakara sAdhaka 'yogadRSTi' meM praveza karatA hai / 1. "viSaM labdhyAdyapekSAta idaM saccittamAraNAt / " - yogabindu 156 2 . vahI - 157 " divyabhogAbhilASeNa garamAhu rmanISiNaH" 3. "anAbhogavatazcaitadananuSThAnamucyate / saMpramugdhaM mano'syeti" - yogabindu 158 4. " etadrAgAdikaM hetuH zreSTho yogavido viduH " - vahI 159 5. "jinoditamiti tvAhurbhAvasAramadaH punaH / saMvegagarbha matyantamamRtaM munipuGgavAH // " - vahI 160 . 6. yogadRSTisamuccaya 2, "ihaivecchAdiyogAnAM svarUpamabhidhIyate / " 7. vahI 3-5 8. vahI 14 -- " proghadRSTiriha jJeyA mithyAdRSTItarAzrayA / " Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 110 arcanArcana prArambhika avasthA se lekara vikAsa kI carama avasthA taka kI bhUmikAoM ke, karmamala ke tAratamya kI apekSA se ina yogadaSTiyoM ke ATha bheda hai-1. mitrA, 2. tArA, 3. balA, 4. dIprA, 5. sthirA, 6. kAntA, 7. prabhA evaM 8. praa| ye pATha vibhAga tathA inakA varNana pAtaMjala-yogasUtra meM vaNita kramazaH yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA evaM samAdhirUpa yoga ke pATha aMga tathA bauddhaparamparA ke kheda, udvega Adi prathagajanagata aSTadoSaparihAra aura adveSa, jijJAsA Adi aSTayogaguNoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| udAharaNArtha prathama 'mitrAdaSTi' kA svarUpa dekhie "mitrAyAM darzanaM mandaM yama icchaadikstthaa| __ akhedo devakAryAdAvadvaSazcAparatra tu||"3 arthAt-'mitrASTi' ke prApta hone para jIva, darzana-satzraddhAbhAva kI mandatA lie rahatA hai, yoga ke prathama aMga 'yama' ke prArambhika abhyAsa 'icchAyama' Adi ko prApta kara letA hai, devakAryAdi meM akhedabhAva se lagA rahatA hai tathA jo devakAryAdi nahIM karate unake prati dveSa nahIM krtaa| ina pATha yogadaSTiyoM meM prathama cAra dRSTiyAM pratipAtayukta haiM arthAt sAdhaka inheM prApta kara inase bhraSTa bhI ho sakatA hai| zeSa cAra dRSTiyAM pratipAtarahita haiN| yogI ke cAra prakAra-prAcArya ne yogI ke cAra prakAra batAe haiM-1. gotrayogI, 2. kulayogI, 3, pravRttacakrayogI evaM 4. nisspnnyogii| ina cAroM meM se prathama 'gotrayogI' meM yogasAdhanA kA abhAva hone ke kAraNa vaha yoga kA adhikArI nahIM hai| isI prakAra caturtha 'niSpannayogI' bhI cUMki apanI sAdhanA ko siddha kara cukA hai, ataH use yoga kI AvazyakatA nahIM rhtii| zeSa do yogI----'kulayogI' evaM 'pravRttacakrayogI' hI vastutaH yoga ke adhikArI haiN| yoga se ayoga-nirvANa kI prAptiyoga ke dvArA usake carama lakSya nirvANa kI prApti kaise hotI hai, isakA ullekha karate hue prAcArya kahate haiM-"jJAnAvaraNAdi cAra ghAtikarma bAdala ke samAna haiN| jaba ye pUrvokta yogarUpI vAyu ke AghAta se haTa jAte haiM taba prAtmalakSmI-samupeta sAdhaka, jJAnakevalI-sarvajJa ho jAtA hai|" "isake pazcAt vaha parama puruSa, ayoga-mana, vacana, kAya kI pravRtti ke sampUrNa abhAva 1. yogadRSTisamuccaya 13,18 