Book Title: Dravya Puja Evam Bhav Puja Ka Samanvay
Author(s): Bhushan Shah
Publisher: Chandroday Parivar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006232/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya pUjA evaM bhAva pUjA kA samanvaya terApatha AcArya zrI mahAzramaNajI ke saMbodha kI samIkSA - bhUSaNa zAha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru ke sAmaiye evaM mandira bana sakate hai to prabhu bhakti meM kamI kyoM? agara isameM guru bhakti hai to prabhu-pUjA meM ? upakArI guru ke gale meM sohe hAra !! to paramopakArI prabhu ke ? A. tulasI samAdhimandira, gaMgA zahara (barpha kI zIlA) A. zrI mahAprajJajI ke pArthiva deha kA abdula kalAma dvArA hAra se bahumAna A. bhikSu ke samAdhi sthala (sIrIyArI) meM namana karate terApaMthI saMta-satIyA~ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // jainazAsana jayakArA // dravya pUjA evaM bhAva pUjA kA samanvaya terApaMtha AcArya zrI mahAzramaNajI ke saMbodha kI samIkSA * devaloka se divya sAnnidhya * pa. pU. gurudeva zrI jaMbUvijayajI ma.sA. * lekhaka . bhUSaNa zAha prakAzaka candrodaya parivAra B-405/406, sumatinAtha kaoNmpalekSa bAbAvADI, mAMDavI (kaccha) 370465 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c)prakAzaka prati : 2000 mUlya : 20 prakAzana varSa : 2016 Apa online bhI par3ha sakate hai - www.jaineliabrary.org Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'terApaMtha : bhAvapUjA' viSaya para A. zrI mahAzramaNajI kA saMbodha Arhat vAGmaya meM 'vaMdAmi namasAmi sakkAremi sammANemi.... 'pATha prApta hotA hai| isa pATha ke dvArA vinaya bhAva se vaMdanIya aura pUjanIya vyakti kA viziSTa sammAna diyA jAtA hai| sAmAnya sammAna to hara AdamI ko diyA jAtA hai, para viziSTa sammAna sAmAnya rUpa se Ama AdamI ko nahIM, kisI viziSTa vyakti ko diyA jAtA hai| aisA sammAna hara kisI ke prati nahIM hotA hai| dhArmika jagata meM do paramparAe~ pracalita hai| eka mUrtipUjaka paramparA, jo mUrtipUjA meM vizvAsa karane vAlI hai| dUsarI amUrtipUjaka paramparA, jisakI upAsanA paddhati mUrtipUjA ke rUpa meM nahIM hai| donoM paramparAe~ jaina zAsana meM bhI pracalita hai| jaina zAsana ke anekAneka anuyAyI mUrtipUjA karane vAle haiM to aneka anuyAyI mUrtipUjA kI paddhati ko asvIkAra karane vAle haiN| pUjA ke sandarbha meM do zabda mananIya hai-pUjanIya aura puujk| jisakI pUjA kI jAtI hai yA jo pUjA yogya hai, arha hai, vaha pUjanIya hotA hai aura jo pUjA karane vAlA hai, vaha pUjaka hotA hai| bhAvapUjA ko samajhane ke sAtha-sAtha dravya pUjA ko samajhanA bhI apekSita hai - ThIka usI prakAra jaise ahiMsA ko samajhane ke lie pahale hiMsA ko samajhanA jarUrI hai| apekSita hai ki hama dravyapUjA ko bhI smjheN| ____ maiMne jo niSkarSa nikAlA hai, vaha yaha hai ki dravyapUjA aura bhAvapUjA pUjanIya aura pUjaka donoM ke sAtha saMbaddha hai| pUjanIya bhI dravya ho sakatA hai aura pUjaka kI paddhati meM bhI dravyatA ho sakatI hai| isa prakAra pUjanIya aura pUjaka donoM ke saMdarbha meM dravya aura bhAva ko Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizleSita kiyA jA sakatA hai| pahale hama pUjanIya ko leM ki dravya aura bhAva pUjanIya kaise ? bhagavAna mahAvIra hamAre lie pUjanIya hai| jaina zAsana meM kauna aisA hogA jo bhagavAna mahAvIra ko pUjanIya na mAnatA ho ? hama bhagavAna mahAvIra ko kyA, kisI bhI tIrthaMkara ko leM, bhagavAna vimalanAtha ko leM, kisI ko bhI le leM, ve hamAre lie pUjanIya haiM sabhI tIrthaMkara hamAre lie pUjanIya haiM / aba pUjanIya dravya bhI ho sakatA hai aura bhAva bhI ho sakatA hai| prajJApuruSa jayAcArya ne caubIsI meM sundara kahA hai - nAma sthApanA dravyavimala thI, kAraja na sare koya | bhAva vimala thI kAraja sudharai, bhAva japyAM ziva hoya || bhagavAna vimalanAtha pUjanIya hai, para dravya vimalanAtha nahIM hai jaba taka unhoMne dIkSA nahIM lI thI, gRhastha Azrama meM the, taba taka vimalanAtha pUjanIya nahIM the / gRhastha avasthA meM jo vimalanAtha the, TaM dravya vimalanAtha tIrthaMkara the, bhAva vimalanAtha nahIM the| jaba tIrthaMkara bana gae to bhAva vimalanAtha ho ge| maiM bhUla na karUM to paramapUjya gurudeva tulasI ke zrImukha se maiMna prAkRta kA eka zloka sunA thA - nAmajiNA jiNanAmA ThavaNajiNA huti paDimAo / davvajiNA jiNajIvA, bhAvajiNA samavasaraNatthA / / vaha kisI kA nAma hai vimala, para nAma vimala hone se koI vimalanAtha bhagavAna nahIM ho jaaegaa| vimalanAtha kI jo pratimA hai, pratimA bhAva vimalanAtha nahIM hai| gRhasthAvasthA meM the to vaha bhAva vimalanAtha nahIM, dravya vimalanAtha the / kevalajJAna ho gayA, samavasaraNa meM virAjamAna ho gae taba bhAva vimalanAtha ho ge| pUjanIya jaba taka dravya avasthA meM hai, taba taka vaha vastutaH pUjanIya nahIM hotA / mUla avasthA meM A jAe, taba bhAva pUjanIya ho jAtA hai| kisI vyakti ko 2 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kA Adeza ho gayA, dIkSA kA Adeza ho gayA, para usa samaya taka vaha dravya sAdhu hai, bhAva sAdhu nahIM hai| bhAva sAdhu to dIkSA grahaNa karane ke bAda hogA / usase pahale vaha dravya sAdhu hogaa| isa taraha pUjanIya ke sAtha dravya aura bhAva ko dekhA jA sakatA hai| prazna hogA- pUjaka ke sAtha dravya aura bhAva kaise hotA hai ? eka AdamI bhagavAna vimalanAtha kI pUjA karatA hai / vimalanAtha to sAmane sAkSAta hai nahIM, sAmane unakI pratimA hai| usa pratimA kIM dhUpa-dIpa Adi se jo pUjA kI jAtI hai, vaha dravyapUjA hai / dhUpa-dIpa, phala-phUla Adi ke binA bhAvanA se koI pUjaka tanmaya hokara vimalanAtha kA smaraNa karatA hai, unakI bhakti karatA hai, vaha pUjaka bhAva pUjA kara rahA hai / isa prakAra dravya aura bhAva pUjanIya aura pUjaka donoM ke sAtha jur3a jAte haiM / pratimA apane Apa meM cetanA zUnya jar3a padArtha hai / yaha kisa AdhAra para pUjanIya ho sakatI hai ? caitanya to pUjanIya ho sakatA hai, para pratimA kisa AdhAra para pUjanIya ho sakatI hai, yaha eka prazna hai ? merI dRSTi meM dravyapUjA apane Apa meM eka vivAdAspada viSaya hai| bhAvapUjA kA jahA~ taka prazna hai, merA anumAna hai ki mUrtipUjA ko mAnane vAle loga bhI bhAvapUjA ko asvIkAra nahIM karate aura amUrtipUjaka bhI bhAvapUjA ko asvIkAra nahIM karate hai| isa prakAra bhAvapUjA donoM ke dvArA sammata hai, lekina dravyapUjA meM vivAda hai / eka paramparA, eka vicAradhArA dravyapUjA ko svIkAra karatI hai to dUsarI vicAradhArA dravyapUjA ko mahatva nahIM detI, use asvIkAra karatI hai / mere vicAra hai ki aise vivAdAspada viSayoM para koI carcA honI caahie| mUrtipUjA kI mAnyatA vAle koI adhikRta vidvAna AcArya tathA amUrtipUjA ke siddhAnta ko mAnyatA dene vAle adhikRta vidvAna AcArya eka sAtha baiThe aura carcA kreN| lekina vaha carcA 3 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratidvandvitA, pratispardhA yA hAra-jIta ke rUpa meM na