2. "yamAdiyogayuktAnAM khedAdiparihArataH / adveSAdiguNasthAnaM krameNaSA satAM matA // " -vahI 16 3. vahI 21 4. vahI 19 5. vahI 208 6. "kulacakrapravRttA ye ta evaasyaadhikaarinnH|" vahI 209 7. yogadRSTisamuccaya 184 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadrasUri aura unakA yoga vijJAna / 111 dvArA jo yoga kI sarvottama dazA hai, zIghra hI saMsArarUpa vyAdhi kA kSaya karake parama nirvANa ko prApta kara letA hai: " tatra drAgeva bhagavAnayogAdyogasattamAt / bhavavyAdhikSayaM kRtvA nirvANaM labhate param // / 1 isa prakAra 'yogadRSTisamuccaya' meM bhraSTAGgayoga, yoga evaM yogiyoM ke vargIkaraNa tathA prayoga se yoga ke caramalakSya kI prApti ke nirUpaNa meM navInatA hai| 3. yogazataka prastuta grantha viSaya- nirUpaNa kI dRSTi se 'yogabindu' ke adhika nikaTa hai| 'yogabindu' meM varNita aneka viSayoM kA 'yogazataka' meM saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| yoga ke mevaprantha ke prArambha meM yoga kA svarUpa do prakAra kA batAyA gayA hai nizcaya ghora vyavahAra samyagdarzana samyagjJAna evaM samyak cAritra ina tInoM kA prAtmA ke sAtha saMbaMdha honA 'nizcayayoga' hai kAraNa meM kArya ke upacAra kI dRSTi se samyagdarzanAdi ke tattvArthazraddhAnAdi kAraNoM kA zrAtmA ke sAtha sambandha honA 'vyavahArayoga' hai / / , 3 2 yoga-sAdhanA ke adhikArI aura anadhikArI kA varNana 'yogabindu' ke samAna kiyA gayA hai / caramapudgalAvarta meM pravartamAna yoga adhikArI kA varNana tathA apunabaMdhaka, samyagdRSTi prAdi kA vargIkaraNa yogabindu' ke samAna hai| * navAbhyAsI kI carcA yoga sAdhanA ke navAbhyAsI ko bhAvanA, zAstrapATha, tIrthasevana, zAstrazravaNa, tadarthajJAna, sUkSmatApUrvaka AtmaprekSaNa tathA apane doSoM ke avalokana meM abhirata rahanA caahie| cintana ke do prakAra yogasAdhaka ke cintana ke do prakAra batAe gae haiM- 1. doSacintana tathA 2. sacintana / prAsaktirUpa rAga, prItirUpa dveSa tathA se kauna pIr3A de rahA hai ? yaha samajhakara doSoM ke Adi kA ekAnta meM ekAgra mana se bhalIbhAMti cintana jJAnarUpa moha inameM se mujhe atyadhika rUpa viSaya meM unake svarUpa, pariNAma, vipAka doSa cintana' hai| guNAdhikoM meM pramoda, duHkhiyoM ke prati paramasaMvigna sAdhaka prANimAtra ke prati maitrI, kAruNya evaM pavinItajanoM ke prati jo mAdhyastha bhAva kA cintana karatA hai vaha 'saccintana' hai|" 1. yoga dRSTi samuccaya 156 2. yogazataka 2 "nicchayo iha jogo sannANAINa tiSha sambandhoM" / 3. vahI 4 " vavahAro ya eso vinnena eyakAraNANaMpi" / 4. vahI 9, 14, 15. 5. yogazataka 51-52 6. vahI 59-60 7. " sattesu tAva metti tahA pamoyaM guNAhiesuM ti / karuNA majjhatthatte kilistamANAviNIesu / / " vahI 79 tathA 78 Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 112 | arcanArcana yaugika labdhiyAM--yoga ke prabhAva se yogI ko svataH adbhuta labdhiyAM-'ratna', 'aNimA', 'Amosahi' Adi prApta hotI haiN| yogasUtrakAra pataMjali ne inheM 'vibhUti' kahA hai| bauddha-paramparA meM ye 'abhijJAeM' kahI gaI haiN| jaina-paramparA meM inakA nAma 'labdhi ' hai|' 'ratnalabdhi' kA artha hai, pRthvI meM sthita ratna prAdi kA pratyakSIkaraNa / ' 'aNimAlabdhi' kA artha hai, apusadRza rUpa dhAraNa karane kI zakti / 3 'grAmosahi labdhi' kA artha hai, sparza mAtra se roga dUra karane kI zakti / AhAra-sAdhaka ke AhAra kI carcA karate hue use sarvasaMyatkarI bhikSA kA vidhAna batAyA gayA hai| prAcArya ne bhikSA kI usa vraNalepa se tulanA kI hai jo phor3e-phusI para unake zamana hetu ucita mAtrA meM lagAyA jAtA hai| isI prakAra bhikSA ko parimita mAtrA meM grahaNa karane kI AvazyakatA para bala diyA gayA hai, anyathA bhikSA ke sadoSa hone se yoga bhI sadoSa ho jaavegaa| kAlajJAna, dehatyAga tathA bhavaviraha-prAcArya ne 'yogazataka' ke anta meM sAdhaka ke. pAgama, devI saMketa, pratibhA, prAbhAsa, svapna Adi ke dvArA mRtyu-samaya ke jJAna kA ullekha kiyA hai| prAcArya kahate haiM-"jisakA cittarUpa ratna atyanta nirmala hai aisA yogI apanA anta samaya nikaTa jAnakara vizuddha anazana vidhi se deha kA tyAga kre|"" 'bhavaviraha' prAcArya haribhadra anta meM kahate haiM ki jo yogI sampUrNa jIvana yoga-sAdhanA ke pazcAt uparyukta vidhi se dehatyAga karatA hai vaha bhavaviraha-siddha avasthA ko prApta karatA hai "tA iya ANAjogI jaiyavvamajogayatthiNA samma / aiso cciya bhavaviraho siddhIe sayA aviraho y||" 4. yogavizikA prastuta grantha meM kevala bIsa prAkRta gAthAe~ haiM, jinameM saMkSepa meM yoga-sAdhanA kA varNana karate hae yoga ke assI bhedoM para prakAza DAlA gayA hai| yoga kA artha-grantha ke prArambha meM prAcArya ne do mahattvapUrNa bAteM kahI haiM--prathama yaha ki mokSa se jor3ane ke kAraNa samasta dharma-vyApAra 'yoga' hai| dvitIya yaha ki prastuta grantha ke prasaGga meM 'yoga' zabda se prAsana, vyAyAma prAdi kA abhiprAya grahaNa karanA caahie|' 1. yogazataka-83-84 2. 3. 'asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam / ' -yogasUtra 2 / 37 -yo0 sU0 345 4. 'jaina yogagrantha catuSTaya'--yogazataka ke 84veM zloka kI hindI TIkA dekhie| 5. yogazataka 81-82 6. 7. 8. yogazataka kramazaH 97, 96 tathA 101 9. "mokkheNa joyaNAyo jogo sabbo vi dhmmvaavaaro| parisuddho vinnegro ThANAigo viseseNaM // " -yogavizikA 1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya harimana sUri aura unakA yoga-vijJAna / 113 yoga ke prathama pAMca bheda-1. sthAna, 2. UrNa, 3. artha, 4. pAlambana evaM 5. anAlambana-yoga ke ye pAMca bheda haiN| inameM prathama do bhedoM-sthAna evaM UrNa kA sambandha karma se hai, ataH ye do 'karmayoga' haiM / zeSa tIna bhedajJAna se sambaddha hone ke kAraNa 'jJAnayoga' haiN|' 'sthAna' kA artha hai padmAsana, kAyotsarga prAdi prAsana / yogAbhyAsa ke