hokara svastha vicAra-vimarza, ciMtana-maMthana aura samIkSA goSTI ke rUpa meM honI caahie| mUrtipUjaka AcArya apane tarka prastuta kara aura amUrtipUjaka AcArya apane tarka prastuta kre| usameM vaha dekhA jAe ki kisake tarka meM jyAdA prAbalya hai| agara lage ki sAmane vAle kA tarka akATya hai, vahA~ pratipakSa itanA-sA kaha de ki hamArI paramparA yA mAnyatA to aisI nahIM hai, para Apake tarka ko kATanA hamAre lie saMbhava nahIM ho pA rahA hai| basa, itanA-sA kaha denA eka sImA taka satya -sAdhanA kI acchI upalabdhi hai| paramparA ko chor3anA saMbhava ho, na hA, itanA kahane kA sAhasa bar3I bAta hai| mere vicAra hai ki isa taraha kI svastha carcA ho to jJAna kI vRddhi ho sakegI, viSaya kI spaSTatA bhI ho sakegI aura isa prakAra ke ciMtana-maMthana se sAra rUpa meM koI navanIta bhI nikala sakatA hai| yathArtha bAta kisI kI bhI ho, usakA asammAna nahIM honA caahie| jisameM cetanA nahIM hai, vaha padArtha hai, pudagala hai| usakI dhUpa-dIpa, phala-phUla Adi se pUjA kI jAe, isakA kyA aucitya ? saMbhavataH pAlI kI bAta hai| mere pAsa eka amUrtipUjaka muni aae| unake sAtha bAtacIta kA krama calA to maiMne kahA-'dhUpa-dIpa, phala-phUla Adi ke dvArA pUjA karanA kyA sacitta prANiyoM kI hiMsA nahIM hai?' jahA~ taka merI jAnakArI hai, jaina paramparA ke mUrtipUjaka sAdhu pUjA meM dhUpa-dIpa, phala-phUla Adi kA upayoga nahIM karate hai| maiMne unase kahA - 'ApakA vizvAsa mUrtipUjA meM hai, para kama se kama hiMsA ko rokane ke prayAsa to kiyA jAnA caahie| apanI mAnyatAnusAra pUjA-bhakti kareM, vaha ApakI icchA, para hiMsA se to bacanA caahie| yaha hamArA eka ciMtana hai ki bhakti-pUjA meM nirIha prANiyoM kI hiMsA nahIM honI caahie| jo pUjA, jo bhakti binA hiMsA ke ho sakatI hai, usa bhakti-pUjA ke lie nirIha prANiyoM kI hiMsA kyoM honI cAhie? eka padArtha yA pudgala meM sacetana prANI jitanA kyA sAmarthya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogA? eka kahAnI bahuta varSa pahale maiMne paramapUjya gurudeva tulasI ke mukhAravinda se sunI thii| use maiM apanI zailI meM prastuta karanA cAhuMgA - eka bhadra mahilA thI jo mUrtipUjA meM vizvAsa karatI thii| usake eka hI lar3akA thA jo par3hA-likhA, ciMtanazIla aura thor3A gaMbhIra svabhAva kA thaa| mUrtipUjA meM usakA vizvAsa nahIM thaa| usakI mA~ pratidina mandira jAtI, lekina lar3akA mandira nahIM jAtA thaa| yaha bAta usakI mA~ ko akharatI thii| eka dina mA~ ne kahA-'Aja tuma mere sAtha mandira clo|' lar3ake ne koI utsukatA nahIM dikhaaii| mA~ ne usa para mandira calane ke lie dabAva ddaalaa| lar3akA AjJAkArI thaa| mA~ kI AjJA mAnakara vaha usake sAtha mandira gyaa| mandira ke parisara meM pahu~cate hI usane kAmadhenu (gAya) kI eka sundara prastara pratimA dekhii| lar3ake ne usa gAya ko duhane kI icchA vyakta kI to mA~ bolI--tuma bhole ho| vaha sajIva gAya nahIM, patthara kI gAya hai aura patthara kI gAya dUdha nahIM detii| lar3akA mA~ ke sAtha Age bar3hA to mandira ke mukhya dvAra ke nikaTa zera kI pratimA dekhii| itanA sundara, jaise sacamuca jIvita zera ho|ldd'kaa Dara gyaa| use bhayabhIta dekhakara mA~ ne kahA-'Daro mata, yaha bhI patthara kA zera hai,ye hame khAegA nhiiN| donoM mandira ke garbhagRha meM phuNce| mA~ ne vidhividhAna se pratimA kI bhakti aura pUjA kii| pUjA sampanna hone ke bAda lar3ake ne kahA - 'mA~! abhI tumane kisakI pUjA kI ?' mA~ ne kahA-'dekhA nahIM,abhI maiMne bhagavAna kI pUjA kii|' lar3akA bolA - 'mA~! bhagavAna bhI to patthara ke hai| jaba patthara kI gAya dUdha nahIM detI, patthara kA zera kisI ko nahIM mAratA to patthara ke bhagavAna hamArA kalyANa kaise kara sakate haiM?' mA~ usakI bAta kA javAba nahIM de skii| yaha eka kahAnI hai aura kahAnI ke dUsare pakSa bhI ho sakate haiN| kyA patthara yA dhAtu kI pratimA meM aisI koI zakti hai jo kisI kA 5-6 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANa kara de| apanI svayaM kI bhAvanA aura sAdhanA se kalyANa ho sakatA hai, para prastara pratimA meM itanA sAmarthya kahA~ ki vaha kisI kA kalyANa yA uddhAra kara ske| koI sacetana hai, usase to jJAna mila sakatA hai, koI preraNA bhI mila sakatI hai, pustaka meM likhI huI bAtoM ko par3hane se bhI jJAna mila sakatA hai, para jo nirjIva hai, acetana hai, usameM koI cAritra, koI samyaktva aura vairAgya kI sAdhanA se nisRta koI vItarAgatA hai kyA? agara nahIM hai to phira vaha pudgala padArtha vaMdanIya kisa AdhAra para ho sakatA hai ? ye amUrtipUjaka vicAradhArA ke tarka hai| hAlAMki kisI mUrtipUjaka ke sAtha carcA kI jAe to mUrtipUjA ke samarthana meM usake bhI apane tarka ho sakate haiM, kintu tarka aura carcA se koI sArapUrNa bAta yA niSkarSa nikala sakatA hai, aisA merA mAnanA hai / amUrtipUjaka paramparA kI vaha avadhAraNA hai ki jo acetana hai, guNazUnya aura cAritrazUnya hai, vaha pUjA ke yogya nahIM ho sakatA / apane ArAdhya kI pUjA ke lie smRti kI jAtI hai / jaba prazna hotA hai ki mUrtipUjA ke pIche AdhAra kyA hai ? amUrtipUjaka bhI apane ArAdhya kI smRti karate haiM aura mUrtipUjaka loga bhI apane ArAdhya kI smRti karate haiM / smRti karane ke do sAdhana hote hai - nAma aura rUpa / yA to nAma ke dvArA ArAdhya kI smRti kI jAtI hai yA rUpa ke dvArA kI jAtI hai| bhagavAna mahAvIra kisI ke ArAdhya hai, unakI smRti karanA hai to smRti kaise hogI ?' mahAvIra' zabda mastiSka meM Ate hI mAnasa paTala para mahAvIra kI pratimA yA AkAra ubharatA hai aura unakI smRti ho jAtI hai / ma-hA-vI - ra zabda meM to koI guNa nahIM hai, vaha to kevala cAra akSara kA acetana nAma hai, para mahAvIra kA nAma mastiSka meM Ate hI unakI smRti ho jAtI hai / yaha smRti nAma ke mAdhyama se, zabda ke mAdhyama se huI, isalie yaha nAma se hone vAlI smRti hai / smRti kA dUsarA sAdhana hai - rUpa aura AkAra / mahAvIra kI 6 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimA yA citra ko dekhA aura dekhate hI parama prabhu kI smRti ho gii| isa prakAra pratimA yA citra bhI smRti kA eka sAdhana hai| jaise nAma ke dvArA smRti hotI hai, vaise hI rUpa ke dvArA bhI smRti ho jAtI hai| AkAra-prakAra ko dekhane se jyAdA sarala tarIke se prabhu kI smRti ho sakatI hai| isa prakAra nAma aura rUpa se bhI smRti kI jA sakatI hai| merA mAnanA hai koI vyakti pratimA kI pUjA bhale hI na kare, tanmayatA se nAma smaraNa ke dvArA prabhu kI bhakti kare to usakA kalyANa nizcita hai| dhArmika jagata meM mUrtipUjaka aura amUrtipUjaka donoM paramparAe~ pracalita hai| jaina zAsana meM bhI donoM paramparAe~ pracalita hai| lekina yaha spaSTa hai ki terApaMtha zvetAmbara jaina paramparA mUrtipUjA meM vizvAsa nahIM krtii| hamAre purakhoM ne jo rAstA dikhAyA yA batAyA hai,vaha amUrtipUjA kA hai| usako hameM samajhanA hI caahie| hAlAMki samajhanA to mUrtipUjA ko bhI caahie| isase jJAna jyAdA spaSTa ho skegaa| saccAI ko samajhane kA prayAsa hara AdamI ko karanA cAhie, phira vaha kisI bhI paramparA yA sampradAya se saMbaMdhita ho| saccAI sabase bar3I cIja hai| sampradAya, paramparA aura mAnyatA se bhI bar3I saccAI hai, isalie saccAI ke prati AsthAvAna honA caahie| saccAI ke prati AsthA hai to mAnanA cAhie ki bhItara meM samyaktva kI nirmalatA hai| terApaMtha aura bhAvapUjA ke saMdarbha meM maiMne aneka rUpoM meM vizleSaNa karane kA prayAsa kiyA hai| hama mUrtipUjA aura amUrtipUjA ke viSaya meM tarko aura AdhAroM ko samajhane kA prayAsa kre|' ||vijnypti - aMka 46 tA. 17-23 pharavarI 2013 / / . ...00000...... Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba par3hIye AcArya zrI ke saMbodha kI samIkSA... Agamika evaM manovaijJAnika pariprekSya meM dravyapUjA evaM bhAvapUjA kA samanvayaH vijJapti nAmaka terApaMthI sAptAhika mukhya patra ke varSa 18, aMka 46 (17-23 pharavarI 2013 ) meM AcArya zrI mahAzramaNajI kA bhAvapUjA para pAvana saMbodha diyA gayA thaa| terApaMthI AcArya dvArA jAhira meM mUrtipUjA ke viSaya meM apane vicAra vistAra se pragaTa kiye gaye ho aisA pahalI bAra dekhane meM aayaa| apane saMbodha meM unhoMne paramparAgata aura apanI vyaktigata amUrtipUjA kI mAnyatA kA dRr3hatA se pratipAdana kiyA aura sAtha meM mUrtipUjA ke tarko evaM AcAroM ko jAnane kA prayAsa karane para bhAra bhI diyA hai| unakI udAratA ko dhyAna meM lekara ke kucha vicAra prastuta kiye jA rahe haiM, jinase mUrtipUjA ko sahIrUpa meM samajhA jA skegaa| * jaina dharma ne isa duniyA~ ko syAdvAda dRSTi kI eka adbhuta bheMTa dI hai| syAdvAda hara vastu ko apekSA dRSTi se dekhanA sIkhAtA hai| jaise ki eka hI vyakti pitA, putra aura bhAI bhI ho sakatA hai para alaga-alaga apekSA se| jinazAsana kA hArda usa apekSA ko samajhane meM hai ki vastu kisa apekSA se batAI gaI hai| isI saMdarbha meM zrI AcArAMga sUtra kA sUtra yAda AtA hai| "je AsavA te parisavA, je parisavA te AsavA" arthAt eka hI kriyA se karmabaMdha yA nirjarA bhI ho sakatI hai para apekSA se| isake hArda meM pahu~ceMge to patA calegA ki bAhya kriyA bhI mana ke pariNAma ke anusAra vaha Azrava yA saMvara rUpa bnegii|atH Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM mana kA mahattva atyadhika batAyA gayA hai aura mana kI bhUmikA ko lekara hI vividha anuSThAna bhI batAye gaye haiN| - mAnava mana kI eka vizeSatA hai ki vaha citramaya jagat se atyanta jur3A huA hai| bAlaka jhule meM hotA hai taba bhI usake manojagat para jhule para laTakAye hue khilaunoM kA sAmrAjya hotA hai| thor3A bar3A hotA hai to khilaune, viDiyo gemsa, TI.vI., kArTUna Adi usake mana ko prabhAvita karate haiN| yuvAnI meM sinemA Adi kI atyadhika asara hotI hai jo use gumarAha bhI karatI hai| ataH aise AlaMbana kI jarUrata hai jo hamezA use sacce rAha para calane kI preraNA kre| - vyakti apane priyajana ke viraha meM usakA citra Adi apane pAsa rakhakara usake viyoga ke duHkha ko kucha kama karatA hai, vaha citra bhI use priyajana kI taraha atyanta priya hotA hai| yaha mAnava mana kA sahaja svabhAva hai| svAmI vivekAnandajI ke prasaMga se bhI isI bAta kI puSTi hotI hai| svAmI vivekAnandajI kA alavara ke rAjA ke sAtha mUrtipUjA ke viSaya meM vArtAlApa huaa| rAjA ko mUrtipUjA meM vizvAsa nahIM thA vaha apanI mAnyatA meM dRr3ha thaa| svAmIjI ne rAjA ke pitA kI tasvIra kA apamAna kiyA to vaha krodhita ho gyaa| taba svAmIjI ne samajhAyA ki vastu jar3a ho phira bhI mAnava kA svabhAva hai ki vaha sthApanA rUpa citra yA mUrti meM AsthA rakhatA hI hai| isalie to rASTradhvaja jar3a hai phira bhI pratyeka rASTrabhakta kI AsthA usake sAtha jur3I huI hai, usakA apamAna karanA tA kAnUnI aparAdha bhI mAnA gayA hai| AcArya zrI svayaM bhI isa hakIkata ko svIkArate haiN| dekheM unhIM ke zabda : prazna : terApaMtha-bhavana meM athavA terApaMthI gharoM meM itara sampradAya ke sAdhu-sAdhvI rahate haiM, to terApaMthI AcAryoM kI phoTo ko ulTI karavA dete haiM athavA koI lAla kapar3A DhakavA dete haiN| kyA yaha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ucita hai? uttara : zrAvaka samAja kI dizA-nirdezikA meM yaha likhita nirdeza diyA huA hai ki anya sampradAya ke AcArya yA sAdhu-sAdhvIyA~ koI bhI Thahare to sthAna dene kI manA nahIM hai, para AcAryoM kI phoTo ko AvRtta karanA athavA unako utAranA svIkAra nahIM karanA caahiye| (zilAnyAsa dharma kA, pRSTha saM. 70, AcArya mahAzramaNajI) zrI dazavakAlika sUtra kI gAthA "cittabhittiM na nijjhAe' bhI yaha sUcita karatI hai ki strI Adi ke citroM ko sAdhu na dekheN| kyoMki una citroM se rAga ke saMskAra pragaTa ho sakate haiN| citrajagat se mAnava mana para hone vAlI asara ko dekhane ke bAda hama dekhate hai ki dhArmika jagata meM isakA kyA yogadAna hai| * jaise priya vyakti ke viraha meM vyakti citra Adi rakhatA hai, usI taraha tIrthakaroM ke viraha meM apanI kRtajJatA evaM bhakti pradarzita karane ke lie Alambana jinapratimA hai| bhakta apanI bhakti ke bhAvoM ko jinapratimA ke Age pragaTa karatA hai aura sAkSAt tIrthakara kI bhakti kA phala prApta karatA hai| yaha bAta nirAdhAra nahIM parantu yogagraMthoM ke sarjaka, sUripuraMdara, 1444 graMthoM ke racayitA evaM apanI mAdhyastha dRSTi ke lie Adhunika vidvAnoM meM bhI atyanta lokapriya aise pUjyapAda A. zrI haribhadrasUrijI ne apane saMbodha prakaraNa meM kahA hai ki : "tamhA jiNasAricchA jiNapaDimA suddhajoyakAraNayA tabbhattIe labbhai jiNiMdapUyAphalaM bhvvo||"(18) arthAt manavacanakAya ke yogoM kI zuddhi kA kAraNa hone se jina pratimA sAkSAt jina jaisI hai aura usakI bhakti se bhavya jIva jinendra kI pUjA kA phala prApta karatA hai| kyoMki AkRti kI asara mana para hotI hai aura mana hI karmabaMdha Adi meM mukhya kAraNa hai| - AcArya zrI ne saMbodha meM kahA ki - 'jaise ahiMsA ko *10 . Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajhane ke lie hiMsA samajhanI jarUrI hai, usI taraha bhAvapUjA ke pahale dravyapUjA samajhanI jarUrI hai|" aisA kahakara ke dravyapUjA ko bhAvapUjA kA pratipakSa batAyA hai| parantu hakIkata yaha hai ki dravyapUjA bhAvapUjA kA pratipakSa nahIM hai, kintu upaSTaMbhaka hai| jaise bAhya tapa abhyaMtara tapa kA pUraka hotA hai, usI taraha dravyapUjA bhAvapUjA kI pUraka hai parantu pratipakSa nahIM hai| dravyoM kI duniyA~ meM jIne vAle aura dravya ke dvArA jinake bhAvoM para atyadhika asara hotI hai aise gRhastha jo dravya kA saMcaya karate haiM, unake dravya kI mUrchA tyAga karavAne meM kAraNa hone se evaM bhakti ke bhAvoM meM vizeSa vRddhi kA kAraNa hone se dravyapUjA zrAvaka kI bhUmikA taka vizeSa AdaraNIya hai| - AcArya zrI ke saMbodha ke sAra rUpa nimna bAteM dhyAna meM AyI jina para vicAra prastuta kiye jA rahe haiM - 1. dravya nikSepa pUjanIya nahIM jaise gRhasthAvasthA meM vimalanAtha bhagavAna apUjanIya the| 2. pratimA cetanA zUnya hone se pUjanIya nahIM hai| 3. dravya pUjA meM dhUpadIpa Adi kA niSedha kyoM nahIM hai ? "nAmajiNA jiNanAma ThavaNajiNA puNa jiNiMdapaDimAo davvajiNA jiNajIvA bhAvajiNA smvsrnntthaa||" (16) isa zloka dvArA A. zrI ne dravya vimalanAtha kA artha gRhastha avasthA meM rahe vimalanAtha kiyA aura unheM apUjanIya batAyA hai parantu yaha zloka jisa graMtha kA hai usake ThIka Age kA hI zloka yaha hai : "jesiM nikkhevo khalu sacco bhAveNa tesiMcauro vi| davAiyA suddhA huti, Na suddhA asuddhassa / / "(17) yaha zloka 1444 graMtha ke racayitA, sUripuraMdara, AcArya zrI haribhadrasUri bhagavaMta racita saMbodha prakaraNa kA hai, jisakA artha yaha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai ki jisakA bhAvanikSepa zuddha hai, usake dravyAdi cAroM nikSepa zuddha hote haiM yAni vimalanAtha bhagavAna kA bhAva pUjya evaM pavitra hai to unakA nAma, sthApanA, dravya nikSepa bhI pUjya evaM pavitra hogA arthAt gRhasthAvasthA meM bhI vimalanAtha bhagavAna pUjya hote haiM / AcArya zrI ne gRhasthAvasthA meM vimalanAtha bhagavAna ko apUjanIya batAyA parantu zAyada unhoMne jaMbUdvIpa prajJapti ke pATha para dhyAna nahIM diyA hai aisA lagatA hai kyoMki jaMbUdvIpa prajJapti ke paMcama vakSaskAra meM batAyA hai ki RSabhadeva bhagavAna kA janma hone para indra ne bhakti bhAva se zakrastava dvArA stavanA kI evaM merU parvata para hajAroM kalazoM dvArA janmAbhiSeka kiyaa| usake bAda bhI vividha pUjAe~ evaM stavanA kI / isase tIrthaMkara ke dravya nikSepa kI pUjanIyatA siddha hotI hai| usI taraha jaMbUdvIpa prajJapti ke dvitIya vakSaskAra meM batAyA ki AdinAtha bhagavAna ke nirvANa pazcAt indra mahArAja Adi unake zarIra kI pradakSiNA karate haiM tathA kSIrodaka se snAna, gozIrSa candana se lepa, vastra alaMkAra Adi se vibhUSita karate haiM evaM agni saMskAra ke pazcAt zeSa rahI hue dADhAe~ evaM asthiyoM ko deva yathAyogya lekara unakI arcanA Adi karate haiM / isa prakAra Agama se hama jAna sakeMge ki caitanya zUnya zarIra evaM asthiyA~ bhI pUjanIya hotI haiN| vartamAna meM bhI mUrtipUjaka ho yA amUrtipUjaka, kisI bhI saMpradAya ke AcArya ke devaloka hone para bhaktoM kI bhIr3a unakI aMtima yAtrA meM A jAtI hai evaM unake aMtima darzana ke lie lAlAyita hotI hai| hAlAMki vahA~ to kevala mRta zarIra hai phira bhI usakA bahumAna Adi karate haiN| agara devaloka hone vAle AcArya bahuta bar3e ho to unakI aMtima yAtrA meM to hajAroM loga deza ke kone-kone se Ate haiM evaM unakI khAne-pIne kI vyavasthA bhI sthAnika loga karate haiM / unameM sthAvarakAya kI evaM ayatanA ke kAraNa trasa jIvoM kI bhI bahuta hiMsA 12 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI hai, lekina vaha gauNa mAnI jAtI hai| rAjakIya stara ke padAdhikArI bhI Akara ke puSpAMjali arpita karake zarIra kI arcanA karate haiM evaM bhaktajana use dekhakara apane gurU kA bahumAna ho rahA hai, aisA mahasUsa karate haiN| vaha koI galata bAta bhI nahIM kyoMki ye mAnava mana kA svabhAva hai ki nAma, sthApanA evaM dravya dvArA bhAva se jur3A jAtA hai| vastu jar3a hone hue bhI pUjya ke saMbaMdhita hone para pUjya banatI hai| isI taraha jina pratimA ko cetanA zUnya hone se apUjanIya mAnane kI bAta bhI nahIM rahatI hai| - AcArya zrI ne patthara kI gAya kA udAharaNa dekara mUrtipUjA se kalyANa hone kA niSedha kiyaa| udAharaNa meM gAya kI mUrti se bAlaka ne dUdha kI apekSA kii| parantu gAya kI mUrti kabhI dUdha ke lie banAI nahIM jAtI hai| citra evaM mUrti kA saMbaMdha mana se hai, ve mana ke pariNAmoM ko dhyAna meM lekara hI banAye jAte haiN| - ghara para guru Adi kI tasvIreM bAteM karane yA upadeza sunane ke lie nahIM rakhI jAtI parantu ve smaraNa Adi ke dvArA ucca Adarza detI hai| yaha to sarvavidita hI hai| - TI.vI. Adi ke dRzya bhI jar3a hote hue bhI mana ke pariNAmoM para bhArI asara karate hai| - isI taraha bhagavAna kI mUrti ke darzana evaM pUjana se mana meM zraddhA-samarpaNa Adi ke zubha bhAva utpanna hote haiN| jinase samyagdarzana Adi kI zuddhi hotI hai| yaha Atma kalyANa meM atyanta sahAyaka hai| ataH bhagavAna kI mUrti se Atma kalyANa hotA hai, yaha samajha sakate hai, kyoMki Atma kalyANa mukhyatayA mana ke pariNAmoM para nirbhara hai| ataH patthara kI gAya ke dRSTAMta meM galata dhAraNA kara lenA ucita nahIM hai| . vizeSa meM rAyapaseNIya sUtra meM sUryAbhadeva dvArA kI gayI jinapratimA kI pUjA Adi kA varNana AtA hai| usakI pUjA ko Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakArI bhI batAyA gayA hai| isa taraha Agama se bhI jinapratimA kI pUjanIyatA spaSTa hotI hai| - dravya lezyAoM kI asara bhAva lezyAoM para par3atI hai aura dravya lezyA pudgala rUpa hai| bhagavAna kI mUrti zAMta ramamaya paramANuoM se banI hone se usake AbhA maNDala meM bhI zAMtarasa ke paramANu hote haiN| ataH usakI nizrA meM jAkara vyakti kI lezyA zubha ho jAtI hai| yaha mUrti kA svabhAva hai ki vaha zubhaM lezyA utpanna karane meM paramanimitta kAraNa banatI hai| - AcArya zrI kA prazna thA ki dravya pUjA meM dhUpa dIpa Adi kA niSedha kyoM nahIM ? pahale hameM dekhanA hai ki AgamoM meM bhI devoM dvArA jina janma Adi aneka prasaMgoM para tIrthakaroM ke abhiSeka Adi kiye jAte haiM evaM prasaMga para zAzvata pratimAoM kI pUjA bhI kI jAtI hai| una saba meM bhI hiMsA hotI hai| svayaM karUNAsAgara tIrthakara usakA niSedha kyoM nahIM karate ? samyag dRSTi deva aisA kyoM karate haiM ? inake uttara ke lie hameM pahale thor3I bAta samajhanI par3atI hai ki- paMca mahAvrata dhArI, SaTkAya rakSaka sAdhu bhagavaMta sarva pApoM se virata hai evaM unhoMne sarva dravyoM kA tyAga kara diyA hai aura unheM dravya kI mUrchA bhI nahIM hotI hai| ataH unheM dravya pUjA kI bhI AvazyakatA nahIM hai| zramaNa jIvana nivRtti pradhAna hotA hai| zrAvaka jIvana pravRtti pradhAna hotA hai| zrAvaka kA mana nivRtti ke lie itanA paripakva nahIM hotA hai, jabaki mana kA pravRtti mArga meM anAdi kAla se abhyAsa hai, isalie vaha bahudhA azubha pravRttiyoM meM jur3a jAtA hai| una azubha pravRttiyoM ke rasa ko tor3ane ke lie zubha pravRttiyA~ bhI kI jAtI hai, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise vAhana dvArA cAturmAsa Adi meM gurU bhagavaMto ko vaMdana ke lie jAnA, pustakeM chapavAnA, sAdharmika bhakti karanA, ziviroM kA Ayojana karanA, jIvadayA ke lie gAya ko ghAsa denA, kabUtara ko cuggA denA, gauzAlA calAnA, ArAdhanA ke lie sthAnaka, bhavana Adi kA nirmANa karanA ityAdi / ina sabhI meM adhyavasAya zubha hote haiM parantu sAtha meM AnuSaMgika rUpa se trasa - sthAvara jIvoM kI hiMsA bhI hotI hai, phira bhI ina pravRttiyoM kA niSedha nahIM kiyA jAtA hai, kyoMki kisI pravRtti meM hiMsA kA AnuSaMgika rUpa hone mAtra se usa pravRtti kA niSedha nahIM kiyA jAtA, vyakti kI bhUmikA ke anusAra pravRtti heya athavA upAdeya banatI hai / zrAvaka kI bhUmikA meM ye pravRttiyA~ bAdhaka nahIM hotI hai| usI taraha se dravyoM kI mUrcchA kA tyAga evaM bhakti ke bhAvoM kI vizeSa vRddhi kA kAraNa hone se avirati kI bhUmikA meM zrAvaka ke lie dravya pUjA kA niSedha nahIM hai| agara zrAvaka sAmAyika - pauSadha meM hai to usake lie vAhana dvArA gurUvaMdana ke lie jAnA, ghAsa DAlanA Adi kI taraha dravyapUjA kA bhI niSedha hai, kyoMki usakI bhUmikA badala gaI hai / isalie ekAMta nahIM parantu dravya pUjA bhUmikAnusAra kI jAne vAlI bhakti rUpa hai / yaha samajhane para hI hama AgamoM meM Ate janmAbhiSeka Adi aneka prasaMgoM para samyagdRSTi devoM Adi kI bhakti ko samajha sakeMge aura usa bhakti meM sthUla hiMsA kI abAdhakatA bhI jAna skeNge| yaha samajhane para hI jaina darzana ke anekAMtavAda ko sahI rUpa se samajha skeNge| sAra rUpa itanA hI samajhanA hai ki mana ke AdhAra para karmabaMdha Adi hai aura usako lakSya meM lekara agara jinazAsana ke hara anuSThAnoM ko samajhane kI koziza kareMge to unheM sahI nyAya de sakeMge / dhyAna rahe ki dravya pUjA apane pUjya ke prati bahumAna dikhAne kA eka tarIkA hai| jaise ghara meM jamAI AtA hai to usake prati bahumAna ko batAne ke lie usakI utkRSTa dravyoM se bhakti, zakti anusAra kI 15 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtI hai| usI taraha zrAvaka utkRSTa dravyoM se bhakti karake apanI prIti pradarzita karatA hai| - aMta meM AcArya zrI ne batAyA ki "apane ArAdhya kI pUjA ke lie smRti kI jAtI hai.........smRti karane ke do sAdhana hote hai - nAma aura rUpa......ma-hA-vI-ra zabda meM to koI guNa nahIM hai, yaha to kevala cAra akSara kA acetana nAma hai, para mahAvIra kA nAma mastiSka meM Ate hI unakI smRti ho jAtI hai...... jaise nAma ke dvArA smRti hotI hai, vaise hI rUpa ke dvArA bhI smRti ho jAtI hai| AkAra-prakAra ko dekhane se jyAdA sarala tarIke se prabhu kI smRti ho sakatI hai"| isa prakAra AcArya zrI nAma ko bhI mUrti kI taraha jar3a mAnate hai aura mUrti ko nAma se bhI smRti kA vizeSa sAdhana mAnate hai, parantu upasaMhAra meM kahA hai ki - "merA mAnanA hai, koI vyakti pratimA kI pUjA bhale hI na kare, tanmayatA se nAma smaraNa ke dvArA prabhu kI bhakti kare to kalyANa nizcita hai|" isa prakAra kevala nAma ko hI mahatva dete haiN| nAma aura rUpa se bAta zurU kI aura rUpa kI zakti ko nAma se adhika mAnate hue bhI upasaMhAra meM kevala nAma-smaraNa kI preraNA kii| isameM ucita nyAya pratIta nahIM hotA hai, kyoMki nAma bhI jar3a hai tobhInAmasmaraNa kI preraNA kI jAtI hai, usI prakAra kama se kama prabhudarzana kIpreraNAbhI kI jA sakatI hai| ataH sabhI se anurodha hai ki isa lekha ko taTasthatA se par3hakara syAdvAda dRSTi, manovaijJAnika dRSTi, Agamika dRSTi evaM tarka se dravyapUjA evaM bhAvapUjA kA samanvaya samajhakara mUrtipUjA ko sahI rUpa se samajhane kA prayAsa kreN| jinAjJA ke virUddha kucha likhA gayA ho to micchAmi dukkdd'm| - bhUSaNa zAha .....0000000000..... Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIkopAsanA : eka dRSTi - lalita nAhaTA - - - - - - - pratIkopAsanA ko AdhyAtmika jagata meM praveza kI prArambhika va atyAvazyaka avasthA jAnakara svIkAra kiyA jAnA caahie| prArambhika avasthA meM sAdhaka ko sAdhya kI ora agrasara hone ke lie sAdhana/mAdhyama kI AvazyakatA hotI hai| sAdhanA ke ucca stara para pahu~cane ke bAda saMbhava hai ki kucha mahApuruSoM ke lie ina sAdhanoM/mAdhyamoM kA Alambana Avazyaka na ho, parantu phira bhI unheM yaha kahane kA koI adhikAra nahIM ki ina sAdhanoM kA Azraya lenA anucita hai| isI saMdarbha meM svAmI vivekAnanda ne zikAgo (amerikA) meM Ayojita vizva dharma pariSada meM nauveM dina 19 sitambara 1893 ko apane vyAkhyAna meM kahA thA, 'bAlya yauvanAdi kA janmadAtA hai to kyA kisI vRddha puruSa ko apane bacapana yA yuvAvasthA ko pApamaya yA burA kahanA ucita hogA? sabhI manuSya janma se mUrtipUjaka hai aura mUrtipUjA acchI cIja hai, kyoMki vaha mAnava prakRti kI banAvaTa ke antargata hai| mana meM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhya kI AkRti/rupa ko lAye binA kucha soca sakanA utanA hI asaMbhava hai, jitanA kI zvAsa lie binA jIvita rhnaa| paramAtmA kI mUrtipUjA koI pApAcAra nahIM hai varan yaha to avikasita mana ke lie ucca AdhyAtmika bhAva ko grahaNa karane kA mAdhyama hai, upAya hai| paramAtmA kI mUrti ke mAdhyama se saralatA se brahma bhAva kA anubhava ho sakatA hai to kyA use pApa kahanA ThIka hogA ? aura jaba vaha usa avasthA se pare pahu~ca gayA hai taba bhI usake lie mUrtipUjA ko bhramAtmaka kahanA ucita nahIM hai| apanI-apanI mAnyatAnusAra sabhI pratyakSa yA parokSa rupa se pratIkopAsanA karate haiN| musalamAna dharma ke anuyAyI bhI namAja ke vakta apane Apako kAbA kI masjida meM khar3A anubhava karate haiN| masjida kA eka vizeSa AkAra, prakAra yA rupa bhI tA pratIka hI hai unake zuddha dhArmika sthala kaa| IsAiyoM kA girajAghara bhI pavitra sthAna kA pratIka hai| IsAiyoM ke proTesTeMTa samudAya meM kraoNsa ke cinha ko vahI sthAna prApta hai jo IsAiyoM ke kaitholika samudAya meM dhArmika mUrtiyoM ko hai| gurudvArA sikkha sampradAya ke dhArmika sthAna kA pratIka hai, usameM unakA graMtha bhI pUjana-vaMdana ke lie pratIkasvarUpa hI hai| mUrti jar3a hai isalie hameM jJAna nahIM milatA, yaha kathana ucita nahIM balki, bhrAmaka duSpracAra mAtra hai| pASANa pratimA bhale hI jar3a ho, lekina usakI vairAgya va vItarAga mudrA cetana hai| darzana bhI mUrti kA nahIM, mudrA kA karate hai| mUrti/pratimA kI mudrA ke darzana kara hama mArgadarzana pAte hai| pratimA mArgadarzana nahIM detI, hameM svayaM usase mArgadarzana lenA hotA hai dizA bodhaka patthara kI trh| hama nitya dizA bodhaka patthara ko dekhate hai jo mauna khar3A rahatA haiM, kucha nahIM kahatA, pratikriyA rhit| para hama apanI dRSTi se use par3ha lete hai aura dizA nizcita kara apane dhyeya kI ora agrasara ho jAte hai| basa, aisA hI kucha saMketa hama paramAtmA kI pratimA meM bhI pAte hai| agara hamAre pAsa , Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi hai, cAha hai, to jar3a ke mAdhyama se bhI lakSya para pahu~ca sakate hai / cAhe jar3a ho yA cetana, mahatva sabhI kA hai / cetana ke abhAva meM to mAnava zarIra bhI jar3a hai, aura mAnava deha binA to cetana bhI paramAtma pada grahaNa nahIM kara sakatA / jJAna bhaMDAroM meM rakhe bar3e-bar3e graMtha bhI to jar3a hI hai| jo hameM jJAna kA sugama mArga upalabdha karAte haiM / isa taraha aMtarbhAvoM ke dvArA paramAtmA kI pratimA ko darpaNa banAkara upAsaka svayaM se sAkSAtkAra karatA hai aura AtmA se paramAtmA banane kA sIdhA aura sarala upAya prApta karatA hai / upAsanA meM mUrtipUjA kA pratIkAtmaka mahatva to hai hI, darzanAtmaka mahatva bhI hai| jo dekhakara jAnA jA sakatA hai, usako samagra rUpa se zAstra batAne meM samartha nahIM hai| dUsare likhane vAloM ke vicAroM se prabhAvita hone ke kAraNa zAstra vikRta rUpa le lete hai / vikRti ko Age se rokane ke lie tathA sabhI ko bheda-bhAva rahita samajha dene ke lie mUrtiyAM vivAdarahita hotI hai / dRzya vaha saMdeza de detA hai jo hajAra zabda bhI nahIM de sakate / svayaM kI indriyoM dvArA kiyA gayA anubhava (dekhakara, sunakara, sUMghakara, chUkara, cakhakara) 100 varSoM ke adhyayana se bar3hakara hai / agara Apa pUrNa zraddhA se apane zraddheya kI mUrti yA citra kA darzana karate haiM to usameM asIma sukha va zAnti kI prApti hotI hai jo kisI bhI Ananda se kama nahIM / usa zraddheya kI mUrti yA citra, prArambhika avasthA meM sAdhaka ko AsAnI se dhyAnAvasthA meM le jAkara sAdhanA kI usa UMcAI para le jAtA hai jisake bAda sAdhaka ko sAdhya pAne ke lie sAdhana ke sahAre kI AvazyakatA nahIM hotI / citra ko dekhane mAtra se hI kSaNa ke eka choTe se hisse meM hI mana meM vicAra / bhAva parivartana hotA hai / udAharaNArtha apane zraddheya / ArAdhya kA citra dekha mana meM athAha zraddhA utpanna hotI hai, apane pUrvajoM kA citra dekha mana meM gaurava ke bhAva Ate haiM, kisI yoddhA yA vIra puruSa kA citra dekhakara mana meM vIratA ke bhAva umar3ate haiM, kisI 19 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI bAlaka kA citra dekha vAtsalya bhAva mana meM Ate haiM jabaki rAvaNa, kaMsa yA zatruoM ke citra dekha mana meM ghRNA bhAva yA pratizodha kI bhAvanA utpanna hotI hai| jaba bhinna-bhinna citroM ko dekhakara mana ke bhAvoM meM tatkSaNa parivartana Ate haiM to apane ArAdhya prabhu kI mUrti ke darzana mAtra se hI aMtaHsthala meM vItarAgatA ke bhAva jAgrata hoMge, isameM kiMcita mAtra saMdeha nhiiN| paramAtmA kI pratimA ke samakSa jAte hI mana meM zraddhA umar3a par3atI hai, vinamratA A jAtI hai| mana meM samarpaNa ke bhAva hilore lene lagate haiN| gaMbhIra ciMtaka zrI rajanIza ke zabdoM meM , mandira meM jaba mUrti ke caraNoM meM apanA sara rakhate hai to savAla yaha nahIM hai ki ve caraNa paramAtmA ke hai yA nahIM, savAla itanA hI hai ki vaha jo caraNa ke samakSa jhukane vAlA sira hai, vaha paramAtmA ke sAmane jhuka rahA hai yA nhiiN| ve caraNa to nimitta mAtra hai| una caraNoM ko koI prayojana nahIM hai| vaha to Apa ko jhukane kI koI jagaha banAne kI vyavasthA kI hai| pUjya svAmI zivAnaMda sarasvatI ke kathanAnusAra manovijJAna bhI isa tathya se sahamata hai ki pratIkopAsanA dvArA mana kI ekAgratA anAyAsa milatI hai| prArambhika sAdhakoM ke lie pratIkopAsanA yA mUrtipUjA kA bahuta bar3A mahatva hai| mana ko eka bAragI brahma meM TikAnA bahuta muzkila hai| sAdhanA ke kSetra meM utarane ke lie pahale-pahale eka Alambana kI AvazyakatA hotI hai| yaha bAharI pUjA hai| isake sahAre bhagavAna ke rUpaizvarya kA smaraNa kiyA jAtA hai| isa smaraNa se sAdhaka kI manovRtti dhIre-dhIre aMtarmukhI hotI jAtI hai aura vaha Izvara ke saccidAnandamaya svarUpa ko pahacAnane ke sAtha-sAtha apane vyaktitva ko bhI pahacAnane lagatA hai| kAlAMtara meM yaha pahacAna buddhi Izvaratva ko hI smaraNa nahIM karatI, apitu svayaM ko unase abhinna sAbita karatI hai| isa prakAra mUrtipUjA kI sAdhanA uttama aura utkRSTa hai| sainika ke lie dhvaja saba kucha hai| dhvaja se unheM preraNA milatI 220 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isake sammAna ko ve apanA sammAna tathA apamAna ko apanA apamAna samajhate hai| dhvaja kI maryAdA kI rakSA ke lie AtmAhuti dene ke lie bhI udyata rahate hai| bhaktajanoM kA bhI pratimA ke sAtha aisA hI lagAva hai| kucha loga aisA bhI bola par3ate hai ki paramAtmA to sarvavyApaka, nirguNa aura nirAkAra hai| phira pratimA meM nibaddha kaise hogA ? acchI bAta hai| lekina kyA loga paramAtmA ko sarvatra dekhakara tadanukUla AcaraNa karate hai? jo dRzya ke prati zraddhAvanata nahIM ho sakatA, vaha adRzya se prema kaise kara pAyegA ? vAstavika rahasya to unake ahaMkAra meM chipA hai| ahaMkAra se abhibhUta hokara ve pratimA ko namaskAra nahIM krte| bhagavAna hI unakA kalyANa kreN| zrI jinezvara deva kI sAdhanA jisa prakAra unake nAma smaraNa se hotI hai, unake guNa smaraNa se hotI hai, unake pUrvApara ke caritroM ke zravaNa se hotI hai, unakI bhakti se hotI hai, unakI AjJAoM ke pAlana se hotI hai| usI prakAra unake AkAra, mUrti yA pratibimba kI bhakti se bhI hotI hI hai - "yaha satya jaba taka svIkAra na kiyA jAya taba taka zrI jinezvara TaMva kI kRta upAsanA bhI apUrNa hI rahatI hai| nAma kI bhakti ko svIkAra karane ke bAda AkAra kI bhakti kI upekSA karanA to aura bhI bhayAnaka bhUla hai| upAsya kA nAma kevala usake guNoM ko lakSya kara nahIM hotA parantu usake dehAkAra ko lakSya kara hotA hai| yadi upAsya kA nAma kevala usake guNoM ko lakSya kara hotA to pratyeka upAsya ko bhinna-bhinna nAma dene kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| vibhinna upAsyoM ke samAna guNa hote hue bhI unake dehAkAra Adi samAna nahIM hote isIlie hI pratyeka kA nAma alaga alaga diyA huA rahatA hai| dehAkAra ke nAma kI bhakti kA phala mAne hue sAkSAta dehAkAra kI bhakti ko niSphala mAnanA buddhi kI jar3atA ke sivAya aura kucha nahIM hai| nAma Adi kalyANakArI hai to yaha nAma Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa svarUpa kA hai vaha svarUpa adhika kalyANakArI hai, isameM kisI bhI buddhizAlI vyakti ke do mata ho hI nahIM skte| nAma evaM AkAra ke binA arUpI upAsya athavA unake guNoM kA grahaNa sarvathA asaMbhava hai| udAharaNasvarUpa eka musalamAna apane ArAdhya kI pratimA ko sIdhI taraha se mAnane se inkAra karatA hai phira bhI eka choTI mUrti aura usake aMgo kI bhakti ke badale usake hRdaya meM pUrNa masjida, masjida kA pUrA AkAra tathA usake eka-eka avayava kI bhakti A hI par3atI hai| mUrti meM vizvAsa nahIM rakhane vAlA kaTTara musalamAna masjida kI eka-eka ITa ko mUrti kI taraha hI pavitratA kI dRSTi se dekhatA hai tathA usakI rakSA hetu apane prANoM kI bhI paravAha nahIM krtaa| mUrti para nahIM, parantu masjida kI pavitratA para usakA itanA vizvAsa baiTha jAtA hai ki usake lie vaha apane prANa dene athavA dUsare ke prANa lene ko taiyAra ho jAtA hai| mUrti ke apamAna ke sthAna para usa masjida kA apamAna khaTaka jAtA hai| muslima bAhya se mUrtipUjaka na hone para bhI jaise hRdaya se apane iSTa kI mUrti kA pujArI hai vaise hI koI Arya samAjI, brahma samAjI athavA prArthanA samAjI, kabIrapaMthI, nAnakapaMthI, bAisapaMthI, tAraNapaMthI athavA terApaMthI kA hRdaya bhI iSTa kI mUrti kI bhakti kI upekSA nahIM kara sktaa| apane iSTa evaM ArAdhya kI pratimA athavA citra kA apamAna inameM se koI bhI sahana nahIM kara sktaa| mUrtipUjaka athavA apUjaka donoM ko aise prasaMgoM para samAna AMtarika vedanA hotI hai, phira bhI jaba AkAra ko nahIM mAnane kI bAta hotI hai taba aisA hI lagatA hai ki aisI bAte kevala ajJAnajanita hI hai, vizva ke padArthoM kI vAstavika avasthA ke ajJAna se hI aisI bAtoM kA janma hotA hai| ___ yogI cetanAnanda kahate hai - paramAtmA ke amUrta rUpa kI kalpanA ThIka vaisI hI hai jaise amUrta agni kI klpnaa| agni hara Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagaha vyApta hai lekina amUrta rUpa meM / tApa ke lie agni kA prakaTa honA arthAt mUrta rUpa meM prakaTa honA Avazyaka hai| amUrta rUpa meM agni se tApa nahIM mila sakatA / agni patthara meM hai, lakar3I meM hai, ghAsa meM hai, mAcisa kI tIlI meM hai, lekina patthara, lakar3I, ghAsa yA diyAsalAI tApa pradAna nahIM kara sakatI, kAraNa vahA~ agni amUrta hai / jahA~ patthara, lakar3I, ghAsa yA diyAsalAI ragar3a khAte hai agni prakaTa hotI hai va tApa pradAna karatI hai / isalie mUrta rUpa kA hI mahatva hai / ekalavya ko guru droNAcArya ne bhIla hone ke kAraNa dhanurvidyA sikhAne se iMkAra kara diyA to bAlaka ekalavya ne gurU droNAcArya kI mUrti banA guru kI sthApanA kara dhanurvidyA siikhii| jIvita guru kI miTTI kI mUrti ke mAdhyama se bhIla bAlaka ekalavya adbhuta asAdhAraNa zabdavedhI vidyA meM itanA pAraMgata ho gayA ki arjuna bhI Azcaryacakita raha gayA, paramAtmA kI mUrti se bhakta kucha na pA sake, yaha kaise saMbhava hai ? pratIkopAsanA ke binA vyakti kI vaisI hI sthiti hai jaise tIraMdAja havA meM tIra calAtA hai| tIraMdAja jaba taka kisI pratIka ko apanA lakSya nahIM banAyegA taba taka usakA tIra calAnA vyartha hai / pRthvIrAja netrahIna hokara bhI AvAja ke mAdhyama se lakSya para tIra calAkara apanI soca ko pUrNa kara sakA / yahA~ sAdhaka ne apane sAdhya taka pahu~cane ke lie kAna kA sahArA le AvAja ko sAdhana banAyA usI taraha upAsaka ko sAdhya ko prApta karane ke lie sAdhana ko mAdhyama banAnA par3atA hai / yaha bAta aura hai ki upAsaka sAdhya ko prApta karate samaya sAdhana ko chor3a detA hai / isakA artha yaha nahIM ki binA sAdhana ke vaha sAdhya taka pahu~ca pAyA / udAharaNArtha 'mujhe dillI se zrI sammeta zikhara tIrtha jAnA hai' yahA~ sAdhaka maiM hU~, sAdhya sammeta zikhara tIrtha, pahu~cane ke lie rela yA basa sAdhana hai| rela mArga taya karane ke uparAnta mujhe zrI sammeta zikhara 23 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI tIrtha ke lie sAdhana ( rela ) ko tyAganA par3egA tabhI maMjila para pahu~ca pAUMgA lekina isakA artha yaha nahIM ki maMjila para pahu~cane ke lie jaba sAdhaka ko chor3anA hI hai to sAdhana kA upayoga kyoM karUM ? agara aisA soca liyA to maiM dillI meM hI raha jAUMgA / kabhI apanI maMjila para nahIM pahu~ca pAUMgA / usI taraha AtmA kA paramAtmA se sAkSAtkAra ke lie pratIkopAsanA sAdhana hai| sAkSAtkAra ke samaya pratIka kI AvazyakatA nahIM lekina isakA artha yaha nahIM ki jaba aMta meM pratIkopAsanA ko tyAganA hI hai to apanAyeM kisalie ? apanAte hai maMjila taka pahu~cane ke lie va tyAgate hai, maMjila mila jAne ke samaya / param pUjya paMnyAsa pravara jaina muni zrI bhadraMkara vijayajI gaNivarya ke zabdoM meM- 'upAsya kI anupasthiti meM usakI upAsanA upAsaka ke lie kisI makAna ke plAna ke samAna hai| makAna kI anirmita avasthA meM kuzala kArIgara usake plAna ko hI bAra - bAra dekhakara bhavana nirmANa ke kArya ko pUrA kara sakatA hai| jaba taka makAna pUrA nahIM bana jAtA kArIgara ko vaha plAna hara ghar3I apanI najaroM ke sAmane rakhanA par3atA hai, ThIka usI bhAMti apanI AtmA ko upAsya sama banAne hetu upAsaka ko, jaba taka upAsya jaisI nirmalatA prApta nahIM ho jAtI taba taka, upAsya kI sthApanA ko pratipala apane sammukha rakhanA hI par3atA hai, yaha sarvathA svAbhAvika hai| AtmA mAnava zarIra ( sAdhana) ko dhAraNa karake hI mokSa (sAdhya) ko prApta kara sakatI hai, parantu mokSa prApta karane ke lie mAnava zarIra kA tyAga karanA par3atA hai / AtmA agara yaha soca le ki mAnava zarIra chor3anA hI hai to dhAraNa hI kyoM kareM ? to use kabhI sAdhya kI upalabdhi nahIM hogI, kyoMki sazarIra mokSa nahIM miltaa| isase siddha hotA hai ki sAdhya kI prApti ke lie sAdhana mahatvapUrNa va Avazyaka hai| isa prakAra parama tattva kI prApti ke lie mUrti / pratIka kA AlaMbana ati Avazyaka hai| 24 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtipUjA ke virodhI kucha santa mUrti ko mAtra pASANa mAnate haiM/ kahate haiM, jabaki pASANa (patthara ) va pASANa se banI mUrti meM aMtara to nizcita hai, jaise eka kore kAgaja va eka citrita kAgaja meM aMtara hai yA yoM kaheM ki eka kore kAgaja para paira rakhakara calane meM saMkoca nahIM lekina usI para apane ArAdhya kA citra yA maMtra chapA ho to yA rupaye kA mUlya chapA ho to kyA pA~va rakhane kI himmata juTA pAyeMge ? baiMka kA caika jaba taka hastAkSarita na ho taba taka usa caika kA mUlya nahIM, mAtra hastAkSara karate hI vaha lAkhoM-karor3oM yA araboM kI kImata kA ho sakatA hai| pASANa kI mUrti kI prANa pratiSThA hone ke bAda to vaha parama AdaraNIya evaM vaMdanIya ho jAtI hai jaise korA caika hastAkSarita hone ke uparAnta mahatvapUrNa ho jAtA hai (bazarte usa khAte meM usa samamUlya kA rupayA jamA ho) jaba koI kAgaja para likhane mAtra se usake mUlya meM, usake prati bhAva meM aMtara A jAtA hai to eka pASANa ko mUrti kA rupa dene ke bAda usake prati bhAvoM meM aMtara na Aye, yaha kaise saMbhava hai ? ___ paramAtmA kI mUrti kA virodha karane vAle pASANa va dhAtu kI mUrti ko pASANa va dhAtu se adhika kucha nahIM maante| maiMne eka amUrtipUjaka saMta, jo apane sampradAya kA netRtva karate hai, unheM likhA thA ki Apa mUrti ko mAtra pASANa yA dhAtu na mAnakara jisa vyakti vizeSa yA vastu vizeSa kI mUrti hai usakI mUrti maane| paramAtmA kI mUrti ko paramAtmA mAne to mithyAtva ho sakatA hai para paramAtmA kI mUrti ko paramAtmA kI mUrti mAnanA kaise mithyAtva hogA? mUrtipUjaka bhI paramAtmA kI mUrti kA pUjana vandana karate samaya bhAvanA se/ sAdhaka ke mAdhyama se sAdhya kA pUjana-vaMdana karate hai| dharma to hai hI bhAvanA prdhaan| mUrti kA isa bhAvanA se pUjana vaMdana, ki hama paramAtmA kA pUjana-vandana kara rahe hai, phala nizcita hI milegaa| kalpanA kIjiye, Apane mUrtikAra ke yahA~ eka pASANa par3A * 25 . Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhA Apake mana meM koI vicAra parivartana nahIM huaa| Apane apane pUrvajoM kI yA apane ArAdhya kI mUrti banAne ko mUrtikAra ko kahA va eka nizcita samayoparAMta usa mUrtikAra ke pAsa gaye vahA~ para usa patthara ke sthAna para usI patthara kI banI apane pUrvajoM kI yA ArAdhya kI mUrti dekhI to atyanta prasannatA kI anubhUti huI, gaurava kA anubhava huA, zraddhA mana meM umar3a pdd'ii| aisA kyoM hotA hai, kyA kabhI Apane socA ? patthara to patthara hai lekina kuzala mUrtikAra dvArA usakA eka nizcita rUpa de dene ke kAraNa Apa use patthara na mAnakara, jisakI mUrti hai usI kA rUpa mAneMge va usI ke anurUpa mana ke bhAva parivartita hoNge| mUrtipUjA kA virodha kina paristhitiyoM meM va kaba huA, yaha ciMtana va zodha kA eka gaMbhIra viSaya hai| isake sAtha hI isa gaharAI meM bhI jAne kI AvazyakatA hai ki mUrtipUjA ke virodha kA AdhAra kyA hai? isa viSaya para zodhakArya amUrtipUjaka athavA mUrtipUjA kA virodha karane vAle bhI apane vidvAna saMta/sAdhviyoM dvArA karA sakate haiM, yadi ve taTastha va pUrvAgraha se mukta hokara kara skeN| kyA sahI mAyanoM meM virodha kI zurUAta mUrtipUjA se huI yA mUrtipUjA kI paddhati se virodha huA? mUrtipUjA meM ADaMbara ke kAraNa mUrtipUjA kA virodha yA mUrtipUjA meM AI rUDhivAditA ko samApta karane ke lie mUrtipUjA kA virodha prArambha huA ? yA phira mugaloM dvArA mandira va mUrti tor3e jAne ke kAraNa eka guTa ne nirNaya liyA ki naye sire se mandira va mUrtiyA~ na banAI jaayeN| vahI guTa kAlAMtara meM mUrti va mandira kA virodhI kahalAne lgaa| yA mugaloM ke AtaMka ke kAraNa paristhitivaza mUrtipUjA va mandira jAnA baMda kiyA gayA yA mugaloM kI khuzAmadI karane ke lie kucha logoM ne mUrtipUjA ko galata batAnA zurU kiyA yA samAja meM apane astitva kI pahacAna banAne ke lie apanI eka naI soca samAja ko dene ke nAma para mUrtipUjA kA virodha kiyaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa kucha bhI rahA ho bhArata meM mUrtipUjA virodhI soca kA janma mugaloM ke bhArata meM Ane ke bAda huA yaha dhruva satya hai / kyoMki kisI bhI naI vicAradhArA ke janma meM Asa-pAsa ke vAtAvaraNa kA prabhAva hI pramukha hotA hai / jaba bhI isa viSaya para zodha kI bAta calatI hai ki mUrtipUjA kA virodha karane vAle haradama isI kI khoja para jora dete hai ki mUrtipUjA kaba se zurU huI aura kyoM huI evaM isake pramANa ke lie jida karate haiN| apanI AsthA ke kamajora hone ke bhaya se jAnabUjha kara isa bAta kI khoja karane kA prayAsa nahIM karate ki isakA virodha kaba se yA kyoM huA ? mUrti pUjA kyoM zurU huI, isakA kAraNa to isa lekha meM mila jAtA hai lekina kaba se zurU huI, yaha pramANita karanA utanA hI muzkila hai jitanA ki vyakti apane pUrvajoM kI prathama pIr3hI ko pramANita kreN| dUsarI tarapha yaha to pramANa upalabdha hai ki mUrtipUjA kA virodha kaba se zurU huA va isa bAta kI khoja bhI saMbhava hai ki isakA virodha kyoM huA ? jisake pramANa upalabdha hai jisakI khoja saMbhava hai, usa para to carcA nahIM kI jAtI aura jisake pramANa prApta karanA asaMbhava hai, usake lie Agraha kiyA jAtA hai| mAtra pUrvAgraha ke kAraNa yA apanI kamajora hotI dikhAI par3atI AsthA ke kAraNa / merA vinamra anurodha hai ki apane samasta pUrvAgrahoM se mukta hokara hamAre vidvAna / zodhArthI zodha kareM ki bhArata meM mUrtipUjA kA virodha kaba, kyoM aura kahA~ se prArambha huA ? nizcita rUpa se isa zodha ke pariNAma se deza meM isa viSaya ko lekara ekamata banegA aura bhrama dUra hogA / 27 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtipUjA kA mahatva A. tulasI kI dRSTi meM AcArya zrI amUrtipUjaka hote hue bhI saikar3oM bAra mandiroM meM gae, vahA~ Thahare, dhyAna, svAdhyAya aura bhagavAna kI stavanA bhI kii| unakA mAnanA thA ki "mandira jAne mAtra se merA dharma khatma ho jAegA, aisA merA vizvAsa nahIM hai|" nimna ghaTanA prasaMga unake vyaktitva ko prakaTa karatA hai - "jayapura pravAsa meM eka bhAI ne AcArya zrI ko mandira padhArane ke lie nivedana kiyaa| AcArya zrI turanta mandira padhAreM" Aiye aba AcArya zrI kI dRSTi meM socate hai.... ....hA~ yaha kahane meM koI kaThinAI nahIM ki mandira meM jaina dharma kA bahuta bar3A itihAsa surakSita hai| ve hamArI paramparAgata nidhi ___ (dharmakrAMti ke sUtradhAra - samaNI DaoN. kusumaprabhA) "...niMdA ko maiM hiMsA mAnatA huuN| jo koI bhI nindA karatA hai, use hiMsaka kahane meM mujhe koI saMkoca nhiiN| mandira ke prati mUrtipUjakoM kA jitanA AdarabhAva hai, kisI apekSA se merA unase kama nahIM hai|" __ (dhammo suddhassa pR. - 1051 dha. krAM.su.) koI vyakti dravya pUjA karatA hai to usameM merA koI hastakSepa nahIM hotA, maiM mUrti kA virodhI nahIM hU~ kyoMki anyAnya nimittoM kI bhAMti mUrti bhI dharmArAdhanA meM nimitta aura preraka bana sakatI hai| (2 julAI 1968 ke pravacana se - dha. krAM. su.) *28. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM mUrti kI ora pITha karake bhI nahIM baiThatA / lAkhoM logo kI dRSTi meM jo pUjya hai unakA anAdara aura avahelanA karanA hamArA kAma nhiiN| (16-8-1967 ke pravacana se - dha. krAM. su.) aitihAsika dRSTi se bhI mUrtiyoM meM jo sthApatya kalA hai vaha jainoM ke lie gaurava kA viSaya hai / ( dhammo saraNa pR 83-84 / dha. krAM. su. ) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehAdi Nimittapi hu je. kAyavahammi taha payati jiNapUA kAyavahammi, tesimpvttnnNmoho||4|| __ zarIra, vyApAra, khetI Adi sAMsArika kAryo meM tathA saMta-satiyoM kI janma jayantiyA~, zmazAna yAtrA, kitAbeM chapavAnA, maryAdA-mahotsava, dIkSA mahotsava, cAturmAsa meM vAhana dvArA saMta-satiyoM ke darzanArtha jAnA, baDe baDe sthAnaka, sabhA bhavana, samatA bhavana banavAnA Adi dhArmika kAryoM meM hiMsA karate hI haiN| lekina jIva-hiMsA kA bahAnA banAkara jo loga samakita aura mokSa denevAlI jinapUjA ko nahIM karate haiN| yaha unakA mithyAtva hai| moha !! mUrkhatA hai|!!! - zrAvaka prajJapti zloka naM. 349 (zrI umAsvAtijI mahArAja) aura ekAvatArI, 1444 granthoM ke praNetA, AcArya zrI haribhadrasUrijI ma. sA. kRta caturtha paMcAzaka mahAgrantha zloka naM. 45 se uddhRta * 30 . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane gurudeva bhI arihaMta evaM guru Adi kI sthApanA ko svIkArate hai to hama kyoM nahIM ? Pape www.* nAkor3A bhairava ke darzana karate hue A. mahAzramaNa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSpakSatA se satya anveSaNa terApaMtha ke AcArya mahAprajJajI ne bhI spaSTa khulAsA kiyA hai ki "jaina paramparA meM mukhavastrikA bAMdhane kA itihAsa purAnA nahIM hai| yaha sthAnakavAsI paramparA se zurU huA hai| muni jIvejI Adi ke samaya se zurU huA hai| kiMtu eka paramparA ke calane kA artha yaha nahIM ki hama purAne arthoM ko ThIka se na smjheN| hameM purAne arthoM ko bhI ThIka se samajhanA hai| 'hastaka' se zarIra kA pramArjana kreN| 'hastaka' kA artha hai-mukhvstrikaa| mukhavastrikA, mu~ha para bAMdhane kA artha nahIM hai| mukhavastra yAnI rumAla, jaba muni pratilekhana kareM to usa rumAla yA kapar3e se pahale pUre zarIra kA pramArjana kreN| mukhavastrikA se kaise zarIra kA pramArjana hogA? yahI socane kI bAta hai| hatthagaM saMpamajjittA' pratilekhana kI vidhi hai ki usase pahale pUre zarIra kA, sira se paira taka hastaka se pramArjana kreN| aba kaise karegA ? hama jo sahI artha hai, use samajha nahIM pAte, isalie rUDhiyAM panapatI hai| mukhavastrikA kA artha mu~ha para bAMdhane kI paTTI nhiiN| Agama meM kahIM bhI bAMdhane kA ullekha nahIM hai|" (tattvabodha se sAbhAra uddhRta tA. 01/03/04 sitambara 2007)