samaya pratyeka kriyA ke sAtha jina sUtroM kA uccAraNa kiyA jAtA hai unheM 'UrNa' kahate haiN| 'artha' se tAtparya paryata satroM ke arthabodha kA prayatla / dhyAna meM bAhyasatIka Adi kA prAdhAra 'mAlambana' hai| dhyAna meM rUpAtmaka padArthoM kA sahArA na lenA 'anAlambana' kahA gayA hai| yaha nirvikalpa samAdhi rUpa hai| yoga ke punaH cAra bheda-uparyukta pAMca bhedoM meM pratyeka ke punaH cAra bheda kiye haiM1. icchA, 2. pravatti, 3. sthiratA evaM 4. siddhi / tAttvika dRSTi se ye yoga kI cAra-cAra koTiyAM usake kramika vikAsa kI sthitiyAM haiN| yogArAdhaka puruSoM kI kathA meM prIti 'icchA' hai| upazamabhAva pUrvaka yoga kA yathArthataH pAlana 'pravRtti' hai| bAdhAjanita vighnoM kI cintA se rahita yoga kA susthira paripAlana 'sthiratA' hai| yoga ke sthAnAdi pAMca rUpa usa yogI ke samparka meM Ane vAle anyAnya logoM ko bhI sahaja rUpa meM utprerita kareM, use 'siddhi yoga' kahA jAtA hai| isa prakAra yoga ke bIsa bheda hue| anuSThAna ke cAra bheda-uparyukta bIsa prakAra kA yoga anuSThAna ke bheda se puna: nimna prakAra cAra rUpoM meM vibhakta hokara assI prakAra kA ho jAtA hai| anuSThAna ke cAra bheda isa prakAra haiM-1. prIti, 2. bhakti, 3. Agama tathA 4. asaMgatA / ' anyAnya kriyAoM ko chor3akara kevala yoga kriyA meM tIvra rati honA 'prIti' hai| AlambanAtmaka viSaya ke prati vizeSa Adarabuddhi 'bhakti' hai| zAstrAnusAra yaugika pravRtti kA honA 'pAgama' hai / saMskAroM kI dRDhatA se yaugika pravRtti karate samaya zAstra-smaraNa kI koI apekSA hI na rahe, dharma jIvana meM ekarasa ho jAya, vaha 'asaMgatA' kI sthiti hai| yogI kI sAdhanA kA parama lakSya-prAcArya yoga ke carama lakSya kI ora saMketa karate hue kahate haiM ki isa pAlambana yoga ke siddha ho jAne para mohasAgara tIrNa ho jAtA hai, kSapaka zreNI prakaTa ho jAtI hai, kevalajJAna udbhAsita ho jAtA hai tathA ayoga arthAt pravRtti mAtra ke abhAvarUpa yoga ke sadha jAne se yogI apane caramalakSya parama nirvANa ko prApta kara letA hai "eyammi mohasAgarataraNaM seDhI ya kevalaM ceva / tatto ajogajogo kameNa paramaM ca nivvANaM // " -yogavizikA 20 1. ThANunnatthAlaMbaNa-rahiyo tantammi paMcahA eso| dugamitthakammajogo tahA tiyaM nANajobo u|| -yogavizikA 2 2. yogaviMzikA 4-6 3. vahI 18 Asamastha tabha Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAna paMcama khaNDa / 114 bhAratIya yoga-darzana ke lie AcArya haribhadra kI dena bhAratIya SaDdarzanoM meM yoga eka mahatvapUrNa darzana hai| anya darzanoM ke samAna yoga kA bhI carama lakSya mokSa kI prApti hai / vaidika, bauddha evaM jaina - ina tInoM bhAratIya paramparAmroM ne apanI-apanI dRSTi se yoga kA vikAsa kiyA hai| prAcArya haribhadra vikrama kI 8 va 9 vIM zatAbdI ke mahatvapUrNa dArzanika evaM sAhityakAra haiN| unhoMne tulanAtmaka yoga vijJAna ke kSetra meM atizaya yogadAna kiyA hai| hamane unake dvArA racita yoga-darzana ke granthoM kA jo dhanuzIlana upasthita kiyA hai, usase prAcArya haribhadra kI bhAratIya yogadarzana ke lie adbhuta dena pratIta hotI hai| hama yahA~ saMkSepa meM usakA varNana upasthita karate haiM 1. yadyapi prAcIna jaina zrAgamoM meM yoga-vidyA ke sUtra bikhare rUpa meM pAe jAte haiM, kintu unheM ekatra kara yoga vidyA kA nAma dekara grantha ke rUpa meM upasthita karane kA sabase prathama zreya zrAcArya haribhadrasUri ko hai| 2. prAcArya haribhadra sUri ne apane yogaviSayaka granthoM meM jina mahatvapUrNa bAtoM kA ullekha kiyA hai, ve isa prakAra haiM- (ka) jainadRSTi se yoga kI paribhASA, svarUpa, bheda evaM usakA carama lakSya nirvANa prApti / (kha) yoga ke adhikArI aura anadhikArI kA varNana / (ga) yoga kI sAdhanA kA svarUpa / (gha) yoga sAdhanA ke anusAra sAdhakoM kA vargIkaraNa, svarUpa evaM anuSThAna (Da) yoga-sAdhanA ke upAya - sAdhana aura bhedoM kA varNana / 3. prAcArya ne yoga kI mrATha dRSTiyoM meM prAraMbha se lekara anta taka kI samasta jaina AcAra-paramparA kA samAveza kara yoga ko pUrNataH jainadharma se prabhinna svarUpa pradAna kiyA hai| 4. prAcArya haribhadra sUri ne apane granthoM meM jo yoga ke svarUpa, uddezya prakriyA Adi kA varNana kiyA hai, usase jaina yogadarzana nAmaka eka viziSTa darzana ke svarUpa kI sthApanA udbuddha huI hai| 5. pazcAvartI aneka mAcAyoM ne, jinameM prAcArya hemacandra AcArya zubhacandra evaM upAdhyAya yazovijaya ke nAma pramukha haiM, prAcArya haribhadra sUri ke jaina yogadarzana kA anusaraNa kara use vividharUpa meM pallavita evaM puSpita kiyA hai| 6. vartamAna samaya meM prAcArya tulasIgaNi, yuvAcArya mahAprajJa yAdi manISiyoM dvArA jo jainayoga kI sAdhanA evaM usakA pracAra-prasAra kiyA jA rahA hai, usake lie hameM niHsaMdeha 1. dekhie DaoN0 nathamala TAMTiyA , ema0 e0, DI0 liT kA nibandha "prAcArya haribhadra kampereTiva sTaDIja ina yoga" grantha prAcArya zrI vijayavallabha sUri smAraka grantha, prakAzaka - zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI, 1956 aMgrejI vibhAga, pR. 129. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra sUri aura unakA yoga-vijJAna / 115 prAcArya haribhadra sUri kA RNI honA cAhie, jinhoMne jaina yoga para grantha likhakara mArgadarzana kiyaa| isa prakAra prAcArya zrI haribhadra sUri ne yoga kI prAcIna jaina paramparA kA na kevala uddhAra kiyA, apitu use eka abhinava svarUpa pradAna kara bhAratIya yogadarzana-paramparA ke samakSa khar3A kara gauravAnvita kiyA hai / ise maiM prAcAryazrI kA bhAratIya saMskRti aura sAhitya ke kSetra meM aisA mahattvapUrNa yogadAna mAnatA hai, jise itihAsa kabhI vismRta nahIM kara skegaa| mAnada nidezaka anekAnta zodhapITha, bAhubalI-ujjaina, 15, ema. AI, jI, muninagara ujjaina Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana