Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
બપ્પભટ્ટસૂરિ અને આમરાજ ભાગ-૨
લેખક મણિલાલ ન્યાલચંદ શાહ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
/ શ્રી સંવેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ |
બપ્પભટ્ટસૂરિ અને
આમરાજ
ભાગ-૨
જ લેખક જ મણિલાલ ન્યાલચંદ શાહ
જ પૂર્વ પ્રકાશક છે શ્રી જૈન સંરતી વાંચનમાળા - ભાવનગર
જે પુનઃ પ્રકાશક પ્રેરક જ દીક્ષા દાનેશ્વરી આ. શ્રી ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા.
આ. શ્રી રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા.
પુનઃ પ્રકાશક છે જિન ગુણ આરાધક ટ્રસ્ટ
પ્રતિ - ૧પ૦
વિ.સં. ૨૦૦૪
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
।।श्रूत भक्ति ।।
विक्रम संवत २०७१ ज्येष्ठ शुक्ला १३ दिनांक ३१-०५-२०१५, रविवार के दिन अहमदाबाद (राजनगर) में दिल्ली के उद्योगपति मंडार निवासी संघवी भंवरलालजी रुगनाथमलजी दोशी, की ऐतिहासिक दीक्षा का आयोजन अहमदाबाद एज्युकेशनल ग्राउंड में निर्मित विशाल संयम जहाज में हुआ। इस प्रसंग पर ४१ आचार्य भगवंत, १५०० से अधिक साधु-साध्वीजी भगवंत तथा १ लाख से अधिक श्रावक-श्राविकाओं की उपस्थिति थी। नूतन दीक्षित मुनि श्री भव्यरत्न विजयजी म.सा. प.पू. त्रिशताधिक दीक्षा दानेश्वरी आचार्य भगवंत श्रीमद् विजय गुणरत्नसूरीश्वरजी म.सा. के १०८ वे शिष्य घोषित किये गये।
प.पू.आ. श्री गुणरत्नसूरीश्वरजी म.सा. की प्रेरणा से दीक्षा के ज्ञान खाते की उपज में से इस ग्रंथ का मुद्रण का लाभ संघवी रुगनाथमलजी समरथमलजी दोशी रिलिजियस ट्रस्ट की ओर से लिया गया। खूब खूब हार्दिक अनुमोदना...
+ यह ग्रंथ ज्ञानखाते की रकम में से छपा हुआ है। अतः कोई भी गृहस्थ
इसकी मालिकी न करें। + साधु-साध्वीजी भगवंत तथा ज्ञानभंडार को सप्रेम भेट दिया जाता है।
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના. <
પૂર્વે થયેલા મહાન પુરૂષોનાં ચરિત્રા ( ઇતિહાસીક પુસ્તકા ) આપવાના અમારા ઉદ્દેશ હાઇને ઉત્તરાત્તર તેવા ગ્રંથા અમે અમારા માનવતા ગ્રાહકાને આપતા આવ્યા છીએ.
આ પુસ્તકના પ્રથમ ભાગ આપવામાં આવ્યા ત્યારેજ તેના ખીજા ભાગનો ઉપરા ઉપર માગણી હતી. ઇતિહાસીક હકીકત વાંચક વર્ગ તે વધુ પ્રીય હાય તે સ્વાભાવીક છે. તેમાં પણ આવા મહા પુરૂષનાં ચરિત્રામાં તા અવનવું જાણવાનું મળી આવે છે. આ પુસ્તકની પ્રસ્તાવના પ્રથમ ભાગમાં વિસ્તૃત આપેલી હોવાથી આ પુસ્તકમાં આવેલી હકીકત ટુંકમાંજ જણાવીએ છીએ.
શ્રી બપભટ્ટસૂરિએ શકરાચાય અને બૌધા સામે કરેલા પડકાર અને વિજય, કનોજરાજ આમરાજની જૈનધર્મની--અહિંસાવ્રતની ઉપાસના, શ્રી શત્રુંજય અને શ્રી ગિરનારની અપભટ્ટસૂરિ સાથે સંધ સહિત કરેલી યાત્રા, દિગબરાએ દખાવેલું ગિરનાર તિ, આમરાજાના પૌત્ર ભેાજરાજાએ ગાદી ઉપર આવતાંજ અંગીકાર કરેલા જૈનધર્મ વગેરે હકીકતાના સમાવેશ કરી આ પુસ્તક ઇતીહાસિક હકીકતથી અલકૃત કરવામાં આવ્યું છે.
આવાં પ્રભાવીક પુષનાં ચરિત્રાને અમારા ગ્રાહકા સાદર સ્વીકારી અમને વધુ ઉત્સાહી બનાવે તેજ અમેા ઇચ્છીએ છીએ.
પ્રકાશક.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુકમાણા
વિથ
૧
૨૫
93
નંબર પ્રકરણ ૧લું શંકરાચાર્ય કામશાસ્ત્ર શીખવા જાય છે. ...
, ૨ નું શંકરાચાર્યની તલવારને બળે ધર્મ વૃદ્ધિ. .. - ૩ શું અહિંસા પુરૂષને નિર્બળ બનાવતી નથી. , ૪થું ધર્મરાજની યુક્તિ.
૫મું શંકરાચાય માળવામાં ૬૬ વેર લેવાની નવી રીત. . ૭ મું જગન્નાથમાં. .. ૮નું વાયુદ્ધ. . L૯ મું વાદિ કુંજર કેશારીની પદવી... ૧૦ મું માળવાની રાજસભામાં. . ૧૧ ભૂલને ભેગ... ૧૨ મું સાણસામાં સપડાયેલા શયતાને.
મું સમક્તિ પ્રરૂપણ. ૧૪ મું કોરાજે ઉચસ્કા અગીયાર વ્રત. ૧૫ મું ગૌડવધુ. .
મેં નન્નસૂરિ અને ગોવિંદસરિ ..
મેં માતંગીના મેહમાં. ... ૧૮ મું સત્યને માર્ગે...
૧૩૯ મું વેરને પ્રતિરોધ.
૧૪૮ •, ૨૦ મું દુર્ગપતન. ...
૧૫૫ ૨૧ મું દિગંબરેએ દબાવેલું ગિરનાર
૧૬૧ ૨૨ મું મૃત્યુની ગોદમાં.
૧૬૮ ૨૩ મું તે પછી શું છે. '
૧૭૪ ૨૪ મું ભેજકુમાર પિતાનું રાજ્ય લઈ લે છે. ... ૧૮૧ ૨૫ મુ ઉપસંહાર. ...
૧૮૬ થી ૧૯૬
૧૧૦
૧૧૮ ૧૨૫
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બપ્પભટ્ટસૂરી
આશ જા.
અને
T
-*
ભાગ રજો.
પ્રકરણ ૧ લું.
શંકરાચાર્ય કામશાસ શીખવા જાય છે.
મનુષ્ય પ્રકૃતિથી કુદરત જગતમાં કંઈક જુદુંજ કાર્યો કરે છે. એ કુદરતની લીલાનો કોઈ પાર પામી શકે નહી કેયલના કંઠમાં મધુરતા મુકી ત્યારે એને શયામ સ્વરૂપ બનાવી. કસ્તુરીમાં સુગંધિ ભરી તે કાળી કરી, આવળનાં
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
ફુલડાં મનેાહરળીયામણાં કીધાં, ત્યારે સુગંધરહિત અનાવ્યાં. તપસ્વીમાં ક્રોધ મુકયા. ગુલાબના પુષ્પને કાંટા ઉત્પન્ન કર્યા. વિધિના ન્યાય તે જુઓ ? મનુષ્યના અંતરમાં સારભૂત એવા વિદ્વત્તાના ગુણ પ્રગટ કર્યાં. ત્યારે એનામાં અભિમાનના દેાષ મુકયા !
શકરાચાર્ય વિક્રમની નવમી સદીમાં સમર્થ વિદ્વાન્ હતા. જોકે કુમારિલ ભટ્ટ એનાજ અદ્વૈતમતના ઉપાસક હતા, છતાં એની પ્રસિદ્ધિ સાંભળીને એની સાથે પણ વાદ વિવાદ કરવાને એની છઠ્ઠાના ચળવળાટ વધી પડયા. ઉતાવળી ગતિએ પ્રયાગ આવ્યા તા કુમારિલભટ્ટને અગ્નિનું શરણ લેતાં જોયા, પેાતાનાથી ખની શકે એટલી શક્તિના ઉપયાગ કરીને શકરાચાયે કુમારિલને સમજાવવાના પ્રયત્ન કર્યાં. પણ શકરાચા માં તા યાવન અને વિદ્યા એ બન્નેના મદ હતા. કુમારિલ વૃદ્ધાવસ્થાએ પહોંચેલા હાવાથી એનામાં કંઇક રેલતા, ગંભિરતા હતી. એને લાગ્યું હતુ કે પોતે જે કરે છે તે ફીકજ કરે છે. પછી અનેક કલ્પાંત કરો તાપણુ નિરૂપાય ?
ધ પશ્તી ચિતાનું શરણુ અગીકાર કરીને હારા મનુષ્યાની સમક્ષ કુમારિલે એવી રીતે પાપનુ પ્રાયશ્ચિત કર્યું. અને ઘણાય પશ્ચાત્તાપ થયા કે મે વિશ્વાસઘાત કર્યો, એ કાંઇ ઠીક કર્યું નહી. એ પશ્ચાત્તાપથી જ એણે પેાતાનુ શરીર અગ્નિદેવને અર્પણ કરી દીધું હતું.
માલિને અગ્નિમાં દહન થયેલા જોઇ શંકરાચાર્ય ને એની સુખ`તા ઉપર તિરસ્કાર માગ્યે. એને લાગ્યું કે કુમા
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
છે.
રિત વિદ્વાન છતાં ઘેલા બની ગયા હતા. નહીતર આવું અજ્ઞાનજન્ય પગલું ભરે ખરા ? વળી એની સાથે મારી વાદ વિવાદ કરવાની ઇચ્છા તેા અધુરીજ રહી. હાં ! પણ એણે કહ્યું કે ‘એના અનેવી મડનમિશ્ર માહીષ્મતી નગરીમાં રહે છે, તે જગતમાં અદ્વિતીય વિદ્વાન ગણાય છે. એની સાથે વાદ કરજો, ’ તેા ઠીક છે. હું પણ એ મડનમિશ્રની "વિદ્વત્તા જોઉં તા ખરા ? મારી આગળ એ બિચારા કાણુ માત્ર છે. એને જીતી મારા શિષ્ય બનાવું તેાજ હું ખરા ? ” એમ વિચારી એણે માહીષ્મતી જવાની તૈયારી કરી.
"9
શકરાચાર્ય કુમારિલભટ્ટની પાસેથી પોતાના શિષ્યા સહિત દરમજલ કરતા માહીતિ નગરીમાં આવ્યેા. માહીસ્મૃતિ નગરી તેા રહી વિશાળ ! એમાં સ્વામીજીને મડનમિશ્ર પંડિતના પત્તો ક્યાંથી લાગે ? નગરમાં ચાલતાં ચાલતાં મામાં એક ખાઇને સ્વામીજીએ મંડનમિશ્રનુ ઘર પૂછ્યું. સ્વામીજીને આવી રીતે મંડનમિશ્રનુ ં મકાન પુચ્છતાં જોઈ દાસી—બાઇ વિચારમાં પડી. એણે ગિવોણ ગિરામાંજ વાર્તા શરૂ કરી. “ આપને મડમિશ્રનું શું કામ છે ? આપ શું એમની પાસે અભ્યાસ કરવા ઇચ્છે છે ? કેમકે આજ કાલ જગતમાં એ એકજ સર્વજ્ઞ ગણાય છે.”
tr
“ તું કાણુ છે ? શું મંડનમિશ્ર તારા કોઇ સગા થાય છે કે ‘એનાં આટલાં બધાં વખાણ કરી રહી છે !” સ્વામીજીએ પૂછ્યું. “ હા ? હું એ મહાપંડિતજીની દાસી છું. આપ કાણુ
.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪)
,,
આ વાર્? ” ખાઇએ. શંકરાચાર્યને પૂછ્યું. એની તેજા મુદ્રાના પ્રભાવ જોઇ દાસી અવનવાતર્ક કરવા લાગી.
66
હું શંકરાચાય ? આજે શંકરાચાર્યનું નામ દુન્યાના ખુણે ખુણે પહાચ્ચુ છે. જેને લેાકેા મહાદેવના અવતાર, સર્વંજ્ઞ, સમર્થ તરીકે એળખે છે, સમજી ? ” શાંકરસ્વામી એ કાંઇક ગ થી કહ્યું.
tr
“ શું આપ સર્વાંન ? ” દાસી જરી હસી.
“ એ તેા હું તારા પડિત સાથે વાદ કરી એને જીતીશ ત્યારે ખબર પડશે.
,,
”
“ પણ હુંજ કહું છું કે આપ સર્વજ્ઞ નથી. ” દાસીએ દૃઢતાથી કહ્યું.
“ તુ એમ કહેવાની હિંમત કેમ કરે છે. વારૂ ? ” સ્વામીજી એલ્યા.
“ આપ યદિ સર્વજ્ઞ કહેવાવ છે. તેા એક મડનમિશ્રનું ઘર ક્યાં આવ્યું તે પણ આપ જાણતા નથી. સર્વજ્ઞ હોય એ તા સર્વ કઇ જાણે ? ” દાસીએ ખુલાસેા કર્યાં.
દાસીનાં વચન સાંભળી શંકરાચાર્ય ઝંખવાણા તા પડ્યો. પણ એક મ’ડનમિશ્રની દાસી આવી રીતે જીતી જાય એ તેને ગમ્યું નહી, માટે યુક્તિ વાપરીને ખચાય તે કરવા જોઇએ “ અરે દાસી ? સર્વજ્ઞ તા સર્વ કઇ જાણી શકે એ તારૂં કહેવું સત્ય છે. પણ કાઇ સમયે સર્વજ્ઞ સર્વજ્ઞ છતાં પણ વ્યવહાર સાચવવા જાણતાં છતાં પણ પૂછી શકે. સીતાને રાવણ
cr
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
હરી ગયા એ રામ રહી સીતાજીની શેાધ કહેવાય ? એ માટા સમજી શકે ?”
(૫)
નહેાતા જાણુતા ! છતાં પોતે અજ્ઞાન કરાવી, “ માટા પુરૂષાની એ તેા લીલા પુરૂષાની વાતા તુ તુચ્છ દાસી ન
''
,,
“ ત્યારે આપ પણુ લીલા કરી રહ્યા છે. એમજને ? દાસીએ કહ્યું.
“હા ? હું પાતેજ સાક્ષાત્ શકર છું. શંકરના અવતા૨માં દુન્યામાં કઇ નવા જુની કરી વેદાંત ધર્મની વૃદ્ધિ કરવા આવ્યા . ઝ! કહે ? તારા મંડનમિશ્ર કયાં રહેછે તે ? ”
શંકરાચાર્યના જવાબ સાંભળી દાસીએ મ`ડનમિશ્રનું ઘર અતાવ્યું, એ મુંજબ સ્વામીજી મડનમિશ્રને ઘરે પહોંચી ગયા.
મડનમિશ્રની સ્ત્રી સરસ્વતીને મધ્યસ્થ રાખી શકરાચાર્યે મંડનમિશ્ર સાથે વાદવિવાદ શરૂ કર્યો, એ વાદમાં મડનમિશ્ર હારી ગયા, જેથી તે શકરાચાય ના શિષ્ય થયા. ત્યારે સરસ્વતીએ કહ્યું, “ સ્વામીજી ? તમે મારા પતિને તેા જીતી ગયા છે. પણ મને છતા તા તમારી વિદ્વત્તા જાણું !
ર
p
હવે શ'કરાચાર્ય અને સરસ્વતીના વાદવિવાદ શરૂ થયે!, સરસ્વતીએ સ્વામીજીને કામશાસ્ત્રની વાતા પૂછવા માંડી, પણ સર્વજ્ઞના દાવા કરનારા શંકરાચાર્ય એના ઉત્તર દઇ શક્યા નહી, તેથી સ્વામીજીએ કહ્યું “ તમારી વાતાના ખુલાસા હું છમાસ પછી કરીશ.” એમના વાદિવવાદ એવી રીતે અધુરો રહ્યો. સ્વામીજી કામશાસ્ત્રના અનુભવ કરવાને તૈયાર થયા.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
જેથી આન ગિરિ, પદ્મપાદ, વિધિવક્ અને હસ્તામલક એ ચાર શિષ્યને લઇને પરદેશ ચાલ્યે.
કોઇ દેશમાં અમરક નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા, એ રાજા અકાળમરણ પામ્યા. જેથી પ્રધાના વગેરે એને સ્મશાન યાત્રા કરાવવાની તૈયારી કરી રહ્યા હતા. એટલામાં એ મરેલુ’ રાજાનું મડદું સજીવન થયું. રાજા એકદમ જેમ નિદ્રામાંથી કોઇ માણસ ઝબકીને જાગે એમ જાગ્યા-બેઠા થયા.
એક તરફ રાણીએ રેાકકળ કરતી હતી, બીજી તરફ એમના સંબ ંધીઓએ રડારાળ કરી મુકેલી, પ્રધાના પણ નારાજદુ:ખી થયેલા, એ સર્વને રાજા બેઠી થવાથી કાતુક થયું. પ્રથમ તા રાજએ ધીરે ધીરે અંગ હુલાવવા માંડયુ... અને પછી આળસ મરડીને રાજા બેઠા થયા, એટલે પ્રધાન તેમજ રાણીઓ આનંદ પામી, પ્રભુને ઉપકાર માનવા લાગી. પ્રધાનાએ રાજા સજીવન થયા એ નિમિત્તના માટે મહાત્સવ કર્યો. ચતુર પ્રધાના મનમાં શંકા પામ્યા કે કઇ માણસ મરી ગયેલુ' પાછું ઉઠતુ નથી, પણ આ રાજાજી મરી યેલા જીવ્યા એ તે અતિ અદ્ભુત ? આમાં એમને લાગ્યું કે કંઈક માટે ભેદ સમાયેા હશે. હશે જે હશે તે અલ્પ સમયમાં જણાઇ આવશે. જો એ રાજાનાજ જીવ હશેતેા તા તે પૂર્વના વ્યવહાર પ્રમાણે પોતે જાણતા હાવાથી નિયમિત વ્યવહાર ચલાવશે, અને બીજો આત્મા રાજાના ખેળીયામાં પેઠા હશે તે એનુ ગાડુ અટકશે, એટલે સત્ય જે હશે તે જણાઈ આવશે. એવી રીતે વિચાર કરતા મંત્રીએ કાલક્ષેપ કરતા હતા.
92
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ )
રાજાજીએ તેા રાજદરબારમાં આવી મંત્રીઓને રાજકાર ભાર ચલાવવાની સત્તા આપી દીધી. અને પોતે તેા અંત:પુરમાં રાણીઆની સાથે અમન ચમન ઉડાવવા લાગ્યા. એ સુંદર મહેલા, અપચ્છરાના પણ તિરસ્કાર કરનારી, મરજી મુજમ પેાતાની સેવા ચાકરી કરનારી સુંદર રમણીયા, મનગમતા ભાગા એ સર્વ રાજાઓને પણ દુ લ એવુ આ આત્મા પામ્યા હતા. રાણીઓ સાથે પ્રતિ દિવસ નવનવા ભાગ લેાગવતા એ માનવજન્મ સલ કરવા લાગ્યા.
રાજના જુદી જુદી રાણીઓ સાથે એવી રીતે દુર્લભ ભાગા ભાગવત એ આત્મા રમણીઆમાં એટલેા તા લુખ્ય થઇ ગયા. કે જગતમાં ભાગેાજ સાર રૂપ છે એમ માનીને રાતદિવસ રાજા અંતઃપુરમાં રહી રાણી સાથે નવનવા ભાગા ભાગવવા લાગ્યા. એને લાગ્યુ કે “ટ્ટુન્યામાં સારમાં સાર ફ્કત મૃગલાચના નારી છે. પંડિત થયા, કે પૈસાદાર થયા મોટા થયા કે વાદવિવાદ કરીને દુન્યામાં વિજય મેળબ્યા, પણ પ્રેમને માટે તરફડતી એ પ્રાણપ્યારી પાતાની ભુજાઓથી આર્લિગી નથી, એના જન્મારા વૃથા ગયા.”
'
રાજાની ભેગ ભાગવવાની ચતુરાઇ જોઇ રાણીઓએ વિચાર કર્યો કે · આ કાંઇ રાજાના જીવ નથી. કેમકે રાજા આવી કળા જાણતા નહાતા, સમજાય છે કે આ કાઇ ચેાગીના જીવ છે. ભાગની કળામાં કેવા કુશલ છે! એના વગર આવી કુશલતા ખીજામાં નજ હાઇ શકે.' એક રાણીએ પ્રધાનને ખાનગીમાં આ હકીકત જણાવી દીધી. “ પ્રધાનજી ? એની કળાચાતુર્ય
ર
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) ઉપરથી લાગે છે કે એ રાજાને જીવ નથી પણ કોઈ એગી છે રાણીએ કહ્યું. - “અમને તે પહેલેથી જ શક હતું, કેમકે મરેલા માણસ કઈ દિવસ જીવતા થતા નથી, પણ રાજાજી બેઠા થયા ત્યારથી જ અમને તે લાગ્યું કે દાળમાં કંઈક કાળું છે. પણ હવે તમારી શી ઈચ્છા છે?” પ્રધાને પૂછયું.
ઈચ્છા એ વળી? આ ગુણસમુદ્ર, કળાનિધાન પુરૂષ ચાલે ન જાય એ માટે કંઈ બંદોબસ્ત કરે જોઈએ. રાજાના કરતા અમે તે સર્વે એનાથી અધિક પ્રસન્ન છીએ.” રાણીએ જણાવ્યું.
મને લાગે છે કે ઈ ગયે પરકાય પ્રવેશીવિદ્યાવડે યેગ માહાસ્યથી પિતાના શરીરમાંથી નિકળી સુખ જોગવવા ખાતર રાજાના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો હશે. માટે આપણે એના શબની તપાસ કરવી જોઈએ. પ્રધાને મત આપે.
તપાસ શું કરવી વળી? માણસને-કરોને હુકમ કરો કે બારગાઉ ફરતાં જેટલાં મનુષ્યનાં મૃતક હાથ લાગે એ બધાં બાળી નાખે. શેધીશોધીને મૃતકને અગ્નિ શરણ કરે? એટલે એને ચાલી જવાને અવકાશ રહે નહી.” રાણીએ પિતાને અભિપ્રાય આપે.
તમારું કહેવું સત્ય છે. હું આજથી જ નોકરને હુકમ કરૂ છું. કે આપની આજ્ઞાને તરત જ અમલ કરે?” રાણની રજા લઈ પ્રધાન ચાલ્યા ગયે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
પ્રધાને નોકરાને હુકમ કર્યો કે “ આરગાઉ ફરતાં જે જે મૃતક મળે એને શોધીને અગ્નિ શરણુ કરો ? આળી મુકેા ? પ્રધાનના હુકમ સાંભળીને રાજપુરૂષો તીરની માફક ઘુંટવા, મૃતકાને શેાધી શેાધીને અગ્નિને હવાલે કરી રાજઆજ્ઞાનુ
પાલન કરવા લાગ્યા.
અંત:પુરમાં રાજાજી તેા એક ભાગમાં જ આસક્ત હતા. થાડા દિવસેામાં એણે ભાગનીકળા-કામશાસ્ત્રનીકળા દરેક રાણીઓ પાસેથી શીખી લીધી. ચારાસી આસન પેાતે જાણતા હેાવાથી દરેક રાણીએ સાથે વિવિધ આસનાવડે સભાગ કરવા લાગ્યો. એની સભાગની કળા ઉપર રાણીએ તા મરી પીટતી રાજાજી ઉપર પ્રીઢા પ્રીઢા હતી. રાણીએ પણ પોતાની કળા બતાવવામાં ખામી આવવા ન દેતી. અને જ્યાં કળાવાન હોય. ચોવનના તાકાનમાં વિહરતાં હાય. સુરૂષ, સાધનસપન્ન હેાય ત્યાં ભાગના સુખમાં શી ખામી હાય ?
કામ શાસ્ત્રના પાઠ શીખતાં અને પ્રાણપ્રિય એવી રાણીઆની અભિનય કળાના રસનો મીઠા સ્વાદ ચાખતાં એક માસ ઉપર પણ કેટલાક દિવસે પસાર થઈ ગયા. પણ આ ભાગમાં લુબ્ધ થયેલા જીવને અહીંથી જવાનું ગમતું નહાતું. સ્નેહના પાશમાં બંધાયેલા જીવડા એ પાશ તેડી શકે ખરા કે ? સંસારમાં શત્રુઓ સાથેના તીક્ષ્ણશસ્ત્રના પ્રહાર સહુન કરનારા અને લેાખડી બેડીને તાડનારા વીરપુરૂષા પણ
આ કામલ પાશને છેદી શકશે ખરા કે ? એ પુષ્પદ્મન્નાની સાથે યુદ્ધ કરવામાં કોઇ એને જીતી ગયા છે કે ? એનાં માધ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) શો કેને ઘાયલ નથી કરતાં કઈ વિરલ પુરૂષ જ એના પ્રહારથી મુક્ત રહી શકે ! બાકી તે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ ને મહેશ્વર જેવા પણ એને આધિન છે તે અલ્પબળી માનવનું શું ગજુ?
પકરણ ૨ જું.
શંકરાચાર્યની તલવાર ને બળે ધર્મવૃદ્ધિ.
સેંકડો રાણીઓના કામમદનું મર્દન કરતે શંકરસ્વામી રાસી આસનેમાંનાં નાના પ્રકારનાં આસનવડે કરી સંસારની મોજ લેતે. સુવર્ણોને પ્યાલામાં ઉત્તમ જાતિના મદિરા ભરી પ્યારીઓને એનું પાન કરાવતે, પ્યારીઓના હાથથી પિતે પણ પોતે હતે. જેથી કામદેવને ઉત્તેજન મળે અને વિશેષ પ્રકારે રાણુઓને આનંદ આપી શકે એવા પુષ્ટીવર્ધક કામોત્તેજક પદાર્થોનું સેવન કરતે. એવા ભોગસુખમાં રક્ત થયેલા શંકરસ્વામીની હવે પિતાના શરીરમાં જવા જેટલી પણ ઐત્યચતા નાશ પામી ગઈ હતી. એ રાજા તે શંકરાચાર્યનો જીવ હતો.
આ તરફ રાજપુરૂષે જ્યાં ત્યાંથા શબને શોધીને અગ્નિ સંસ્કાર કરવા લાગ્યા. એમણે શંકરસ્વામીનું શબ પણું પર્વ તની ગુફામાંથી શોધી કાઢ્યું. ચાર શિષ્યો એની ચેક કરતા. હતા. તેમની પાસેથી આ શબ માગવામાં આવ્યું. પણ શિષ્ય. કેવી રીતે આપી શકે?
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંન્યાસી બાવા? આ શબ આપની પાસે કેવું પડયું છે અમને સેપી વે?” રાજપુરૂએ કહ્યું:
* “શામાટે ભાઈ? તમને સોંપવાનું કારણ?” આનંદગિરિએ પૂછયું.
“રાજ આજ્ઞા? રાજાને હુકમ થયું છે કે પોતાના રાજ્યમાં જે શબ મલી શકે એને અગ્નિમાં હેમી દેવાં?” રાજપુરૂએ જણાવ્યું.
રાજાને હુકમ?” સંન્યાસીએ વિચારમાં પડયા. તેઓ નહેતા જાણતા કે-“ રાજા એ તે પોતાના ગુરૂ શંકર સ્વામીનો આત્મા હતે.”
“હા? રાજાને?”
રાજા આ હુકમ કરે નહી. સાચુ કહો તમને હુકમ ખુદ રાજાએ કર્યો છે કે બીજાએ? ”નકકી કરવા આનંદગિરિએ પૂછયું.
“અમને હકમ તે પ્રધાને આવે છે, પણ એ રાજ આજ્ઞાજ કહેવાય. એ હકમનું અમારાથી ઉલ્લંઘન ન થઈ શકે ?” રાજપુરૂએ કહ્યું.
ભાઈ? આ શબ અહીંયાંજ રહે તો ઠીક. એ અગ્નિ સંસ્કારને લાયક નથી.” સંન્યાસી આનંદગિરિએ કહ્યું.
એનું કાંઈ કારણ? આપને શબ તે આપવું જ પડશે. નહી આપશે તે જબરાઈથી આપની પાસેથી અમે આંચકી લઈને બાળી નાખશું. રાજઆજ્ઞાનું અમારાથી ઉલ્લંઘન ન કરી શકાય. તમે સમજે છે આજ્ઞા ભંગ કરવાથી અમારા
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) સહિત અમારાં બાળ બચ્ચાંનું સત્યાનાશ વળી જાય તે!” એ માણસોએ જણાવ્યું.
પણ ભાઈઓ? આ શબ કાંઈ મરેલા માણસનું નથી. એ આત્મા થોડા સમયમાં સમાધિમાંથી જાગૃત થવાનો છે. અત્યારે એ તે યોગનિદ્રામાં વિચરે છે.”
“આપનું કથન કદાચ સત્ય હશે, પણ એ કેમ માની શકાય. બાવાજી?” માણસે એ શંકા બતાવી.
બે ચાર દિવસમાં એમની યોગનિદ્રા પૂર્ણ થશે એટલે એ મહાપુરૂષ જાગ્રત થશે. જે જગતના પણ ગુરૂ છે–પરમ ગુરૂ છે.” આનંદગિરિએ ખુલાસો કર્યો.
આપના વચન ઉપર વિશ્વાસ રાખી બે દિવસ પછી આવશું, એટલામાં જે તમારા ગુરૂ સમાધિ નહી છોડશે, તે અમે તમારૂં તર્કટ સમજીને એને બાળી નાખશું”
રાજપુરૂષ એમ કહીને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. પણ એ ત્યાંથી ભાગી ન જાય તે માટે છુપી તપાસ રાખવા લાગ્યા.
રાજપુરૂષોના જવા પછી શિષ્ય વિચારમાં પડી ગયા, અરસપરસ વાત કરવા લાગ્યા. “ભાઈ? ગુરૂજી એક માસની અવધિ લઈને ગયા તે ગયા. ક્યાં ગયા હશે? શી ખબર પડે? આ તે એક માસ ઉપર પણ છ દિવસ વહી ગયા; પણ ગુરૂજી આ શરીરમાં દાખલ થયા નહીં તો કેમ કરવું ?” આનંદગિરિએ પૂછયું.
આપણે હવે એમને ક્યાં હંઢવા? કયાં જવું?” પદ્મપાદે પૂછયું.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩). એક શિષ્યને શબની રક્ષાનું કામ સેંપી ગુરૂને શોધવા ત્રણે શિખ્યા ચાલ્યા. અનુક્રમે આ અમરક નૃપના નગમાં આવ્યા. ત્યાં એમણે સાંભળ્યું કે અહીંયાં રાજા મુવેલા પાછા જીવતા થયા. જેથી એમને ખાતરી થઈ કે એ રાજામાં જ આપણુ ગુરૂ રહેલા છે. ભેગમાં, ગીત–ગાનમાં લોભી બની રાજકાર્યની ચિંતા તજીને સ્ત્રીઓમાં લુબ્ધ થઈ ગયા છે. રાજા સંગીતના બહુ શોખીન હતા. જેથી એમણે ગયાઓનું રૂપ ધારણ કર્યું. કેમકે કેઈપણ રીતે રાજાની પાસે તે જવું જોઈએ. એમને પ્રતિબોધ પમાડી સાવધાન કરવા જોઈએ. સતાર, સારંગી, તબલા વગેરેથી એમના ગાયનની નગરમાં પ્રસિદ્ધિ થઈ ગઈ. રાજાએ પણ એમની પ્રસિદ્ધિ સાંભળીને ગાયને પિતાની પાસે બોલાવી ગાન શરૂ કરાવ્યું.
“ જાગ મુસાફર રેન ગવાઈ ભયી ભેર વેળા, ભયી ભેર વેળા, ફીટયા જે અંધેરા. જાગ ૧ સોતે તે સારી રાત ગવાઈ, મેહ નિદ્રાસે જાગે ભાઈ; ગાન તાનમેં શુદ્ધ બુદ્ધ ગવાઈ,
સ્વામી સુતા શું સેજ બીછાઈ.” જાગ ૨ સંગીતરૂપે આનંદગિરિ અને પદ્યપદે રાજાના કાન ચમકાવ્યા. રાજાના ભાડુતી શરીરમાં મસ્તકના બ્રહ્મકારમાંથી પ્રવેશ કરેલે આત્મા જાગ્યો. “ તત્વમસિ” ને શિયેને ઉપદેશ એના હદયમાં આરપાર ઉતરવા માંડ્યો. એણે જોયું
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
કે એક માસની અષધ પુરી થઇ ગઇતી, જેથી એના શિષ્યા અને જાગૃત કરવા આવ્યા હતા. એક તરફ એક એકથી ઉત્કૃષ્ટ એવી ભાગકળામાં નિપુણ સેંકડા રાણીઓ સાથેના દુર્લભ ભાગા દૃસ્યાન્ય હતા. બીજી તરફ શિષ્યા એને તેડવા આવ્યા હતા. જે ઉદ્દેશથી રાજાના શરીરમાં એણે પ્રવેશ કર્યાં હતા, એ ઉદ્દેશ તા યારનાય સિદ્ધ થઇ ગયા હતા. એણે શ્રદ્ધા, પ્રીતિ, રતિ, ધૃતિ અને કીર્ત્તિ તેમજ કામ થકી ઉત્પન્ન થયેલી વિમલામાદિની, ઘારા, મદનાષાદિની, મામેાહિની, દીપની, વશકરી, રજની ઇત્યાદિ કામ કળાઓ રમણીઓના અંગમાં રહેલી છે એ સમજી લીધું હતુ. ચૈાવનવતી, કૈાઢ વગેરે રમણીઓના અંગમાં અમુક અમુક તિથિએ અમુક અમુક જગાએ કામદેવના વાસ હેાય છે એ પણ જાણી લીધું હતું. એ કામ કળાઓમાં નિપુણતા મેળવી એણે ઉત્તમ-દુર્લભ આનંદ ભાગથી પ્રાપ્ત કર્યાં હતા. જેવી રીતે વાત્સાયને કામશાસ્ત્રમાં સ્રીસેવનની વિધિ લખેલી, એ પ્રમાણે શંકર સ્વામીએ સ્ત્રીસેવા–ભાગ ભાગવ્યા હતા. એ વાત્સાયનના કામશાસ્ત્રનાં સૂત્ર અને ભાષ્યનું સમ્યક્ પ્રકારે નિરિક્ષણ કરી એને અનુભવ કરતાં એક અભિનિવાર્ય ગર્ભિત કામશાસ્ત્ર નૃપવેશશ્વારી શકર સ્વામીએ રચી કાઢયુ'. કામશાસ્ત્રમાં નિપુણ થયેલા શંકરસ્વામી શિષ્યાના ઉપદેશ સાંભળી આખરે પણ જાગ્યા. પાતાના મૂળ શરીરમાં પ્રવેશ કરવાને એણે રાજાનુ શરીર છેડી દીધું.
એ દિવસની મુદ્દત વહી ગયા પછી રાજપુરૂષોએ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવીને એ શબની માગણી કરી. પણ શિષ્ય માંડમાંડ સમજાવી વળી બે ચાર દિવસ કાઢી નંખાવ્યા, પણ છેવટે રાજના માણસોએ એ શબને લઈ એને અગ્નિ સંસ્કાર કરવા માટે કાષ્ટની ચિતા તૈયાર કરાવી એમાં શબને મુકી એ ચિતામાં અગ્નિ પ્રગટ કરી દીધું. ચિતા ભડભડ બળવા લાગી, એના ધુંવાડાના ગોટેગોટ આકાશમાં વ્યાપ્ત થઈ ગયા. એ અવસરમાં શંકરસ્વામીને આત્મા પોતાના શરીરમાં દાખલ થઈ ગયો. પણ બળતી ચિતામાંથી બહાર નીકળવું એને મુશ્કેલ થઈ પડ્યું. જેથી શંકરસ્વામીએ અગ્નિ શાંત કરવાને માટે નરસિંહનું સ્તોત્ર ભણવા માંડયું. એ સ્તંત્રના પ્રભાવથી ચિતાની અગ્નિ શાંત થઈ ગઈ, એટલે પિતે બહાર નીકળે. - શંકરાચાર્ય એ પછી પોતાના શિષ્યોને લઈને માહષ્મતી નગરી તરફ ચાલ્યો. કેટલેક દિવસે ત્યાં આવી સરસ્વતીને મળે. એને પોતાનું કામશાસ્ત્ર વર્ણવી બતાવ્યું. એણે કામશાસ્ત્રના પ્રશ્નોને ઉત્તર આપી વાદમાં સરસ્વતીને પણ નિરૂત્તર બનાવી દીધી.
મંડનમિશ્ર જેવા સર્વજ્ઞ સમા પંડિતને અને તેની પ્રિયતમા સરસ્વતીને જીતવાથી શંકરસ્વામીની કીર્તિ જગતમાં પ્રસરી ગઈ. લોકે એની સ્તુતિ કરતાં કહેવા લાગ્યા કે “વાહ શું સ્વામીજીને પ્રભાવ! મંડન મિશ્ર જેવા પંડિત પણ એના શિષ્ય થયા. આજે જગતમાં એમને જીતે એ કઈ પુરૂષ વિધિએ ઉત્પન્ન કર્યો જણાતો નથી. શંકરાચાર્યને વિલાને ગર્વ આસમાન પર્યત પહોંચી ગયે. ..
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ ) શંકરાચાર્ય દક્ષિણ દેશમાં ફરીને સર્વ પંડિતને વાદમાં જતી લીધા. ત્યાંથી વિદર્ભ દેશમાં ગયા. ત્યાંની રાજધાની ચંપા નગરીના રાજા સુધન્વાને વેદમતનાં ત. સમજાવી વેદાંતી બનાવ્યા–પિતાને ચુસ્ત શિષ્ય બનાવ્યા.
શંકરાચાર્યની એવી ઈચ્છા હતી કે એવા બે ચાર રાજાએ પોતાના પક્ષમાં આવે તે તલવારના બળે કેને વેદધર્મમાં આકરી શકાય. એ રાક્ષસી આકાંક્ષા પાર પાડવા. એણે ચંપાના ધણીને વેદમતને ચુસ્ત ઉપાસક બનાવ્યું. વેદાંતમતને પ્રચાર કરવાને રાજાને ઉપદેશ કર્યો. “રાજન ! જે રાજા પિતાના ધર્મની ઉન્નતિ કરે, પોતાની પ્રજાને પોતાને ધર્મ પાળતી બનાવે એને સ્વર્ગ અને વૈકુંઠના કુલની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય. અરે તલવારના બળથી પણ લેકેને ધર્મ પ્રાપ્ત કરાવ, વેદાંતી બનાવવા. કેમકે કેટલાક ભેળા માણસે ન સમજે તે એમને તલવાર અગર ભાલાની અણી બતાવીને પણ આપણે ધર્મ પાળવાની ફરજ પાડવી. એમ કરતાં હત્યાકાંડ થાય તે પણ એ પાપ નથી. વેદ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે યજ્ઞમાં હિંસા થાય એ હિંસા નથી. આ પણ એક જાતને ધર્મવૃદ્ધિને યજ્ઞ જ છે. લેકેને વેદાંતમતમાં આકષી આપણે એમને સ્વર્ગે પહોંચાડીયે છીયે.” કોઈ પણ પ્રકારે પિતાના મતની વૃદ્ધિ કરવી એ શંકરસ્વામીને ઉદ્દેશ હતે. તરતજ ચંપાના ધણીએ શંકરસ્વામીને ઉપદેશ માન્ય કર્યો. . “ગુરૂ? બદ્ધ અને રેવના અહિંસાના તના લેકે ઉપાસક બની ગયા છે, એ કાંઈ સહેલાઈથી માનશે નહી.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) એમને ભય તે અવશ્ય બતાવવો જ પળે ” રાજાએ અભિપ્રાય આપે.
એ દ્ધ અને જેને તે નાસ્તિક કહેવાય. રાજા? જે તું મારો ભક્ત હોય, તને વેદાંત ઉપર પ્રીતિ હય, તે તારા રાજ્યમાંથી અને જેનેનું તે કાસળજ કાઢજે. એ લેકે ન સમજે તે તલવારની ધાર, બતાવી એ સર્વ લેકેને વેદાંતી બનાવજે. અન્યથા એ ધાર સાથે ભેટાડી દેજે. એ બૌદ્ધ અને જેનેએજ આપણું વેદાંતમતનું નિકંદન કાઢયું છે, માટે એ વેર તું મારો ભક્ત હોય તે બરાબર લેજે.”
આપ સમા પરમગુરૂનું વેદવચન હું અંગીકાર કરૂં છું. આપની આજ્ઞા ઈશ્વર આજ્ઞા સમાન ગણીને હું એનું પાલન કરીશ. તલવારને બળે છે અને જેને હું વેદાંતીશૈવધર્મના અનુયાયી બનાવીશ. અન્યથા ફેંસી નાખીશ. એ આપ સત્ય જાણજે.” રાજાએ પોતાને નિશ્ચય કહી સંભળાવ્યો.
શાહબસ રાજા? ધન્ય છે તારી ધર્મપ્રીતિને? ભકતે તે તારા જેવાજ થજો, શૈવ-સ્માતને ઉદ્ધાર કરનારા થજે.” શંકરસ્વામીએ શાહબાસી આપી.
અગર જો આપની ઈચ્છા હોય તે દેશપરદેશ. મારા સકલ સૈન્ય સાથે હું આપની સાથે રહું. જેને અને ઐોને
સ્માર્તધર્મમાં ખેંચવાને મારી શમશેરને ઉપયોગ કરૂં.. રાજાએ જણાવ્યું.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) હાલમાં તે તારા રાજ્યમાંજ એની શરૂઆત કરી જેમ શ્રી પરશુરામે સાત વાર નિ:ક્ષત્રિય પૃથ્વી બનાવી એમ તારું રાજ્ય તું જેન તેમજ દ્ધિ વગરનું બનાવી દે. એથી તારી ઉપર હું અધિક પ્રસન્ન થઈશ, તને વૈકુંઠ આપીશ.” શંકરસ્વામીએ રાજાને પિતાના પક્ષમાં લઈને એ રાક્ષસી મહત્યા કાંક્ષાને આરંભ શરૂ કરી દીધું.
આપણી આકાંક્ષા આપશ્રીમાનની કૃપાદ્રષ્ટિથી સત્વર સિદ્ધ થશે એ આપ નિ:સંદેહ જાણો.”
તે પછી શંકરસ્વામી દેશ પરદેશ ભમતે શિષ્ય સાથે વાદવિવાદમાં સર્વે પંડિતને હરાવી પિતાના સ્માર્ત ધર્મના અનુયાયી બનાવતે અવંતી દેશ તરફ ચાલ્ય.
પ્રકરણ ૩ જું. અહિંસા પુરૂષને નિર્બળ બતાવતી નથી.
પ્રાત:કાળને સમય થતાં સૂરિવર રાજા સભામાં આવ્યા, તે પહેલાં આમરાજાએ નદી પાસેથી સર્વ વૃત્તાંત જાણેલો હવાથી સૂરિજીને જોતા જ આમરાજા શરમાઈ ગયે. એમને જોતાં એના મનમાં પશ્ચાત્તાપ થયો કે “આવા પુરૂષ પુંગવની મેં આટ માટલે પરિચય છતાં બરાબર કિમત ન કરી, બબ્બે એમની અનુકુળ ઉપસર્ગદ્વારા કદના કરી, એ મિત્ર છતાં મેં શત્રુનું કામ કર્યું. મારા સુદ હદયમાં આ પુરૂષ માટે કુશંકા
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯ )
ઉત્પન્ન કરી મે'. ઉતાવળે અભિપ્રાય બાંધી લીધા. જેવા એ સરસ્વતી પુત્ર કહેવાય છે એવાજ ત્યાગ, વૈરાગ્યમાં પણ એ નરાત્તમ-શ્રેષ્ઠ છે, એ તે! મહામતિ છે, માત્ર મારીજ અલ્પમતિ છે. મેં આ ઠીક કર્યું નહીં. ”.
પશ્ચાત્તાપ પામેલા રાજા આ પુરૂષ પુંગવના સામે જોઇ શકયા નહી. એમની સાથે વાત કરવાની પણ હિંમત ચાલી નહી. તેથી ગુરૂએ કહ્યું. “રાજન ! એમાં ખેદ શાના ! ઉત્તમ પુરૂષની ઉત્તમતાની કસેાટી કરવી એ રાજાની કજ કહેવાય.
સુવર્ણ જ્યારે અગ્નિમાં પડે ત્યારેજ એની શુદ્ધતાની માલૂમ પડે. મનુષ્યના ત્રતાની દૃઢતા ત્યારેજ કહેવાય કે ઉપસના સમયે પણ એ દૃઢતા ટકી શકે. મહિષઓના ગુણ દોષની તપાસ રાજા ન કરે તેા બીજો કાણુ કરે ? માટે એમાં શેક શે ? સત્યની કસાટી તા ત્યારેજ થાય કે જ્યારે જરૂર હાય ત્યારે એ સત્વ કામ લાગે. ગમે તેવા પ્રસ ંગેામાં પણ એમનાં એ ખળ, એ પરાક્રમ, એ ધ્યેય તા અડગ રહી શકે. રિચંદ્રે ત્યારેજ જગત પ્રસિદ્ધ થયા કે વિશ્વામિત્ર એમના સત્યવ્રતને ખરાખર કસાટીએ ચડાવ્યું. દ્રપદીજીની મહાસતીમાં ગણના ત્યારેજ થઇ કે મુશ્કેલીમાં શામ, દામ, લય ને ભેદ વગેરે કુટિલ નીતિના ઉપયોગ કરવા છતાં સમથ પુરૂષા પણ એમનું શિયલ ભાગી શક્યા નહી. સ્થુલીભદ્ર ત્યારેજ જગત પ્રસિદ્ધ થયા કે ખટરસ લેાજનના સ્વાદ લેતાં ને કાશ્યાવેશ્યાની ચિત્રશાળાનાં મનાવેધક ચિત્રા નજર આગળ તવરતાં છતાં પણ ચાર ચાર માસની એમને ચલાયમાન કરવાની કેશ્યાની
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) મહેનત વ્યર્થ થઈ, અભયારાણીની બે સીતમ સતાવણી છતાં પણ સુદર્શન શ્રેષ્ઠીએ પિતાનું શિયલ જાળવ્યું, ત્યારેજ શુળીનું સિંહાસન થયું. મહાન પુરૂષોની તે કટી સમયેજ પરીક્ષા થાય.”
ગુરૂને બોધ સાંભળી રાજાની ચિંતા દુર થઈ “ભગવન્! આપ ગઈ વાતનું સ્મરણ કરશો ના ! આપ તે બ્રહ્મસ્વરૂપ છે. જે આત્માએ ઉચ્ચ સ્થીતિ પ્રાપ્ત કરી હોય એને આ લેકની ગમે તેવી હકીજે તે શું બકે દેવકના બાળાઓ, વિદ્યાધરી કે કિન્નરીઓ પણ પિતાના હાવભાવવડે ચળીત નજ કરી શકે !”
રાજાને સમસ્યાઓના ખુલાસા મેળવવામાં ઘણી મજા પડતી. વારે વારે નવીન સમસ્યાઓ બનાવી ગુરૂને પૂછતે, એમની તરફથી તરતજ એ સમશ્યાને ખુલાસે મળત.
એક દિવસ રાજા રાજમાર્ગેથી જતું હતું. તેવામાં કઈ ખેડુતની સ્ત્રી એરંડાનાં પાંદડાં વીણતી ઘરની પાછળ ગઈ. રાજાએ એ સંબંધી અધી ગાથા જોડી કાઢી.
બપ્પભટ્ટસૂરિએ તરતજ એને જવાબ અહી ગાથામાં આપે. એમને તાત્કાલિક જવાબ સાંભળી રાજા વિસ્મય. થ. “ઓહ? જે સરસ્વતીને પ્રભાવ?” * વળી કે દિવસે સાયંકાળને સમયે રાજાએ એક સ્ત્રીને વાંકી ડોકે હાથમાં દીપક લઈ વાસભુવન તરફ જતી જોઈ અધી ગાંથા કહી. “વાંકી ડોક કરી આ સ્ત્રી દી લઈ શું જુએ છે.”
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) ગુરૂએ એની ઉત્તરાર્ધ ગાથા કહી સંભળાવી. “પ્રિયતમની આવવાની રાહ જોતી એને સંભારતી એ વાસવનમાં જાય છે.”
એવી રીતની અવનવી સમસ્યાઓમાં એમને ઘણે કાલ સુખમાં જતા હતા. એક દિવસ આમરાજા અને સૂરિ વાર્તાવિનેદ કરતા એકાંતમાં બેઠા હતા. ધર્મચર્ચા ચાલતી હતી. ત્યાં આમરાજાએ પૂછ્યું. “ગુરૂ! આત્માના હિતને માટે મારે શું કરવું?”
“રાજન એક રાજા તે ઘણું કરી શકે. પિતાના આચાર વિચારેની છાયા એના સરદારે, ભાયાતને પ્રજા ઉપર પાડી શકે. પિતાના વર્તનથી પ્રજાને આકર્ષી શકે. દાનથી અનાથ, દીન, હીન અને દુર્બળ જનને ઉદ્ધાર કરી શકે. સંપ્રતિરાજા, વિક્રમરાજા વગેરેના પગલે ચાલી શકે?” સુરિવરે જણાવ્યું.
“ભગવાન આપના ઉપદેશની મને ધીરે ધીરે અસર થતી જાય છે. હું પણું ઈચ્છું છું કે બાર વ્રતધારી શ્રાવક હું અની શકું? રાજાઓ બાર વ્રત પાળી શકે?” રાજાએ પૂછ્યું.
“બેશક અગીયાર વૃત રાજાએ પણ પાળી શકે છતાં ચકવર્તીનું રાજ્ય પણ જોગવી શકે, એમાં શું તમને નવાઈ લાગે છે વારૂ?” સૂરિએ કહ્યું.
રાજાઓ અહિંસા ધર્મ કેવી રીતે પાળી શકે વારૂ? શત્રુઓ સામે એને સમશેર ઉચકવી પડે. કતલ ચલાવવી
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
પડે. લડાઇમાં અનેક પચિદ્રિય જીવાના નાશ થઈ જાય ત્યાં એનું અહિં સાવ્રત કેવી રીતે સચવાય ? ” રાજાએ કહ્યું.
“ઘણીજ ખુશીથી અહિંસાવ્રત પાળી શકાય. અહિં સા વ્રતનું પાલન કરનાર રાજા શત્રુ સામે તલવાર ઉપાડી શકે. પોતાના દેશના રક્ષણને માટે, પ્રજાના હિતને માટે એની તલવાર સદા દુશ્મના તરફ્ ચેડા મહારાજની માફ્ક મ્યાન અારજ રહે. યુદ્ધ સિવાય બીજે સ્થાનકે અહિંસા વ્રત પાળે ને યુદ્ધની જયણા કરે. ”
“ એ ચેડા મહારાજ કાણુ ? ” રાજાએ પૂછયું. “ મહાવીર સ્વામીના ભકત આરવ્રતધારી શ્રાવક, મગધપતિ અજાતશત્રુની સામે એમની તલવાર ખુલ્લી હતી. એ ભયંકર જાદવાસ્થલીમાં એક કરોડ ને એંસી લાખ માણસાના નાશ થયા હતા. છતાં એ ખાર વ્રતધારી રાજા યુદ્ધને માખરે રહી લડ્યા હતા. મનુષ્ય છેલ્લામાં છેલ્લી ઘડી પર્યંત યત્ન કરવા એ એની ફરજ છે. પણ ફળ તા દેવાધિન રહેલુ છે. અહિંસાના અથ એવા નથી કે આત્માની શકિત ગાપવી નિમ્ ળ ખનવું. ચુસ્ત અહિંસાવાદી પણ ગ્રહસ્થ શત્રુના પરાભવ છતી શતિએ મુદ્ધે સહન ન કરે. તે પછી રાજા તા કેમ સહન કરે; એ તા દેશના, પ્રજાના બચાવ કરે. યુદ્ધભૂમિ ઉપર પોતાનું પરાક્રમ બતાવી દેશભક્તિ બતાવે. પ્રજાનું રક્ષણ કરે રાજ્યધર્મનુ પાલન કરે, ”
“ભગવન્ ? યુદ્ધમાં હજારેની કતલેાક્ષી એનુ અહિ સાવ્રત ખંડન કેમ ન થાય ? ” રાજાએ શંકા કરી.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩ )
cr કારણ કે શ્રાવકને સવાવશે। યા કહેલી છે. બનતાં લગી એ છકાયમાં પાંચકાયની તે જયણા કરે. અને ત્રસકાયની રક્ષા કરે. એ ત્રસકાયમાં પણ એ પ્રકાર હાય, સાપરાધીને નિરપરાધી. જે નિરપરાધી હાય તેનું શ્રાવક પછી ભલેને તે રાજા હાય તા પણ રક્ષણ કરે. શિકાર કરવા, નાહક કોઈને મારી નાખવા કારણવગર કાઇને દુ:ખ દેવું, માંસ ભક્ષણ કે મદિરા પાન કરી મદાંધ થઇ જુલમ કરવા, વિના કારણે પ્રજાને નડવી વગેરે માખતા એને તીવ્ર પાપ બંધન કરી નરગતિમાં લઈ જનારી થાય, અહિંસાવ્રતમાં નિરપરાધીને જ ન મારવાની એ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા હાય. ને અપરાધીને અવશ્ય શીક્ષા કરે. વ્રત લેતાં યુદ્ધની તા એ છુટજ રાખે, અપરાધીઓની જયા રાખે. નહીતર રાજ્યમાં અંધાધુની પ્રસરે, રાજ્ય વ્યવસ્થા ડાળાય અને એના ભાયાતા કે સામતા પણ એના હુકમની અવજ્ઞા કરી એની સામે થાય, માટે લગાર પણ ભૂલ થાય તેા રાજા એને ચેાગ્ય શીક્ષા કરી ખીજાઓ ઉપર પોતાના પ્રભાવ–પ્રતાપ બેસાડે. તેમાં પણ અવિરતિ શ્રાવક હાય તેને તેા કોઇ પણ પ્રકારના પ્રતિષ્ઠ ધનહી હાવાથી ગમે તેમ વત્તી શકે. છતાં દેવગુરૂ અને ધર્મ ઉપરની ભક્તિથી એ જૈનધમ તેા પાળી શકે, અહિ ંસાવ્રત નહિ પાલનારા પણ જૈન તા અનીજ શકે ? ”
“ ભગવન્ ? હું પણ ઇચ્છું છું કે મારી આખી પ્રજા આપની ભકત બની જૈનધમ પાળે, એ માટે મારે શું કરવુ જોઇએ ?” રાજાએ પૂછ્યું.
“ એ તેા સેાની મરજીની વાત કહેવાય, કાંઇ તલવારને
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળે ધર્મ ફેલાવાય નહી તલવારને ઉપયોગ કરવા જતાં તે ન હત્યાકાંડ થાય. એવું કરનાર અને ઉપદેશ આપનાર ધર્મનેહાને અનેક મનુષ્યનો નાશકારી-કરાવી નરકગતિમાં જ જાય. ધર્મ એ આત્મ કલ્યાણની અણમોલી ચીજ કહેવાય. એતો કઈ ભાગ્યવંતજ લઈ શકે. ચિંતામણિ રત્ન કાંઈ ઘણા માણસ પાસે હોતાં નથી, રાજન ! જેને સંસાર સાગર તરવાની અભિલાષા થાય તેજ ભવસ્થિતિ પરિપાક થતાં ઉત્તમ વસ્તુ મેળવી શકે. તમે પિતેજ એ ઉત્તમ ધર્મ આરાધી આ ભવસાગર તરી જાઓ. પ્રજાનું કલ્યાણ કરી, દાન માનથી એમને સંતુષ્ટ કરી, સંતસાધુ અને સજજના શુભાશિર્વાદ મેળવી હરિચંદ્ર કે રામચંદ્રની માફક સત્યરાજા થાઓ તેજ તમારું શ્રેય થાય. જેવી દષ્ટિ તમારા કુટુંબ ઉપર હોય તેવી જ દષ્ટિ તમારી રૈયત ઉપર અવશ્ય હોય. ગરીબથી અમીર પર્યત અને રંકથી રાય પર્યત ઈન્સાફ સરજ હોય, તે એ રાજા એક આદર્શ રાજા થઈ શકે. રાજા એ તે પ્રજાને પિતા કહેવાય છોકરું જેમ માબાપને ફરિયાદ કરે એમ ગરીબ પ્રજાની ફરિયાદ રાજા સાંભળીને એમની અગવડે દૂર કરે. એગ્ય ઇન્સાફ આપે પિતે પણ અનીતિ અને જુલ્મના કામેથી ડરતે રહે. એ પુણ્યવંત રાજા અહીંયાં પણ સુખે સમાધે રાજ્ય સેગવી દેવલેકનાં સુખ જોગવનાર પણ થઈ શકે, મોક્ષ પણ જઈ શકે. રાજ્ય ધર્મના વિશેષ ગહન વિચારે કેઈ અન્ય પ્રસંગે પણ તમને હું જણાવીશ.” - “અહા? રાજ્ય ધર્મ કેટલો બધો ગહન છે. જેમ જેમ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) એના અભ્યાસ કરીયે છીએ, તેમ તેમ નવું ને નવું જ જણાય એવી રાજનીતિ છે. ”
ગુરૂએ પણ “રાજધમ અને અહિંસાધ’ની વ્યાખ્યા સજાને કહી સંભળાવી એના મનનું સમાધાન કર્યું.
પ્રકરણ ૪ થુ.
ધરાજની યુક્તિ.
માદ્ધાચાર્ય માન દે પણ જ્યાં ત્યાં પેાતાના ધર્મના પ્રચાર કરવા માંડ્યો. જ્યાં વાદવિવાદ કરવાના પ્રસંગ ઉભા થતા ત્યાં વનકુ જરને આગળ કરતા, એ વ નજર સરસ્વતીના વરદાનને પ્રભાવે સને જીતી લેતા. દેશ પરદેશમાં એમના સાધુઓએ ફ્રીને પોતાના ધર્મના પાયેા દ્રઢ કરવા માંડ્યો. કુમારિલભટ્ટે જો કે એમને હ્યુ. નુકશાન પહોંચાડયું હતું. પણ એમના સાંભળવામાં આવ્યું હતું કે એણે પાપાનુ પ્રાયશ્ચિત કર્યું. કરેલી ગંભિર ભૂલના એ ભાગ થયા. ને આ દુનિચામાંથી સદાને માટે કાષ્ટભક્ષણ કરી રવાને થઇ ગયા. જેથી એમનુ એક નડતર તે દૂર થઇ ગયું. પેાતાના મતની વૃદ્ધિમાં જે આડખીલી–ફ્રાંસ હતી, એ અનાયાસે નીકળી ગઈ. જેથી તેઓ મનમાં ઘણા હવાન થયા. પણ એટલામાંજ તેમના હૈયા ઉપર એક માટા સખત આઘાત થયા. એમણે સાંભર્યુ કે એના કરતાંય જખરા આજે પેાતાની સામે શકરાચાર્ય –
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬). સ્માર્તધર્મને આચાર્ય તલવારને બળે ધર્મવૃદ્ધિ કરવા તેમજ બદ્ધ અને જૈનનું જડમૂળ કાઢવા ઉઠેલે છે. એણે રાજાઓને પોતાના પક્ષમાં લઈ ઘણા ભેળા લેકેને પણ આકર્ષા છે. વર્તમાન સમયને અનુસરીને લેકેને અનુકુળ થાય એ માર્ગ એણે પકડ્યો છે. માંસ મદિરાની સ્માર્ત ધર્મને બહાને છુટી બક્ષીને લેકેને જોઈએ તેવી સગવડતા કરી આપી હિંસામય પ્રવૃતિ ચાલુ કરી. રાજાઓને કંઈક શિકારના શેખીન બનાવ્યા માંસ મદિરાના ભક્ત બનાવી અહિંસામાંથી હિંસાના ઉપાસક બનાવી એણે ચુસ્ત શૈવધર્મી બનાવ્યા.
જે રાજાઓ એના ભક્ત થતા એમને એને એજ ઉપદેશ હતું કે “તમારા રાજમાં તમે સર્વને-તમારી પ્રજાને સ્માત ધર્મની ઉપસક બનાવે. બદ્ધાદિક નાસ્તિકમતને નાબુદ કરે ને તમે શામાં હુકમ કરે કે સર્વે પ્રજા સ્માત ધર્મની-શિવ ધર્મની ઉપાસક બને. ન માને તે ભાલાની અણુઓ બતાવે. સમશેરની ધારાને સ્વાદ ચખાડે.” આવા શંકરાચાર્યના ઉપદેશથી બોદ્ધો અને જેને ઝબક્યા. ખચીત આજે દુનિયાને સંહારનાર રૂદ્રજ પ્રગટ થયે.
શંકરાચાર્ય સામે શું પગલાં ભરવાં એ માટે બૈદ્ધાચાર્ય આનંદ વિચારમાં પડ્યો. એને લાગ્યું કે આ ભયંકર વ્યકિત જગતમાં ભયંકર ઉથલપાથલ કરવાને ઉત્પન્ન થઇ લાગે છે. આજે કુમારિલભટ્ટ આના કરતાં ઘણે દરજજે સારું લાગે. આ માણસની રાક્ષસી મહત્વાકાંક્ષા કેમ રેવી, એ માટે એ ચિંતાતુર હતે. સમર્થ દુશ્મન જાગ્યો છે હવે ચિંતા કર્યું શું
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ )
વળે? કાંઇ પ્રયત્ન તા કરવા જોઈએ ના ! આપણે પણ રાજાઓને આપણા પક્ષમાં ખેંચીયે તા એની સામે ખચાવ કરી શકીયે. એણે રાજસભામાં ભાવિવાદ કરી રાજઆનેજ પાતાના ભકત બનાવવામાં લાભ જોયા. કેટલાક રાજાએ માદ્ધ ધમાં હતા, તેમને પણ શંકરાચાય ઉથલાવી નાખી સ્માત્ત ધર્મમાં ખેંચી જતા હતા. અહિંસામાંથી હિંસાને માર્ગે લઇ જતા હતા. જમાના ઓળખીને એણે કેટલીક છુટા મૂકવાથી રજોગુણીને તમાગુણી એવા ઘણા લેાકેા એના ધમ માં આકર્ષાયા ને દુરાચાર તરફ ઢળ્યા.
ઔદ્ધોએ પણ પોતાના ધર્મની વૃદ્ધિ માટે કમરકસ લેાકેાને ઉપદેશ આપી પોતાના ધર્મના રક્ષણના પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા. વર્ધન જર વાદવિવાદમાં જ્યાં ત્યાં વિજય મેળવતા હાવાથી જગતમાં એ વાદી તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. એને મનમાં ઘણું થતું કે એક વખત શ કરસ્વામી સાથે વાદવિવાદ કરવાની જાહેર રીતે તક મળે તે એના ગવ ઉતારૂં. એ માટે એ રાહ જોતા હતા.
વાદી વધ નકુ જર શિષ્યાની સાથે ભારતમાં દ્ધિધર્મના ઉપદેશ કરતા કરતા ગોડદેશમાં આળ્યા. લક્ષણાવતીમાં ધર્મરાજની સભામાં આવી એણે પોતાની વિદ્વત્તા બતાવવા માંડી. “ ન્યાયશાસ્ત્ર, તર્ક શાસ્ત્ર, વ્યાકરણશાસ્ત્ર અને કાવ્યશાસ્ત્રમાં હું પારગામી છું. સાહિત્યશાસ્ત્ર, છંદશાસ્ત્ર, ચૈાતિષ્યશાસ્ત્ર, વૈદકશાસ્ત્રને નીતિશાસ્ત્ર એવું કયું શાસ્ત્ર છે કે જ્યાં મારી બુદ્ધિ ન ચાલતી હોય ? ” પોતાની વિદ્વત્તાથી રાજાને એણે
""
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
પ્રસન્ન કર્યો. રાજા સામે એણે પડકાર કર્યાં. “મહારાજ ! આપની સભામાં કાઇ પણ પડિત હોય તેા મારી સાથે વાદ કરે ?”
એના રહસ્યને નહી જાણનારા ગોડદેશના પડિતા એની સામે વાદ કરવાને ઉઠયા, પણ કોઇ એની વાગ્ધારા ઝીલવાને સમથ થયા નહી. રાજાના માનિતા કિવરાજ વાક્ષિત પણ એને ન જીતી શકયા. એના પાંડિત્યથી ગાડની રાજસભા ઝાંખી પડી ગઇ. રાજાએ એની વિદ્વત્તાની કદર કરી. પેાતાની રાજસભામાં રહેવા વિનંતિ કરી. રાજાની વિનતિને માન્ય કરી વાદી વનકુંજર ધર્માંરાજના મેમાન તરીકે રહ્યો. ગાડની રાજસભામાં એ બધાના મુખ્ય થઇને રહ્યો. અને જગતમાં મહાવાદી તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. રાજાને પણ એણે પોતાના ધર્મનાં તત્વા સમજાવી ઐાદ્ધધર્મના રંગ લગાડવા માંગ્યા.
એક દિવસ ધર્મ રાજ– અને વનકુંજર ખાનગીમાં બેઠાબેઠા ગાષ્ટિ કરતા હતા, તેવામાં ધમરાજને એક વિચાર સ્ફુર્યાં. “મહારાજ ! આપ વાદિવવાદમાં જીતી શકાતા નથી તે શું આપની વિદ્વત્તાના પ્રભાવ કે કોઇ દ્વિવ્યશકિતના ? ” “રાજન વિદ્વત્તા કરતાં દિવ્યશક્તિને વધારે ?” વનકુંજરે ઉત્તર આપ્યા.
“તા શું આપને ત્યારે જગતમાં કાઇ ન જીતી શકે ? ” રાજાએ ખાતરી કરવા પૂછ્યું.
“કાની મગદૂર કે મને જીતી શકે ? સરસ્વતીનું મને વરદાન છે. જગતમાં તેથી જ મને કેાઇ જીતવા સમથ નથી.”
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) ખચીત આપને પ્રભાવ અચિંત્યજ છે. મારી સભા આપનાથી ઉજ્વળ છે.” રાજાએ કહ્યું
રાજન ? એ બધે બાદ્ધમતને જ પ્રભાવ છે એ ધર્મમાં અમેઘશક્તિઓ રહેલી છે. ખચીત તમે પણ બાયધર્મના ઉપાસક થાવ તે મહાન અશક અને કનિષ્કની માફક તમારું રાજ્યવૃદ્ધિ પામે.”વર્ધનકુંજરે કહ્યું.'
આપની વાણું સત્ય છે. મારા રાજ્યને વધારવામાં આપ મદદગાર થાઓ તે હું બૈદ્ધ થઈ જાઉં? આપને અ-- નન્ય ભક્ત થઈ જાઉં?” રાજાએ પોતાને મનગત અભિપ્રાય આવે.
તમે કહે તેવી રીતે હું તમારે મદદગાર થાઉં. કહે તમારી શી ઈચ્છા છે?” સાધુએ પૂછ્યું. બનેગરજાઉ હતા. એક બીજાના કાર્યમાં સ્વાર્થ રહેલ હતો એ તે સમજતા હતા.
મારા મનમાં એક વિચાર ક્ર્યો છે કે કાન્યકુજને રાજા મારે દુશ્મન છે; પણ યુદ્ધમાં હું એને પહોંચી શકે તેમ નથી. આપજે વાદવિવાદમાં તૈયાર હોતે હું એને વા... યુદ્ધનું આમંત્રણ કરૂં. એમાં એવી શરતકે જીતેલો હારેલાનું રાજ્ય જપ્ત કરે!” રાજાએ કહ્યું.
ઠીક છે. તમારા કહેવાનું તાત્પર્ય હું સમજી ગયે. તમારે દુત મોકલી કનોજના રાજાને આમંત્રણ કરે કે તમારા, રાજ્યમાં જે પંડિત હોય તે મારા વાદી સાથે વાદ કરે. એમાં
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦)
જે હારે તેનું રાજ્ય જીતેલે લે.” સાધુએ રાજાના મતને ઉત્તેજન આપ્યું.
“બરાબર ! આપ મારું કહેવું સમજી ગયા છે. આપ જે જીતશો તે દુનિયામાં આપની કીર્તિ વધશે. આ ધર્મરાજ આપને અનન્ય ભક્ત થશે.”
રાજન તમે નિ:સંદેહ રહો. જગતની કેઈપણ શક્તિ વાદવિવાદમાં તે મને જીતવા સમર્થ નથી. કનાજનો ગમે તે સમર્થ પંડિત હશે, તે પણ હું વાદમાં એને હરાવી દઈશ, એ તમારે નિશ્ચય જાણવું.”
ઠીક ત્યારે હું એ રાજાને વાયુદ્ધનું આમંત્રણ કરું છું. એ મારા કટ્ટા શત્રુને કઈરીતે પણ હું હરાવવા ઈચ્છું છું. મારી તે એજ ઈચ્છા છે કે કેઈપણ પ્રકારે હું એને જીતી લઉ? ચાહે તે એને રાજ્યષ્ટ કરૂં અથવા તે મારે તાબેદાર ખંડીયે રાજા બનાવી દઉં. મને પણ લાભ થતાં આપના બદ્ધમતની વૃદ્ધિ થશે.” રાજાએ હૈયાની વરાળ બહાર કાઢી.
વર્ષનકુંજરને આ યુક્તિ ઘણી જ પસંદ પડી ગઈ. એને એક રીતે દે કાજ જેવું થયું. ધર્મરાજના જીતવાથી એનું રાજ્ય પણ વૃદ્ધિ પામશે. એ પિતાને અનન્ય ભક્ત થતાં પ્રસંગવશાત્ શંકરાચાર્ય સાથે ધર્મયુદ્ધને પ્રસંગ ઉભો થાય તે શત્રુની સામે ધર્મરાજ પણ પિતાના સબળ સૈન્ય સાથે કિસ રહી પડકાર કરી શકે! ને તાબેદાર થયેલ કનેજ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ )
રાજ પણ પેાતાના સૈન્ય સાથે એની મદદે આવે; કેમકે એને પેાતાની દિવ્ય શક્તિ ઉપર ભરાંસા હતા. ગમે તેવા વાદીને પણ એ જીતવા સમર્થ હતા. જગતના પંડિત અને વિદ્વાના એને મન તૃણુ સમાન હતા. ઘણા વાદીઓને પરાજય કરવાથી એના ગવ પણ આસમાન સુધી પહોંચી ગયા હતા. જેથી આ યુકિત સાંભળ્યા પછી એના મનમાં અનેક તર ંગા ઉઠવા લાગ્યા. હવે તલવારના બળથી સ્માર્ત્ત ધનુ ગારવ વધારનાર શંકરાચાય અને તુચ્છ લાગ્યા. જૈનોના તા એને હિંસાખજ નહાતા. “સિંહ આગળ ગરીબ બિચારા બકરાનું શું ગજું ? મોન્મત્ત ગજેદ્રો આગળ સસલાં પોતાના ટકાવ કરી શકે ખરાં? હું કાણુ? જગતમાં અદ્વિતીય મહા વાદી? ઐદ્ધમત એ જગતમાં સર્વોપરી જગતપૂજ્ય ધર્મ ? એના ઉપાસકેા તે મેટા રાજાએજ હાવા જોઇએ, એ શંકરાચાય ના દિવસેા હવે ભરાઇ ગયા છે. મારેા ચમત્કાર જ્યારે જોશે ત્યારે મિચારી પોતાની શુદ્ધ યુદ્ધ ખેાશે. એ રાંક મગતરૂં આ કેસરીના પ્રભાવ નજ જાણે ! ગજે દ્રો ત્યાંજ સુધી ગઈ શકે કે જ્યાંસુધી કેસરીની વીરહાક એમને કાને અથડાય નહીં! બસ હવે તેા ખેડા સર ! ”
*
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨) પ્રકરણ ૫ મું.
શંકરાચાર્ય માળવામાં. માળવાની રાજધાની ઉજજયિની નગરીમાં તે સમયે જે રાજા રાજ્ય કરતા હતા, તે અહિંસા ધર્મને ચુસ્ત ઉપાસક હતે. એની રાજસભામાં શંકરાચાર્યે પડકાર કર્યો. પિતાની વિદ્વત્તાથી માળવાના પંડિતેને આશ્ચર્યચકિત કર્યા. શંકરાચાયે શૈવધર્મને ઝુડે ઉપાડી એ રાજસભામાં સર્વે મતનું ખંડન કરીને પોતાને સ્મારંધર્મને સ્થંભ રે. શંકરસ્વામીની વિદ્વતા જગજાહેર હતી. એના આગમનથી વેદાંતમતના અનુયાયીઓ ઘણા ખુશી થયા. રાજાની સનમુખ શંકરાચાર્યે જણાવ્યું કે “હે રાજન્ ! અહિંસાને ઉપાસક બની તું નાસ્તિક કયાં બની ગયો ? ક્ષણુકવાદી બૌધ્ધ તો. દેશપાર થવાની સજાને લાયક ગણાય. એ દ્ધ અને જેનેએ અહિંસા ધર્મ ફેલાવી આપણું વેદધર્મનું નિકંદન કાઢયું છે. જગતમાં પ્રાચિનમાંપ્રાચિન તે વેદ ધર્મ છે. બીજા બધા ધર્મો. તો વેદાંતમાંથી નિકળેલા છે. એ દંભીલેકેને દંભ તે જુઓ. રાજા મહારાજાઓને પણ એમણે ભરમાવી અહિંસાના ભક્ત બનાવી દીધા. શિકાર ન કરે, માંસમદિરાનો ઉપયોગ ન કરે, જુલમ ન કર વગેરે હકીકતવડે જેનેએ રાજાઓને નિર્બળ બનાવી દીધા. રાજાએ તે શિકાર કરી શકે, અનેક પ્રકારની લીલાઓ કરી શકે, માંસમદિરાથી પિતાના
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ ) શરીરનું પોષણ કરી શત્રુ સામે પોતાની તલવાર ઉઘાડી રાખી રાતી ચેળ આંખ રાખી શકે. કેમકે રાજાઓ તે પ્રભુના અંશ રૂપ કહેવાય. હે માલવરાજ? તું પણ શાણે છતાં તને અહિંસાને ચેપ ક્યાંથી લાગી ગયો કે એ દંભી લેકના ફંદમાં ફેસી ગયે.”
શંકરાચાર્યના અનુકુલ ઉપદેશની અસર માળવરાજના મગજમાં ઉતરવા લાગી. એ રાજવૈભવ, રાજમદ ને માંસ ભક્ષણ, મદિરાપાન ને શિકાર ખેલવામાં અપૂર્વ આનંદ થતો જણાય. રાજાનાં એતે ઉચિત કર્મ કહેવાય.શિકાર ખેલવાથી રાજામાં સ્કુત્તિ આવે. લક્ષ્યવેધી પણ એથી જ થવાય. માંસ મદિરા અને રાજાના અંગમાં ચપળતા લાવે ને શરીર મજબત થાય. આંખમાં કેફ આવે વગેરે બાબતે પડતા કાળને લીધે રાજાને ગમી-અનુકુળ લાગી.
“સ્વામીજી આપને ઉપદેશ મારા અંતરમાં અસર કરે છે. આપનું વચન મને સત્ય સમજાય છે. આપ જેવા ગુરૂને અભાવે ભેળા લેકે ભરમાઈ જાય એ નિ:સંદેહ છે.” રાજાએ કહ્યું.
“રાજન ! એ અહિંસાએ આપણું વેદાંતમતને અતિ હાની પહોંચાડી છે. આજ કેટલાય વર્ષોથી એ અહિંસાએ આપણુ યજ્ઞયાગો બંધ કરાવ્યા છે. મુખ લેકે યજ્ઞમાં હિંસા માની એ દંભી લોકેના ભરમાવ્યા ભેળવાઈ ગયા છે.”
“પરમગુરૂ! પણ યજ્ઞમાં અજ હોમવામાં આવે છે, તે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 38 )
એ અજના અણુ કરવા ? અજના તા એ અથ થાય. ત્રણ વર્ષની જુની ડાંગર અથવા તે અકરો ! યજ્ઞમાં એમાંથી કાના હામ થઈ શકે ? ” રાજાએ અજના અર્થાના નિ ય પૂછ્યા.
"
“ માળવરાજ ! યજ્ઞમાં તે અજ એટલે બકરાનેાજ હોમ થાય. જીની ડાંગર એથી તેા યજ્ઞનુ કાંઇપણ લ નહી. છાગના હૈામ કરવાથીજ કરનાર'અને કરાવનાર તેમજ છાગને પશુ લ પ્રાપ્તિ થાય, ” શંકરાચાર્યે પોતાના મતનું સમર્થન કરવા માંડ્યુ.
“ મહારાજ ! છાગાદ્દિકના હામ કરવાથી તા એમના આત્માને દુ:ખ થાય ને હિંસાનું માટું પાતક લાગે. એ જીવહિંસા ન કહેવાય ? ”
“યજ્ઞમાં હામાનાર પશુને તેા સ્વર્ગ પ્રાપ્તિ થાય. અજ્ઞાન એવા પશુપણામાંથી મુક્ત થઇ એ સ્વર્ગના સુખના ભાગવનાર થાય. એ ચુ’ આછુ પુણ્ય કહેવાય ! ”
99
cr
પશુ પ્રભુ ! મરવા સમયે એને કેટલું બધુ દુ:ખ થાય ? ” “ એથી શું ! માતા બાળકને કડવી દવા પાય પણ એ કડવી દવાથી હમેશા આરામ થાય એ તે થ્રુ નથી સાંભળ્યું ? એ તા અલ્પ હાનીએ વિશેષ લાભ કહેવાય. ઘણા કાળપર્યંત એ સ્વર્ગ સુખના અવશ્ય ભાગવનાર થાય. એવી શ્રુતિએ વેદમાં પ્રસિદ્ધ છે. વેદમાં સ્પષ્ટ પાડી છે કે યજ્ઞમાં થતી હિંસા, હુંસા ન કહેવાય.
.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) ગુરૂજી એ જરા કઠીણ વાત સહેજમાં કેવી રીતે સમજાય? પ્રત્યક્ષ પ્રાણને વધ-જીવને નાશ થવા છતાં હિંસા ન કહેવાય એ તે નવાઈજ !”
રાજન ! હજી વેદના અર્થનું તને ભાન નથી. તેથી જ, તને બરાબર સમજાતું નથી કૃતિઓના અર્થનું તને ભાન થાય તે સહેજે ખુલાસે થઈ જાય.”
આપ મારી ઉપર કૃપા કરી જરા સ્પષ્ટતાથી સી જા. અંતરને અંધકાર દૂર કરી જ્ઞાનરૂપી દીપકની પ્રકટાવો !”
રાજા? જગત બધું બ્રહ્મસ્વરૂપ કહેવાય. અહં બ્રહ્માસિમ) વં બ્રસિ સર્વ કઈ બ્રહ્મ રૂપ હોય તે પછી ત્યાં કે તેને હણે છે? જે બ્રહ્મ છે એને હણતા જ નથી. બ્રહ્મ તે શાશ્વતને અમર સ્વરૂપ છે. અજ્ઞાની કે સમજે કે અમુક મરી ગયે, પણ એ બ્રા તો કેઈ કાળે મરતેજ નથી. શ્રુતિમાં લખ્યું છે કે મારનારને જે હિંસક માને અને મરનારને મરેલે માને એ અને અજ્ઞાનીઓમાં શિરમણિ છેએ બ્રહ્મસ્વરૂપ આત્મા મરતે નથી એને કોઈ મારવાને શક્તિવાન નથી.”
ત્યારે દુન્યામાં આ બધું દેખાય છે તે શું કહેવાય?”
“દુન્યામાં બે વસ્તુઓ દેખાય છે. એક્ત બ્રા અને બીજી માયા! જગતના વ્યવહારમાં આ બધી જે આળપંપાળ દેખાય એ માયાનું સ્વરૂપ કહેવાય. જેમ ઈન્દ્રજાલી નજર બધી કરી અનેક પ્રકારના બેલેથી આપણને આશ્ચર્ય ચકિત
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬). કરે, કાંકરાને રૂપે કરે, પાણીનું દુધ બનાવે, માટીના ઢેફામાંથી સાકર ઉત્પન્ન કરે એ બધું વસ્તુત: ખોટું છે એ જેમ માયાજાળ છે તેમ જગત બધું માયાજાળની ભ્રમજાળમાં ગુંચવાયેલું છે. સ્વનામાં ભિખારીને ચક્રવતીની ઋદ્ધિ મળે પણ જાગતાં એ ભિખારીજ હોય એમ આ મારે છે આ મરે છે આ સુખી આ દુઃખી એ બધું માયાજાળ કહેવાય. એક પૂર્ણ બ્રહ્મ એજ સત્ય કહેવાય. માટે એમાં પાપ લાગતું જ
- “આપ તે સર્વજ્ઞ સમર્થ પુરૂષ છે. તત્વજ્ઞાનીઓમાં મુગુટમણિ સમાન છે. આપના ઉપદેશનું રહસ્ય મને એકદમ ન સમજાય એ સ્વાભાવિક છે. પણ આપનું તત્વ મને ગંભીર અર્થવાળું લાગે છે. બેશક જગત બહા સ્વરૂપ જ છે. આપના શુદ્ધ અતિમતને અશુદ્ધતતા લાગતી નથી. આજે જગતમાં આપની સામે વાદ કરી આપને પરાભવ કરી શકે એ કોણ છે? સૂર્ય સામે કઈ ધૂળ ઉડાડી શકે?”
“રાજન ? તારી સભામાં જે કંઈ પંડિત મહાશયને 'મારી સામે પૂર્વપક્ષ કરવો હોય તે બેધડક કરે. હું એનું ખંડન કરવા તૈયાર છું, આપણા અદ્વૈતમતનું સ્થાપન કરવા હમેશાં સાવધાન છું. પાછળ એમના મનમાં અભિલાષ ન રહે કે એમના મનની મનમાં રહી ગઈ.'
શંકરાચાર્યના કહેવાથી રાજાએ પિતાની સભાના પંડિતને પડકાર્યા. શંકરાચાર્ય સામે પિતાપિતાના મતનું સ્થાપન કરવા આહવાન કર્યું. પણ તેની મગદ્દર?
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭). કઈ કઈ પંડિતએ શંકરસ્વામી આગળ પિતાના મતનું પ્રતિપાદન કર્યું. પણ શંકરાચાર્યે તેમના મતની જડ કાઢી નાખી. પોતાના અદ્વૈતમતનું સ્થાપન કરી બતાવ્યું. માળવાના પંડિતે શંકરાચાર્યના ભક્ત થયા. કેટલાક એના શિષ્ય થયા. રાજા પણ શંકરસ્વામીને અનન્ય ભક્ત બની ગયે. શંકરાચાર્યને ઉપદેશ એને ગમ્યું હતું. એની ઉપર તેજસ્વી શંકરાચાર્યને પ્રભાવ પડ્યો હતો. એણે પહેલાં શંકરસ્વામીની કીર્તિ સાંભળી હતી. આજે પ્રત્યક્ષ જોવાની રાજાને તક મલી હતી. વાદવિવાદમાં શંકરસ્વામીની શક્તિ-બુદ્ધિ તીવ્ર લાગવાથી રાજાને સ્વામી ઉપર પૂજ્યબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઈ હતી.
રાજન ! તારા બ્રહ્મ સ્વરૂપમાં મસ્ત રહો કર્તવ્ય પરાચણથી શિવને ભક્ત થજે, જ્યાં ત્યાં શિવને મહિમા વધારજે. લેકોને શૈવધર્મના ભક્ત બનાવજે. સમજાવ્યા સમજેતે સમજણથી નહીતર ભાલાની અણી અને સમશેરની ધાર બતાવીને? જે શિવે તેને રાજ આપ્યું છે એને મહિમા ફેલાવવાને તું બંધાયેલો છે.”
ગુરૂ? આપનું વચન માટે માન્ય છે. પણ આજ કાલ પ્રાચિન સમયથી જગતમાં આર્યાવર્ત ઉપર જેનોનું જોર ચાલ્યું આવે છે. એમનાં તીર્થો જુઓ જગતપ્રસિદ્ધ ! શત્રુંજય ગિરનાર, સમેતશિખર, સંખેશ્વર અંતરીક્ષજી વગેરે. એમના ધર્મને મહિમા વધારતાં દુનિયાની દષ્ટિને એ મેહ પાડી રહ્યાં છે. આપણે પણ હિંદુઓને માટે એવું કે મેટું તીર્થ પ્રગટ કરવું જોઈએ.” રાજાએ કહ્યું ને સભા વિસર્જન કરી,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮)
tr
પૂર્વે અહીયાં વિક્રમના સમયમાં મહાકાલે શ્વરના પ્રાસાદમાંથી શિવલિંગમાંથી એક જૈન સાધુએ અવતી પાર્શ્વનાથનુ' તીર્થ પ્રગટ કરેલું. આજે પણ તારી મદદથી હું કોઇ જૈન તીર્થ ીટાડીને એમાં ચક્રની સ્થાપના કરીશ. સમસ્ત હિંદુ જાતિનું પરમધામ બનાવીશ. ” એક દિવસ શંકરાચાર્યે ખાનગીમાં રાજાને કહ્યું.
“પ્રભુ ? આપને મદદ કરવા તૈયાર છું. મારૂ રાજ્ય, એશ્વર્ય, સૈન્ય, સ`પત્તિ આપના શરણમાં હાજર છે. આપ હુકમ કરા એટલી જ વાર છે. ”
પર
“એમનુ' પુરાણ' તીર્થ સખેશ્વર કહેવાય છે. જેના કહે છે કે એ સંખેશ્વરને પૂર્વે શ્રીકૃષ્ણે જરાસંધના યુદ્ધ સમયે પ્રગટ કરેલા ? એથીજ એ સ ખેશ્વર કહેવાયા. એનેજ પલટાવીએ?” આનંદગિરિએ શંકરાચાર્યના શિષ્ય વચમાં કહ્યું,
“એ ગુજરાતની હદમાં આવેલું હાવાથી એ કામ જરા અધરૂ' કહેવાય. ગુજરાતમાં વનરાજ ચાવડાની હાક વાગે છે. એ જૈનધમી હાવાથી આપણને ઘણુ મુશ્કેલીમાં ઉતરવુ પડે ” રાજાએ શકા કરી. “એ ચોર લેાકેાની હાક હમણાં જોસમાં વાગે છે. તેા સુતેલા સિહુને નાહક શામાટે છેડવા ? ”
"
'
“ તમારૂં કહેવું સત્ય છે. વનરાજ ચાવડાના હૃદયમાં મધ્યપણાથી જૈનોના સંસ્કારો પડવાથી એ એમના ભક્ત અની ગયા છે. માટે જ્યાં સુધી હું એને ચુસ્ત શૈવ ન અનાવુ ત્યાં લગી આપણે રાહ જોવી. એને શૈવ મનાવી એને જ હાથે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
જૈન તીર્થોના ઉચ્છેદ કરાવીશ, જો કે એને સમજાવવામાં ફાળ્યા નથી, પણ એથી હું કાંઇનાહિંમત થયા નથી. હું જરૂર એને શેવ મનાવીશ. ” શંકરાચાર્યે પેાતાના બચાવ કર્યો.
આપણે જગન્નાથપુરી ચાલે. ત્યાં આપણે ફાવતુ, ત્યાં એરિસા–એઢીયાના રાજાએ જીરાવલા પાર્શ્વનાથની અદ્ભૂત પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત કરી છે. જૈનામાં એ પણ માઢુ તીર્થ ગણાય છે, તેા આપણે એને હિંદુઓનું તીર્થ બનાવી દઇએ. ” કરીને શકરાચાર્યે દલીલ કરી.
ઃઃ
“ એ આપની દલીલ વ્યાજબી છે. તન મન અને ધનથી હું આપને મદદ કરવા તૈયાર છું.” રાજાએ મદદ કરવા કબુલ્યું.
“ જ્યાં સુધી આપણી ધારણા સલ ન થાય ત્યાંસુધી રાજન ? આ વાત ગુપ્ત રાખજો.” રાન્તએ એ વાત માન્ય કરી, એટલે જગન્નાથનુ જૈનતીર્થ ઉચ્છેદ કરવાના નિશ્ચય કરી રાજા અને શ`કરાચાય પાતપાતાને સ્થાનકે ગયા.
——
પ્રકરણ ૬ છું.
વેર લેવાની નવી રીત.
એક દિવસ કનાજરાજ સભા ભરીને બેઠા હતા. એમના સામતા, સરદારે ને ભાયાતા એક માજુએ બેઠા હતા. બીજી નુરક્ રાજમ’ત્રીઓ ને પિતાએ પેાતાની પાસે એઠક લીધી
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૦ )
હતી. રાજાની પાસે જમણા હાથ તરફ ઉચ્ચ સિંહાસન ઉપર અપ્પભટ્ટસૂરિ બેઠા હતા. વિવિધ પ્રકારે વાર્તાલાપ ચાલતા હતા. એ વાર્તાલાષમાં પ્રતિહારીએ આવીને ભંગાણુ નાંખ્યું. કનાજરાજને નમીને તે એક્લ્યા. ” મહારાજ ? ગાડ દેશથી ધર્મરાજના દૂત આવેલ છે જે આપ શ્રીમાનની પાસે આવવાની રજા માગે છે. ”
ધર્મરાજના દૂત સાંભળી રાજા ચમકયા. “ ધર્મરાજના કૃત ? એ તા આશ્ચર્ય ? એ શું સમાચાર લાવ્યેા હશે ? એને સત્વર પ્રવેશ કરાવ ? ” રાજાએ હુકમ આપ્યા. સર્વે સભ્ય જનાનાં મન જીજ્ઞાસાથી આતુર થઇ રહ્યાં હતાં.
મંદમંદ ડગલાં ભરતા ને કનેાજરાજની રાજસભાની ભવ્યતાનું નિરિક્ષણ કરતા કૂત રાજાની સન્મુખ આવીને નમ્યા. “ મહારાજ ? આપની વિચક્ષણતાથી ધર્મરાજને બહુ સતાષ થયા છે. આપ આવીને અમારી મેમાનગતિ સ્વીકાર્યા વગર ગુપચુપ પસાર થઈ ગયા એ તે અમારા સ્વામીએ પાછળથી જાણ્યું. જાણે એટલે નવાઇ તા લાગે જ ને ?
,,
“ એમ ? તારા રાજા મારા સત્કાર કરવાને ઇચ્છે છે તે મેકલ અને રણસંગ્રામમાં ? અમે બન્ને સામસામે સારી રીતે મલશું ? ” આમરાજાએ કટાક્ષથી જવાબ આપ્યા.
“ યુદ્ધભૂમિ ઉપરજ શૂરવીર પુરૂષા તા મળે, એ આપનુ કથન સર્વથા સત્ય છે. છતાં યુદ્ધભૂમિ ઉપર આપના એની ખાતર લાખા નિર્દોષ પ્રાણાની વ્યર્થ આહુતિ લેવી એ કાંઇ ઠીક કહેવાય
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહી. એ હજારોની કતલ વગર આપણે મલવું જોઈએ.” દૂતે કહી સંભળાવ્યું.
“તે તારા રાજાને મેકલ ? એ અને હું વંદ્વ યુદ્ધ કરશું. એમાં જે હારે એનું રાજ્ય જે જીતે તે લે એવી શરત કરશું. આપણે એક બીજાને સીમાડે ભેગા થાશું.” રાજાએ બીજી યુક્તિ બતાવી.
એ પણ આપનું કથન વ્યાજબી છે. પણ આપ સમાન ઉત્તમ પુરૂ બાહુ યુદ્ધ કરી નાના બચ્ચાની માફક ધુળમાં આળોટે એ પણ કાંઈ ઈષ્ટ તે ના કહેવાય.” તે એ યુક્તિને ઉડાવી દીધી,
તે તારે ને મારે સુભટ મલે એમના હૃદ્ધ યુદ્ધથી આપણે હારજીતની હોડ કરીયે?” રાજાએ ત્રીજી યુક્તિ બતાવી.
“એના કરતાંય મારા સ્વામીએ એક નવી યુક્તિ શોધી કાઢી છે.” તે કાંઈ નવી વાત કરી.
અને તે યુકિત?” રાજા સાંભળવાને અસ્થિર થયે. સર્વે સભા ઉત્સુક થઈ રહી.
અમારા રાજ્યમાં સંગતમતના વાદી વર્ધનકુંજર રાજમાન્ય થયા છે એ મહાવાદી ઘણી પ્રજ્ઞાવાળે, અને જેણે સેંકડે વાદીને જીત્યા છે એ મહા વિદ્વાન છે. એની સાથે આપને કોઈપણ પંડિત હેય એ વાદ કરે! એમાં જે વાદી છતે તે હારેલાનું રાજ્ય આંચકી લે! એ શરત આપે
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ). માન્ય કરવી પડશે.” દૂતે પિતાના સ્વામીને સંદેશ કહી સંભળાવ્યો.
રે દુત? આ તે તારે ગડબડાટ છે કે તારા સ્વામીને! જે આ શરત તારા સ્વામીને માન્ય હોય તે અમે વાદીને લઈને આવશું. પ્રથમ તારા સ્વામીની સત્યતા માટે, શું પ્રમાણુ આપશે?” રાજાએ દૂતને ફરીને ખાતરી કરવા કહી સંભળાવ્યું.
“કને જરાજ? કારણવશાત યુધિષ્ઠિરે પણ દ્રોણપર્વમાં અસત્ય ભાષણ કર્યું. પણ મારા સ્વામી તે કારણ પડે તેય સત્યતાને ત્યાગ કરે નહી, એ આપ નિશ્ચય સમજજે.” દૂતે પિતાના સ્વામીની વતી ખાતરી આપી. “સાક્ષાત ધર્મની મૂર્તિ જ અમારા ધર્મરાજ તે કહેવાય.”
“
એ મ? તે ઠીક? તારા રાજાને કહેજે કે અમે અમારા ગુરૂ બપ્પભટ્ટસૂરિને લઈને આવશું તમે પણ વનકુંજરને લઈને આવે. આપણે આપણા બન્નેને સીમાડે
જ્યાં એક થાય છે ત્યાં મળશું.” રાજાએ પિતાને છેવટને સંદેશ કહી સંભળાવ્યો.
“અમારા સ્વામીને ત્યાં આવ્યા હતા એ સૂરિજીને લઈ આવશે, એમજ કની?” તે ચોકસી કરવાને પૂછયું.
“હા? એ જ! તમારા ધર્મરાજના મેમાન! પણ આજે તે ધર્મરાજના મેમાન વર્ધનકુંજર છે ને? એ બને વાદીઓ ભલે વાદ કરે. એમાં જે હારે તે માટે આપણું શરત મંજુર છે મને, પછી કાંઈ?” રાજાને કહ્યું
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૩ )
રાજાએ તે પછી કૃતને રજા આપી. આખી રાજસભા ઈંગ પામી ગઈ. “ રાજાએ યુદ્ધનુ આમંત્રણ ન કર્યું એ કાંઈ ઠીક કહેવાય નહી. હવે કાણુ જાણે કે પરિણામ શું આવશે ?” બધાનાં મન શાકાતુર હતાં. “ મહારાજ ! આપે એની શરત માન્ય કરી એ ઠીક ના કર્યું ? એ ખાદ્ધો મહા તર્કવાદી અને કુયુક્તિના ઉપયોગ કરનારા કહેવાય. ન કરે નારાયણ ને કાંઇ વિપરિત થાય તા પરિણામ શું આવે ? ” એક મંત્રીએ પાતાના અભિપ્રાય આપ્યા.
“ આપણે તા તલવારા જ બતાવવી જોઇએ. હાર કે જીત એ તા અસિની ધાર ઉપર રહેલી હોય. વાગ્યુદ્ધ એ તેા નામબ્રાહ્મણેાને માટે કહેવાય ? ” ખીજાએ કહ્યું.
tr
''
હવે જે થયું તે થયું, આપણે હારશું તેા રાજ ભલેને એ લઈ જાય. એજ ભાગવે ! ” આમરાજાએ હસીને કહ્યું. આપણે તે આપણી શક્તિ જગને અતાવવાની છે. બાકી તા કાણુ હારે ને કાણું જીતે એ આપણે કેમ જાણીએ ? ભવિષ્યના પડદામાં રહેલી વાતે તે ભાવીને હાથ છે. ” સૂરિવરે કહ્યુ.
સૂરિવર ? આપે સાંભળ્યુ હશે કે એ વર્ષનકુ જરે વાદમાં સેકડા પડતાને જીતી લીધા છે. એનુ નામ સાંભળીને એની આગળ પંડિતા પાતાનું વિદ્યાનુમાન છેાડી દે છે. જગના વિદ્વાનાને જીતવાને સમર્થ એ વર્ષનજર આ ‘મહાવાદી તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા છે. ધમ રાજાએ અને પોતાના
66
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪) પક્ષમાં લઈને વેર વાળવાની આ નવી તક શોધી છે. મહારાજે એ વાત માન્ય કરી પણ અમને તે પસંદ નથી કે જાણે કે હવે શું બનશે?” મંત્રીએ કહ્યું.
હશે, હવે જે બનવાનું હતું તે તે બની ગયું! વ્યર્થ શેક કરવાથી શું! જે બાબતે ભવિષ્યના પડદામાં રહેલી 'હાય, પોતાની શક્તિથી બહાર–અગોચર હોય, એવી બાબતેને ખેદ કરવાથી શું વળે ! એ ભાવી બનવાનું હોય એજ બને!” સૂરિવરે કહ્યું
હવે તમારે ખેદ કરે નહીં. મારું વચન ફરે નહી. જગતમાં સત્યવાદીનું વચન એકજ હય, સતીને પતિ પણ એકજ હોય. માટે તમે હવે લશ્કરની તૈયારી કરે. આપણે કાંઈ લડાઈ કરવી નથી. પણ લશ્કરી છાવણી ભલેને ત્યાં રહે. આપણે સીમાડાને છેડે પડાવ નાખ, ને શું બને છે તે બધાએ જોયા કરવું.” રાજાએ સભા વિસર્જન કરી.
રાજાના હુકમને સેનાપતિએ અમલ કર્યો. તે પછી એક બે દિવસમાં આમરાજ બપ્પભટ્ટ તથા પિતાના મુખ્ય મુખ્ય મંત્રીઓ, સામતે, ને ભાયાતોને લઈ પિતાની છાવણી તરફ જવાને વિદાય થયા.
ધર્મરાજાને દુતે આવીને સંદેશો કહી સંભળાવ્યું. એણે જણાવ્યું કે આમરાજ બપ્પભટ્ટસૂરિને લઈને વાદ કરવા આવશે. આપણા ઐાદ્ધ પંડિત વર્ષનકુંજર સામે બપ્પભટ્ટ વાદ કરશે” બપ્પભટ્ટનું નામ સાંભળીને રાજાના હૃદયમાં ધ્રુજારી આવી.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
''
( ૪૫ )
રાજન્ ! એ અપ્પભટ્ટી કાણુ છે વાર્?” વર્ધનકુ જરે,
પૂછ્યું.
“ એ જૈન સાધુ મહા પ્રતાપી છે. એમની વિદ્વત્તાની. અરામરી તા કાઇ કરી શકેજ નહીં. પડિતજી ! મને ભય લાગે છે કે “રખેને !” ગાડરાજ ખેલતાં ખેલતાં અટકી પડ્યો.
“ રાજન્ ? હિં`મત ન હારા ! ગમે તેવા એ વિદ્વાન હશે, પણ તમારી નજર આગળ હું એને નિરૂત્તર કરી દઇશ. હાશ ! ઠીકજ થયું કે જૈનો મારા સપાટામાં આવ્યા. એમને હરાવી મારી કીર્ત્તિ જગમાં હું અમર કરીશ. મારી ઉન્નત્તિ કરીશ. એમને હરાવી મારા પૂર્વજોને બદલે વ્યાજ સાથે લઈશ.” વધુ તકુ જરે કંઇક આનંદથી કહ્યું. એ ઘણા ખુશી થયા.
“ કેમ એમની સાથે તમારે કાંઇ ખાટી મીઠી છે કે શું?” રાજાએ પૂછ્યુ
“ એથીજ તા ? એ ઇતિહાસનાં પડલ ઉખેડી મારા હૈયાના ઘા આજે તાજો કરૂ છું. શરૂઆતમાં જૈન અનેલા પેલા અજાતશત્રુએ અમારૂ નિકંદન કાઢયું. વલ્લભી નગરના શિલાદિત્યની સભામાં એના ભાણેજ પેલા મલ્લવાદીએ–ભરૂચના રાજકુમારે અમારા પૂર્વજોને જીતી દેશ બહાર કઢાવ્યા એમને દેશવટા દેવરાજ્યેા. હમણાંજ ખસા વર્ષ પહેલાં થયેલા પહેલા રિભદ્રે પણ અમારી ઉપર કાંઈ ઓછી નથી કરી ! એ બધું વેર લેવાની આજે મને ઠીક તક મળી. રાજન! તું પણ જીત્યા પછી એનાને દેશપાર કરજે. મારા વેરાગ્નિના પ્રતિકારમાં મને
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) મદદ કરજે.” વર્ષનકુંજરે પૂર્વના ઈતિહાસનાં પડ ઉખેડ્યાં. એ રૂઝાયેલા ઘા તાજા કરી વેર લેવાનો નિશ્ચય કર્યો.
ત્યારે તે આપ એને જીતશે તે આપનું વેર બરાબર વળશે.” રાજાએ પાને ચઢાવે
“આ વખતે તો દુનિયાની કોઈપણ શક્તિ એ કેને મારાથી બચાવી શકે તેમ નથી. “આહ! એનું નામ સાંભળીને હું બહુ ખુશી થયે કે ટાઢા પાણીએ ખસ હવે બરાબર જશે.” વર્ધનકુંજરે કહ્યું. તે પછી વેર લેવાને અધિરે થયેલે ગડરાજ પિતાના પરિવાર સાથે વર્ષનકુંજરને લઈ અભાગે પિતાના ગાજ્યના સીમાડે આવે.
– @ – પ્રકરણ ૭ મું.
જગન્નાથમાં, એક શુભ મુહુર્તો માળવાના રાજા સહિત શંકરાચાર્ય જગન્નાથ તરફ પ્રયાણ કર્યું. એ પ્રયાણમાં માળવરાજે સકલ સૈન્ય સજજ કરાવ્યું હતું. તે સિવાય શંકરસ્વામીએ વિદર્ભના સુધન્વા રાજાને પણ સૈન્ય સહિત આમંચ્યા હતા તેને રસ્તામાં મળવા જણાવ્યું હતું. દેશપરદેશ દિગવિજ્ય કરતા અવિચ્છન્ન પ્રમાણે તે સર્વે જગન્નાથપુરીની સમીપમાં આવી પહોંચ્યા. આસપાસના ગામડાઓમાં તથા શહેરમાં એ સમાચાર ફેલાઈ ગયા. લેકે વિચાર કરવા લાગ્યા, કે “શંકરસ્વામી જગન્નાથ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૭ )
પુરી યાત્રાએ જાય એ તેા નવાઇ ! જગન્નાથ તે જૈનોનું તીર્થ સ્થળ ગણાય. કદાચ એ જીરાવલા પાર્શ્વનાથની પ્રાભાવિક પ્રતિમાનાં દર્શન કરવા જતા હશે. પણ શંકરસ્વામીતા રહ્યા ચુસ્ત સ્માત્ત માગી? -
“ અરે એતા પ્રચ્છન્ન બૌદ્ધ બન્યા છે. જુઓ તેાખરા ! ઉપરથી શૈવધર્મીને ઉપદેશ કરતા એ તત્વા તા મોદ્ધોનાં લે છે. માદ્ધનાં તત્વા એણે ગ્રહણ કર્યા. છતાં હનુજ ખંડન કરે ? જીરાવલા પાર્શ્વનાથની યાત્રા કરવા જાય છતાં જેનેાના દુશ્મન ! કલિયુગની વિચિત્રતા તા જુઓ ! ” વળી કેાઈ એલવા લાગ્યા.
“ શ`કરસ્વામી તેા વામમાગી છે, એ મેં સાંભળ્યું છે. એ તા શ્રીચક્રની સ્થાપના કરી એને પૂજે છે છતાં જીરાવાલા પાર્શ્વનાથનાં દર્શને જાય છે ! શું એ જૈન થઇ ગયા કે ? ” જેને જેમ ફાવે તેમ ખેલે એવી અનેક પ્રકારે લેાક વાયકા ઉડી રહી હતી.
જગન્નાથની આજીમાજી એ બન્ને રાજાઓએ તંબુ લગાવી દીધા. એ છાવણીના દેખાવ મોટા શહેર જેવા થઈ રહ્યો. લોકોને રાજગારના પણ ઠીક તડાકા પડતા હતા. જેને જેમ ફાવે તેમ વાત કરવી ગમતી હતી. જગત ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિવડે પોષાયેલું હાવાથી જેમ દરેકના ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવા જોવાય છે, તેમ દૃષ્ટિ અને બુદ્ધિ તેમજ વિચારણા અને શક્તિ પણ ભિન્નજ હાય, આજી માનુની જૈન પ્રજા પણ વિચારમાં પડી
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮ ) ગઈ. “એહ? શંકરસ્વામી રાવલે આવ્યા, એ અભૂતજ ! આસપાસના સેંકડે જેને પણ જીરાવલામાં–જગન્નાથમાં ભેગા થયા, સર્વેના મનમાં કુતુહલ હતું. જીરાવેલા મંદિરના પુજારીઓ, કામ કરનારા અને મેતા વગેરે પણ આ મોટે સંઘ જોઈને ખુશી થયા. વિશેષ ખુશાલી તે એ હતી કે શાક્તધમી સ્માર્તધમી શંકરાચાર્ય રાજાઓને લઈને આવ્યા હતા. રાજાઓ પણ સકલ સૈન્યથી પરિવરેલા હતા. જાણે કે યુદ્ધ કરવાનેજ ખાસ ન આવ્યા હોય. જો કે હજી ચીનગારી લાગી નહોતી છતાં દરેકનાં હૈયાંતે ગુપ્ત રીતે ધડકતાંજ હતાં.
છાવણીને બે ચાર દિવસ પસાર થઈ ગયા. પિતાને દુષ્ટ હેતુ પાર પાડવાને એમણે એક દિવસ મુકરર કર્યો. તે દિવસે બન્ને રાજાએ શસ્ત્રબદ્ધ થઈને શંકરસ્વામી સાથે ચાલ્યા. એમની સાથે વીણી કાઢેલા સેંકડે સુભટે હતા. તે સર્વે શસ્ત્રબદ્ધ હતા. અહીંયાં લશ્કરને પણ સાવધ રહેવાની ચેતવણી આપવામાં આવી. કેટલાક છુટા છવાયા ગામમાં ફરવા લાગ્યા. કેટલાક મંદિરની આજુબાજુ ફરતા. કેટલાક રસ્તા ઉપર ફરતા. ને તપાસ રાખતા. જરૂર પડે સર્વેને તૈયાર થઈ હથીયાર વાપરવાની સૂચના મળી ગઈ હતી. '
યથા સમયે એ ત્રિપુટી જીરાવલાના મંદિર પાસે આવી પહેચી. મુખ્ય દરવાજા પાસે આવ્યા અને અંદર દાખલ થયા. પહેરગીરે એ રાજાઓને તથા શંકરસ્વામીને જોઈને નમ્યા. અને વિનંતિ કરી. “મહારાજ! આપ દર્શન કરવા આવ્યા એથી અધિક ખુશાલી બીજી કઈ? પણ શસ્ત્ર ઉતારીને જીન
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯) મંડપમાં જઈ શકાય ” એમ કહી એક લેખ એ સંબંધી” બતાવ્યું.
કરસ્વામીએ એ લેખ વાંચે. અને ચીનગારીની શરૂઆત કરી. “રાજાઓ પોતાના શસ્ત્રો નહી ઉતારે ?”
સ્વામીજી! આપ અને મહારાજ સર્વે સમજે છે કે એ મહાદેવના કે અન્ય કોઈ દેવળમાં જાય છે. ત્યારે શસ્ત્ર એમને ઉતારવાં પડે છે, આપણું એક મંદિર જ છે ને?” દ્વારપાલે આજીજી કરી.
“તું એક હિંદુ થઈ અમારે ભક્ત થઈ અમારે: બને છે.?” એમ કહી એને જવાબ સાંભળ્યા વગર એએ અંદર ઘુસ્યા એ સમયે એમના સુભા, સરદારે પણ આવી પહોચ્યા હતા. એમણે મંદિર ઘેરી લીધું અને કેટલાક અંદર ઘુસ્યા.
પહેરેગીરે આશ્ચર્યચકીત થઈ ગયા. એમને શું કરવું એની કાંઈ ગમ પડી નહી. જીરાવલા પાર્શ્વનાથના દર્શને આવેલ સેંકડે શ્રાવકે ત્યાં આવી પહોચ્યા. પણ એમને અંદર જતાં અટકાવવામાં આવ્યા. કેટલાક સભાટે શસ્ત્રબદ્ધ ત્યાં ઉભેલા, એમણે શ્રાવકેને સૂચવ્યું કે મહારાજ દર્શન કરી બહાર આવે ત્યાં સુધી કેઈને અંદર જવાની મના કક્ષમાં આવી છે. એમને પણ ગંધ આવી કે “દાળમાં કાંઈ કાળ છે? એ શંકરાચાર્ય જેનોને અઠંગધેથી કાંઈક ભુંડું કરવા આવ્યું
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
છે. જૈનો અંદર જવાની રકજક કરવા લાગ્યા. આસ્તે આસ્તે મંદિરને લશ્કરે આવી ઘેરી લીધું હતુ.
શંકરાચાર્ય, રાજા અને સુભટ અંદર હ્યુસ્યા અને મંદિરના રંગમંડપમાં આવી પહેાચ્યા ઠેઠ · ગભારામાં ઘુસી જઇ શ`કરસ્વામીએ જીરાવલા પાર્શ્વનાથની મુર્ત્તિની આશાતના કરવા માંડી. ખીજાએ બીજી પ્રતિમાઓને ઉત્થાપન કરવા લાગ્યા. આકૃત્ય જોઇને એના પુજારીયા દર ઘુસી આવ્યા. અને વચમાં પડી અટકાવવાપ્રયત્ન કરવા માંડયા. બ્રૂમે બૂમ પડી—હાકલ પડી.
“ અરે સ્વામીજી! આપ આ શુ કરો છે ? આપના સાધુપણાને આ ઘટે ! એ પ્રભુને ના ઉત્થાપા ! ” એમનુ કાંડુ પકડીને એક પૂજારીએ શ’કરસ્વામીને અટકાવ્યા. ખીજા ખીજા લેાકેાની વચમાં પડયા. પણ ત્યાંતા રાજાએ અને સુભટ એ તલવારા ખેંચી, એ નિ:શસ્ત્ર પુજારીઓને કતલ કરવા માંડયા.
રા કરવામીએ કહ્યું “. અરે અધમ ? આ કાંઇ સાચા દેવ નથી. જો સાચા દેવ ઝુહુમણાજ પ્રગટ કરીશ, ” એમણે પુજારીને ધક્કો મારી મુક્તિને ઉત્થાપન કરવા માંડી..
પણ પુજારીએ તરતજ સાવધ થઇને મુત્તિને ઉત્થાપતા રા કસ્વામીને ગરદનમાંથી પકડયા. એણે જાણ્યુ કે હવે ખેલ ખાસ હતા. એ પેાતે પોતાના સાખતીઓની માફક અલ્પ સમયમાં માતનો મૅમાન થવાની તૈયારીમાં હતા. એણે નિમિષ માત્રમાં રા'કરવામીની છાતીમાં લાત મારી એ આરસની
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) જમીન ઉપર પટક્યા. અને બુમરાણ મચાવી મૂકયું. શંકરસ્વામીનું શરીર છુંદાણું. માથા ઉપર સખત ઘા થયે ને એમાંથી લેહી વહેવા લાગ્યું. એટલામાં એક તલવાર એ પૂજારીની ગરદન ઉપર પડવાથી તે મરણને શરણ થયે.
દ્વારપાલે શસ્ત્ર લઈ ત્યાં દોડી આવ્યા. સુભટે એમને અટકાવવા તૈયારજ હતા. એક બીજાએ જીવ પર આવીને પિતપતાનું બળ બતાવ્યું. છતાં દ્વારપાલ પડયા, એમની સાથે સુભટો પણ હમેશને માટે સુતા. શંકરાચાર્ય થોડીવારમાં સાવધ થયે, એટલામાં મંદિરની દરેક પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાઓ ઉત્થાપન થયેલી જોઈ ખુશી થયો. એણે–શંકરાચાયે જીરાવલા પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા નીચે ખાડો ખેદાવી એ પાનાથના પ્રતિમા ખાડામાં રાખી એને ઉપરથી ચણી લેવાનું કામ તાકીદે પૂરું કર્યું.
એટલામાં અંદરથી પોકાર સાંભળી સેંકડે જેને પોત પિતાનાં હથીયાર સંભાળી ત્યાં દેડી આવ્યા. એ જીરાવલા ઉપર ભકિતવાળી સર્વે પ્રજા હથીયાર લઈને દેડી. ગઢની બહાર યુદ્ધ થયું. કેટલાક મરાયા છતાં લેહીથી ખરડાયેલા અંદર દોડયા. એ તલવારે સામે તલવારે, શો સામે શસ્ત્રો અથડાણાં. લશ્કર પણ છૂટી ગયું હતું. મારામારી પરસમાં થઈ રહી હતી. ' જેનોની સંખ્યા અલ્પ હોવાથી લડતાં લડતાં એમણે પિતાનું જીવન જીરાવલાને અર્પણ કર્યું. કેટલાકને બંધીવાન
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ). બનાવવામાં આવ્યા, મરનારાઓએ ઘણાને ભાગ લીધે હતે રાજાઓ અને એના સુભટએ પણ તલવારને બરાબર રૂધિરથી નવડાવી હતી.
ત્યાં રહેનારા નિ:શ ચેત્યવાસી સાધુઓ પણ અકોલાહલથી દોડી આવ્યા. પ્રભુના ઉત્થાપનની વાત સાંભળીને એમનાં હૈયાં જનુની બન્યાં હતાં. મરણીયા થઈ ધસી આવતા એમને પકડી લેવામાં આવ્યા. એક બે મબૂત બાંધાવાળા એમના પંજામાંથી છટકી જઈ મંદિરમાં દેડી ગયા. એમણે જોયું તે પ્રતિમાઓ બધી ઉસ્થાપના કરવામાં આવી હતી. ને શંકરસ્વામી જીરાવાલાની પ્રતિમાને સ્થાનકે શ્રીચક્રની સ્થાપના કરતે હતે. એ એકદમ શંકરસ્વામી ઉપર ધસી ગયા. પણ તરતજ એમને પકડી લેવામાં આવ્યા એમને બરાબર બાંધવામાં આવ્યા.
અરે સંન્યાસી? તે સંન્યાસી થઈ અમારા ભગવાનની પ્રતિમાઓને નાશ કેમ કર્યો?” બંધનમાં પડેલા એક ચૈત્યવાસી યુતિએ ગર્જના કરી.
“અરે મૂઢ! જે ખરા ભગવાન તે આ છે. તારે કલ્યાણ કરવું હોય તે તે નમ. ” શ્રીચકની સ્થાપન કરી રહેલા શકરે એ યતિને પડકાર્યો.
“અરે આવું પાપ કામ કરી તું કયાં છુટીશ ? એ જુલમનું ફળ તને અવશ્ય મળશે તે બુરે મતે મરશે?” શંકરસ્વામીને યતિએ કહ્યું.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૩ )
ગ્રૂપ ! તારી જખાન બંધ કર ? નહીતર હમણાંજ છેદી નાખવામાં આવશે. તને કયાંથી ખબર હોય ? હું તેા સાક્ષાત્ શંકરસ્ના અવતાર, જગતમાં શૈવધર્મના ઉદ્ધાર કરવા આવ્યો છું તે?”
“ ખચિત ! તું જગતના સંહાર કરવા આવ્યો છું. પણ યાદ રાખજે કે જેવું તેં અમારૂતી નાશ કરી પ્રતિમાએખડીત કરી છે એવું જ તારૂ મેાંટામાં મોટુ તીર્થ ખેદાન મેદાન થશે. તેવખતે તારા લાખા ભક્તોનો મનુષ્યાના રકતપાત થશે. તારા શિવના ટૂકડા દૂરના દેશેામાં મ્લેચ્છના પગ તળે રગદોળાશે.” ચતિએ શ્રાપ આપ્યા.
'
2
ચૂપ કર ! ” એમ ખેલતાંજ એક તલવાર એની ગરદન આસપાસ ફ્રી.
શંકરસ્વામીનું કામ ખલાસ થયું હતું. જીરાવલાની પ્રતિમા નીચે ભોંયમાં રાખી શ્રીચક્રના યંત્રના ભૈરવની સ્થાપના કરી. બીજી પ્રતિમાઓને પણ ખંડીત કરાવી.
આ તરફ પણ મારામારી બંધ થઈ હતી, કેટલાક મરી ગયા હતા. કેટલાક બધીવાન અન્યા હતા. એ આ પાપ કૃત્ય જોઈ મળી જળી શંકરાચાર્ય ઉપર દાંત કચકચાવી રહ્યા હતા. શંકરાચાર્યે એ લેાહીથી રંગાયેલું અને મૃત કલેવરથી ઉભરાયલું મંદિર પ્રથમ સાફ કરાવી નાખ્યું. બધાં મડદાં પણ ગામથી દૂર ફેંકાવી સર્વે જગા સાફ કરાવી નાખી. પ વગેરે કરીને મ ંદિર પવિત્ર કરી દરેક હિંદુજાતિને આમ ત્રણ કર્યું.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪) એણે જાણ્યું કે આ મંદિર કેઈ એક પક્ષનું શિવનું કે કૃષ્ણનું ન બનાવતાં સમસ્ત હિંદુજાતિ માટે ખુલ્લું મુકવું એ. ઠીક છે, કે જેથી એ લેકે એના બચાવમાં રહી શકે. લા. કાલ મંદિર પણ ટકી શકે.
નવા પુજારી રાખ્યા. કામ કરનારા માણસોની નિમણુંક કરીને પહેરેગીરે પણ શિવના ચુસ્ત ભક્ત સુભટને રાખ્યા. એક દિવસ માટે શંભુમેળ ભરી સમસ્ત હિંદુ જાતિ માટે આ મંદિર ખુલ્લું મૂકયું અને મેંટે ઉત્સવ કર્યો. એ મેળામાં આવેલા સમસ્ત હિંદુ લોકોને એણે ઉપદેશ આપી જગન્નાથપુરીના ચુસ્ત ભક્ત બનાવ્યા. કેટલાય દિવસ એ ઉપદેશ અપાયે. લકોને આ મંદિરના ચુસ્ત ભક્ત બનાવ્યા. મંદિરને પાયે એવી રીતે શંકરસ્વામીએ મજબૂત કર્યો. ભાતૃભાવ સાચવવા અને એકદીલી રાખવા શંકરસ્વામીના ઉપદેશથી ઢેઢ, ભંગી, કેળી, દરજી, સુતાર,ને વૈશ્ય, બ્રાહ્મણ સર્વે કે એક પંકિતએ જમ્યા છતાં વટલાય નહીં તેમજ અહીંયાં હમેશાં સકેઈસાથે જમે એવી શંકરસ્વામીએ પૃથા પાડી, ઉચ્ચનીચને ભેદ કાઢી નાખી બધાએ સમાન છે, એવી ભાવના ઉત્પન્ન કરી સમસ્ત હિંદુ જાતિને આ મંદિર શંકરસ્વામીએ અર્પણ કર્યું.
ત્યાંના તથા આસપાસના જેને કેટલાક તે મંદિરને બચાવ કરવા જતાં હેમાયા હતા, કેટલાક કેદ પકડાયા હતા. તેમને શૈવ થવાની શરતે છેડી મૂકવા શંકરસ્વામીએ જણાવ્યું. કેટલાક જીવવાની ઇચ્છાએ ન મટી શેવ થઈ શ્રીચક્રના ભક્ત
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫ )
થયા. કેટલાક દઢ મનાબળવાળાએ એમની સુચના અંગિકાર ન કરી એ એમના સુલટાની તીક્ષણુ ભાલાની અણીના ભાગ થયા.
આસપાસના ગામડાઓમાંના કેટલાક જૈનાને પણ શેવના ભક્ત બનાવી દીધા. એમના સપાટાથી આસપાસ ત્રાસ વત્તી રહ્યો. કેટલાય અેના ભાગી ગયા, જે હાથ આવ્યા તે જીવવાની આશાએ શૈવ થયા ને કેટલાક એમની તલવારને આધિન થયા.
ચેાડા દિવસ વધારે રહીને શ'કરવામીએ લેાકેાને ઉપદેશ આપી પોતાના પક્ષનુ બળ વધાર્યું. લાકોને ચુસ્ત ભક્ત અનાવ્યા. ગેાવન મઠની સ્થાપના કરી મંદિર માટે પ્રાણ આપવાથી સ્વગ` મળે એવી ભાવના લોકોના હૃદયમાં ઉત્પન્ન કરી. જૈનાને પણ મારી મારીને શૈવના ઉપાસક બનાવ્યા.
પોતાનું માટુ કામ પાર પડવાથી એને મહા સંતોષ થયા. “ હાશ ? આજ મારા મનની મુરાદ બર આવી. એ નાસ્તિકાનું મોટામાંમાઢું તીર્થ આપણે વટલાવ્યુ. હવે આપણે અહીંથી રવાને થવુ જોઇએ. ” શંકરસ્વામીનું વચન રાજા અને સુભટાએ વધાવી લીધુ.
મંદિરમાં પછડાવાથી શંકરસ્વામીને શરીરે લાગેલુ પણ હવે તે શરીર સારૂ થયેલું જેથી અહીંથી ઉપડવાની તૈયારી કરવા માંડી. રાજાએ પણ જવાને આતુર હાવાથી ત્યાંના દાબસ્ત કરી એક દિવસે એમની છાવણી અને તેઓ અષા સ્વદેશ તરફ રવાને થયા.
-KAT
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
મરણ ૮ યું.
વાગ્યુદ્ધ.
આમરાજ ને ધર્મરાજની છાવણીના મારચા સામસામે ખડા થયા, જેથી જંગલ છતાં શહેર જેવા દેખાવ થઇ રહ્યો. અને છાવણીઆની મધ્યમાં એક માટી મંડપ ઉભા કરવામાં આવ્યે. જેમાં હજારા માણસો બેસી શકે એવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. મંડપ તૈયાર થઈ ગયા પછી એક શુભ દિવસ વાદવિવાદ કરવા માટે મુકરર કર્યો, તે દિવસે પ્રાત:કાળે સભા ભરી, મને રાજાએ પેાતાને યાગ્ય આસને બેઠા. બન્ને દેશના પડિતા લવાદ–મધ્યસ્થ તરીકે નિમાયા. એમાં ગોડપતિ ધર્મરાજના કિવ વાતિ ચુસ્ત શૈવધર્મી તેમજ શંકરાચાય ના શિષ્ય હતા, અને સર્વે સભાના અધ્યક્ષ નીમ્યા. વાદ કરનારા તેમજ અન્ય સવે પંડિતજનાએ એને માન્ય રાખ્યા. કેમકે વાકપતિ દરેક રીતે તે પદને યાગ્ય હતા. જેવી રીતે એ પાંડિત્યમાં નિપુણ હતા તેમજ શીઘ્ર કવિ પણ હતા. યુદ્ધના મેદાનમાં એનું માય પણ અનુપમ હતુ. લવાદ્યમાં પણ ન્યાયાધીશ–
.
અધ્યક્ષ તરીકે મળેલા પદને તે તદ્દન યેાગ્ય હતા.
વાવિવાદની શરૂઆતમાં સાગતાચાર્યે પોતે પુર્વ પક્ષ શરૂ કર્યો. શરૂઆતમાં એ વાદીએ આશિર્વાદ રૂપ મંગલાચરણ કર્યું :
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭) મળે તો ઘ ચ વારંવનિ : | બાદત વયન વિષ, ક્ષણ ક્ષણ વિનશ્વર ? | | ભાવાર્થ–“જે વાચંયમ પુરૂએ આ બદ્ધધર્મ કહો છે તે તમારા સુખને માટે થાઓ તમને શાંતિને દેનાર થાઓ. જેણે ક્ષણેક્ષણ નાશ થનાર બધા વિશ્વને સાધ્ય કર્યું છે–તાબે કર્યું છે. એ આ સંગતધર્મ જગતવ્યાપી થયો છે.” એમ કહી એણે પૂર્વ પક્ષ શરૂ કર્યો.
હવે “વેતાંબર આચાર્ય બપ્પભટ્ટસરિજીએ ઉત્તરપક્ષ તરીકે શરૂઆતમાં મંગલાચરણ કર્યું.
મન રાતિ નિત્યાનંદ પતિ: - यहाचाविजिता मिथ्यावादा एकांतमानिनः " ॥१॥
ભાવાર્થ–બહમેશાં આનંદમાં જ રહેનારા એવા રાગ દ્વેષ રહિત અરિહંત તમને અસ્પૃદય-સુખ, ઉન્નતિને આપે. જેમની વાણીએ મિથ્યાવાદ કરનારા એવા-એકાંત વાદ કરનારા વાદીઓને પણ જીતી લીધા છે.” આશિવાદ કહી સરિએ વાદીના નેનું ખંડન કર માડયું.
બન્નેની આશિષ દેવાની શૈલી પૃથફ પૃથક્ હતી. એ મંગલાચરણના તત્વ તરફ પંડિતાએ-વિવાદમાં મધ્યસ્થ પુએ પિતપતાનું લક્ષ્ય દેરવ્યું. એમણે અનુમાન કર્યું કે એ સાગતવાદીએ જગતને ક્ષણભંગુર કાં એ ઉપરથી લાગે છે કે એની વાણું પણ ક્ષણભંગુર થશે.
આ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮). નિત્ય આનંદપદમાં સ્થિત વિજયરૂપી લક્ષમીનું આકર્ષણ કરનારી તેમજ મિથ્યાવાદ ઉપર વિજયે મેળવનારી એવી અહેનની વાણી જગતમાં અદ્વિતીય જયવંતી છે એ શબ્દો વડે કરીને અનુમાન કરી શકાય છે કે આ “શ્વેતાંબર સૂરિને વિજ્ય થશે. જેવી વાણી એમણે વર્ણવી છે એવી જ એમની વાણી હમેશાં વિજયવતી રહેશે.”
સભાના મધ્ય પુરૂષ એ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને મેન રહ્યા તે પછી કસ્તુરી હાથમાં લઈને બોદ્ધ પંડિત બોલે, એણે કસ્તુરીને ઉદ્દેશીને પિતાને પૂર્વ પક્ષ શરૂ કર્યો.
એ પૂર્વ પક્ષને “વેતાંબરાચાર્યજીએ સર્વને અનુકુળ એવી વાણી વડે કરીને પ્રતિઘાત કર્યો. એવી રીતે બન્ને જણા એક બીજાના પક્ષનું ખંડન મંડન કરવા લાગ્યા. સભાને. સમય અમુક નિયમિત હોવાથી છેવટના પ્રશ્નનું અધુરું કાર્ય બીજા દિવસ ઉપર મુલતવી રહ્યું
એમના ખંડન મંડનમાં સભ્યજનોને બહુ રસ પડવા લાગે. એક બીજાની યુક્તિઓ કંઈ નવી નવી જ નીકળતી. બને જણા પોતાના પક્ષનું ખંડન કરીને અન્ય પક્ષનું ખંડન. કરતા હતા. બન્નેની અસાધારણ બુદ્ધિ હતી. દિવસ ઉપર દિવસો પાણીના પ્રવાહની માફક વહી ગયા પણ વાદનો અંત આવે એમ જણાયું નહી. જેમ દિવસ પસાર થતો એમ કંઇ નવીનર નીકળતું. એ નવી નવી વાણુ પંડિતેને પણ આશ્ચર્ય મુગ્ધ કરતી. એથી એમને વાદવિવાદ સભ્યજનોને બહુજ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૯ )
કાતુક રૂપ થઈ પડ્યો. જેમ જેમ આસપાસ ખબર પડતી ગઈ એમ દરેક પડિતા તેમજ આવી ખામતમાં રસ લેનારા પુરૂષાનાં ટાટાળાં ત્યાં દિવસના એકત્રિત થતાં, ને સાયંકાળે પોતપોતાના સ્થાનકે જતાં,
દિવસ ઉપર દિવસ જતાં એ વાદવિવાદ કરતાં છ માસ વહી ગયા. પણ કાંઇ પિરણામ જણાયું નહી. બધા સભ્યજનો Àાશ પામ્યા. લવાદ્યોપડિતજનો મુંઝાયા. એમને લાગ્યુ કે આ વાદનો ઈંડા આવે એમ લાગતુ નથી. અન્ને બુદ્ધિના નિધાન હતા. બધાને લાગ્યું કે બન્ને ઉપર ભારતી પ્રસન્ન હતી, ત્યાં કાણુ હારે ! આમને આમ કેટલાય સમય પસાર થઇ જાય, તાપણુ કાઇ હારે એમ નહાતુ. કેવી રીતે સભાનો હવે અંત લાવવા એ માટે બધા ચિંતાતુર હતા.
ધર્મરાજે માદ્ધવાદીને એક દિવસે સાયંકાળના કહ્યું– “મહારાજ? આજ છ માસ વહી ગયા; છતાં અંત આવત નથી આ તે શું કહેવાય ? રાજ રેઢું પડયું છે. કાઇ આવી દખાવી દેશે તેા છેડાવવું પણ ભારે થઇ પડશે. આખું ખાવા જતાં કટકા પણુ ગુમાવાની વખત આવી છે. માટે હવે તા ઝટ નિવેડા લાવા તા ઠીક.
""
“ રાજન્ ? મેં નહાતું ધાર્યું કે જૈનાચાર્ય. આટલે અધા વિદ્વાન હશે. લીલામાત્રમાં અને જીતી લેવાનો મારે મનસુખે અત્યારે તેા વ્યર્થ ગયા છે. પણ એથી શું? આપણે હારશું નહી એ નિ:સ ંદેહ વાત છે અનતાં લગી હું યુક્તિસુ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૦) તિઓનો ઉપયોગ કરી એને નિરૂત્તર કરી દઈશ.” દ્વાચાર્ય રાજાના મનનું સમાધાન કર્યું.
" “હવે તે અમે બધા મુંઝાયા છીએ. માટે જેમ બને તેમ એનો અંત લાવવા કૃપા કરજો અને એ હારે એમ કરજે” ધર્મરાજાએ કંટાળીને વાદને તાકીદે અંત લાવવા ભલામણ કરી.
તમારે તે વિષે બે ફિકર રહેવું હું એ માટે બરાબર ઇલાજે લઈશ.” સમતાચા રાજાનું મન મનાવ્યું.
સૈાગતાચાર્ય ચિંતાતુર થયે “આ સમર્થ વાદીને કેવી રીતે જીત? શીયુક્તિ કુયુક્તિ લડાવવી, કે જેથી એનિરૂત્તર થાય!” એ માટે તે મનમાં અનેક તર્ક વિતર્ક કરવા લાગ્યા. *: જેવી રીતે ધર્મરાજાએ કંટાળીને સંગતાચાર્યને પિતાને હેત કહી સંભળાવ્ય એવી જ રીતે આમરાજાએ પણ બપ્પભટ્ટસૂરિજીને કહ્યું. “પ્રભુ? વાદ જ્યારે પૂર્ણ થશે? હવે! અમે તે બધા મુંઝાઈ ગયા છીએ. રાજકાર્યમાં પણ બાદ આવે છે તે તાકીદે હવે એને અંત લાવે.”
રાજન? આ બધો વાર્ણ વિલાસ ચાલે છે, સભા રંજનની ખાતર એમના આનંદને માટે આજ સુધી તે ચાલ્યું, પણ તમે ખાતરીથી માનજે કે આવતી કાલે પ્રાત:કાળે એ ષિાનોને માન્ય ઔદ્ધ ભિક્ષુને હું જીતી લઈશ.” સૂરિવરે થઈક નિશ્ચયતાપૂર્વક કહ્યું.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) 2. રાજાને એથી કંઈક આશ્વાસન થયું તે પછી રાતને સમયે સૂરિવરે મંત્રશક્તિથી મંડલની રચના કરી. સરસ્વતીમંત્ર ગુરૂએ પૂર્વે આપેલ એની પુનરાવૃત્તિ કરવા માંડી. | મધ્યરાત્રીનો સમય થવા આવ્યો એ સમયે એ દિવસનો કોલાહલ અને ધમચકડીમાં મશગુલ છાવણીના સર્વે. જને શાંતિમાં હતા–નિદ્રાદેવીના ખેાળામાં પિઢેલા હતા. કવચિંત કવચિત પોતપોતાની છાવણમાં ચોક માટે ફરતા યમ
તે સમા પહેરગીરેના રૂક્ષ અવાજો સંભળાતા હતા. તેમજ શિયાળવાના કર્કશ-કઠોર અવાજે કાને પડતા હતા. તે સિવાય આલમ તે અત્યારે શાંતિને ખોળે હતી.
ગુરૂએ આપેલા સારસ્વત મંત્રનું પરાવર્તન કરી મધ્યરાત્રીને સમયે ચતુર્દશ ઉત્કૃષ્ટ કાવ્યથી સરસ્વતીની સ્તુતિ. કરવા માંડી. એ આત્મબળ, એ મનોબળ અને મંત્રબળ આગળ દેવ પણ લાચાર હોય છે. એ મંત્રેની શક્તિ, કંઈક આરાધન કરનારની શક્તિ, ગમે તેવા દેવનું પણ આકર્ષણ કરે છે. મંત્રનાબળે અને કાવ્યના પ્રભાવે ભારતીદેવી તરતજ સૂરિવર આગળ પ્રત્યક્ષ થયાં. એ ચતુર્દશકાવ્યથી એમની સ્તુતિ કરી, “વત્સ? શા માટે મારું સ્મરણ કર્યું?” ભારતીએ પૂછ્યું.
માતાજી? આજકાલ કરતાં છ છ માસ થયાં બૈદ્ધ વાદી છતાતે નથી એનું કારણ શું?” બપ્પભટ્ટીએ વાદ. વિવાદની પરિસ્થિતિ કહી સંભળાવી કારણ પૂછયું.”
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) - જલ્સ? તારી માફક એને પણ અજેય થવાનું વરદાન આપ્યું છે તે એ કેમ છતાય?”
“ “ ત્યારે માતાજી? હવે અમારે અંત કેવી રીતે આવે? કઈ રીતે એ હારે એમ આપને કરવું પડશે.” સૂરિવરે કહ્યું
* “એ વર્ધકુંજરે સાત સાત ભવથી મારું આરાધન કર્યું છે. ત્યારે આ ભવમાંજ હું એને પ્રસન્ન થઈ છું. તેથી જ મારા પ્રભાવથી એ સર્વે પંડિત શિરોમણિ થયે છે?” સરસ્વતીએ જણાવ્યું.
તે આપ ત્યારે એને પરાભવ કરી શકે તેમ નથી શું?”
જ નહિ એની પાસે મારી આપેલી અક્ષય ગુટિકા છે, એટલે એને પરાજય કદાપિ થવાને નથી.”
ત્યારે તમે જેન શાસનનાં વિરોધી થશે શું? અત્યારે જૈન શાસનની લાજ જવા બેઠી છે. તે તમને ગમતી વાત હોય તે ભલે! આવતી કાલે તમારું અજેયનું વરદાન છતાં હું હારી જાઉં? તમે સમ્યગ્દષ્ટિ દેવતાઓ પણ જૈન શાસનને વિરોધ કરે તે પછી એથી મોટું દુ:ખ બીજું કયું? જગતમાં ઘર કુટેજ ઘર જાય એ તે?”
શ્વત્સર દિલગીર ન થા? હું જેન વિધિની તે નહિ થાઉં! તને વિજયને ઉપાય કહું તે ધ્યાનમાં રાખ! કે જે ઉપાયવડે આ પંડિત જીતી શકાય. આવતી પ્રાત:કાલે જ્યારે તમારે વાદવિવાદ શરૂ થાય તે સમયે સર્વેને મુખ શૌચ કરાવવું.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
f
, ,
( ૩ ) કેગળા કરતાં એના મુખમાંથી મારા પ્રભાવે અક્ષયગુટિકા નીકળી પડશે તે પછી તારે અવશ્ય જ્ય થશે.” ભારતીએ વિજયને ઉપાય સૂચવ્યું.
બસ હવે આવતી કાલે પ્રાત:કાળે આપના પ્રભાવથી એ ઉપાયવડે હું એ સમર્થ પતિને જીતી લઈશ. ને વાદને અંત આવશે.” રિવરે સંતોષ પૂર્વક કહ્યું. . “વસ? આ તારાં ચૌદ કાવ્ય કે જે વડે તે મારી સ્તુતિ કરી એ તિ ઉત્કૃષ્ટ આકર્ષક શકિતવાળાં હેવાથી તે કોઇની આગળ તારે પ્રકાશ કરવાં નાહ અને તારા હૈયામાં જ રાખવા મારતીએ કહ્યું. .
“માતાજી! એમ કરવાનું કોઈ કારણ?”
“કારણ એ કે એના મઠન થકી અવશ્ય માટે પ્રત્યક્ષ થવું પડે એવી રીતે હું કેટલાની આગળ પ્રત્યક્ષ થાઉને કાય કલેશ કરૂં ? નિષ્ણુણ્ય જને આગળ પ્રકટ થઈ હું શું પ્રસન્ન થાઉં!વસ એટલું કહી ભારતી તરતજ અદશ્ય થઈ ગઈ.
એmહાન રિવરે તે પછી એ કાળે કોઈની આગળ પ્રગટ કર્યા નહી. પિતાનું કાર્ય પરિસમાપ્ત કરી પિતાને સ્થાનકે આવ્યા. શિષ્યો ગુરૂની રાહ જોતાં એમના કલ્યાણને ઈચછતા સાવજ હતા. તેમાંથી એક ઓપ્ત વિદ્વાન શિષ્યને બોલાવી સહકીકતમેં જીથી વાકપતિ પાસે મોકલ્યા. પોતે આરામ લેવા એપેનિદ્ધાંએ સુતાં ગુરૂને શાંતિ લેતા જોઈ સર્વે શિષ્ય પણ સંથારાની તૈયાર કરવા માંડી.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 38 )
પ્રકરણ ૯ મું.
વાદિ કુંજર કેશરીની પદવી.
રાત્રીના ત્રીજો પ્રહર વહી ગયા હતા. આ સમયે કેટલાક નિશ્ચિત માણસા ઘાર નિદ્રામાં હતા તેા કેટલાક અલ્પ નિદ્રાળુ જને જાગૃત છતાં સુતેલાજ હતા. કેટલાક પોતાના ખટ્કમ માં તત્પર તૈયારી કરતા હતા. અત્યારે ગાઢપતિ ધર્મ . રાજના કિવરાજ વાર્પિત જાગૃત છતાં કઈક ચિંતાતુર હતા. એ પલ’ગ ઉપર પડ્યો પડ્યો વિચારના તરંગમાં ઉડતા હતા. “આજ છ છ મહિનાનાં વ્હાણાં વાયાં છતાં કેઇ વાદી હારતા નથી. એતા. નવાઇ જ ! હવે શુ કરવુ ! આ સભાના અંત કેવી રીતે.આવે ? બધા હવે તેા કંટાળી પોતપોતાના સ્થાનકે જવાને તૈયાર થઇ રહ્યા છે. લવાદ પણ મુ ંજાયા, શું કરવું એ પણ એમને સુઝતુ નથી. ” આવી ચિંતાથી ઘેરાયલા વાગ્યતિની નજર્ અચાનક એક વ્યક્તિ ઉપર પડી. તે ચમકયા. સંભ્રમથી ઉઢીને જોયું તો તે એક જૈનયતિ હતા. આશ્ચર્ય! આ વખતે મારા તંબુમાં જૈનયતિ ? ”
એટલામાં એ વિદ્વાન યતિએ એનુ ધ્યાન પાતા તરફ ખેંચાયું જાણી એના સંશય ટાળ્યો. “ કવિરાજ ! હું માપને એક વાત કહેવા આવ્યા છે! સૂરિવર અપ્પભટ્ટજી તરફથી એક અગત્યના સ ંદેશા લાગ્યે છું !”
રિવરનું નામ સાંભળા કવિરાજના કાન ચમક્યા.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું એ મહામુનિ મને કાંઈ આદેશ કરે છે કે ! માફ કરજે. હું કંઈક ચિંતાતુર હતું જેથી આપનું આગમન કંઈ જાણું શક્ય નહિ.”
આપ ચિંતાતુર એને નવાઈ જ! આપ ગેડરાજના માનિતા! તેમજ અમારા કનેજપતિ પણ તમને માનબુદ્ધિથી જુએ છે. આપની શીધ્ર કાવ્ય શક્તિથી એ પણ આત પ્રસન્ન છે. એવા રાજમાન્ય પુરૂષને પણ એ ચિંતા ડાકિણી વળગે એ પણ નવાઈ જ ?” | મુનિરાજ ! ચિંતા તે એજ કે આ વાદ વિવાદને આજ કાલ છ માસનાં વ્હાણાં વાયાં છતાં અંત દેખતે નથી બન્ને ઉપર સરસ્વતીની મહેરબાની છે એટલે કોણ હારે.? આ પરિસથીતિથી મુશ્કેલી ઉભી થઈ છે. બધા મુંજાયા છે કે હશે. શું કરવું?” ચિંતાનું કારણ કવિરાજે મુનિવર કહી, સંભળાવ્યું. ' “કવિરાજ? એ માટે જ હું આપની પાસે આવ્યો છું, એક કાર્યમાં આપ મદદ કરે તે કાલે જ આ વાદનો અંત, આવે એમ મારા ગુરૂએ શ્રીમુખે આપને કહાવ્યું છે,
આ નવીન વાત સાંભળી કવિરાજ આનંદ પામ્યા અને તે કાર્ય કહે કહે મુનિવર! એ સુરિવરને હું મદદ કરવા તૈયાર છું?” અધિરા થઈને કવિરાજે કહ્યું.
આપે એ દિવસે અમે ગાડથી નિકળ્યા ત્યારે સુરિવર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ). આગળ ભક્તિ બતાવી કહેલું કે “એવું કયું કાર્ય છે કે જે કરીને હું આપને ભક્તિ બતાવું તે સમયે સુરિવરે કહેલું કે
અવસરે કહીશું” તે કવિરાજ આજે એ સમય આવી પહએ છે. આપે કહેલું આપને યાદ તે છે ને ?” મુનિવરે વાત કરતાં પૂર્વની વાતનું સમરણ કરાવ્યું.
“કહો! મુનિવર? ગુરૂની એવી કયી આજ્ઞા છે કે હું કરી બતાવું?” આતુર હૈયે વાપતિએ પૂછયું. - “કવિરાજ ! ગુરૂએ આપને કહાળ્યું છે કે પ્રાત:કાલે સભામાં આમરાજ અને ધર્મરાજ બેઠા હોય એ સમયે જ્યારે અમારે વાદ વિવાદ શરૂ થાય તેવે સમયે આપ સર્વને-વાદ કરનારા તેમજ સભાસદો વચ્ચે સર્વેને મુખ શિચ કરાવવું. એટલું કરાવશે એટલે આપને સ્નેહ અમે કૃતાર્થ થયે એમ સાનશું”શિષ્ય ખુલાસો કહી સંભળાવ્યું.
બસ એજેને! આવતી પ્રાત:કાળે અવશ્ય આપની ઈચ્છા સિદ્ધ થશે. આપ સૂરિવરને જણાવશે કે પ્રભાતે સભાની શરૂઆતમાં જ આપ આપનું વચન સિદ્ધ થયેલું જોશે.” કવિરાજે ગુરૂનું વચન અંગીકાર કર્યું. | મુનિવર તે પછી તરત જ ત્યાંથી વિદાય થઈ ગયા. એમણે ગુરૂને આવીને યથાતથ્ય જેવી બની હતી તેવી હકીક્ત કહી સંભળાવી. શિષ્યની વાણી સાંભળીને ગુરૂ પણ પ્રસન્ન થયા.
પ્રાત:કાળે સવિતાનારાયણને ઉદય પૂર્વ દિશા તરફ તે
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) સર્વેએ જોયે. રાજ સભામાં સર્વેએ આવીને પિતપતાનું
સ્થાનિક સ્વીકાર્યું. ધર્મરાજ અને આમરાજ પણ સભામાં આવ્યા. બન્ને વાદીઓ પણ પોતપોતાના ક્રિયાકર્મથી પરવારીને આવી ગયા. વાદ વિવાદ શરૂ થવાની તૈયારીમાં હતે એવામાં કવિરાજ અને વાદીઓને ભાવી રાજાઓને અરજ કરી.” મહારાજ ! હું આપ સાહેબને અરજ કરું છું કે” આજ ઘણા દિવસથી વાદ વિવાદ ચાલે છે પણ એને અંત આવતે નથી જેથી મારા મનમાં એક શંકા ઉત્પન્ન થાય એ સ્વાભાવિક છે.” - “અને તે શંકા?” બન્ને રાજાઓએ આતુરતાથી પૂછયું. વાદ કરનારાઓ, અને આખી સભાના સભ્યોએ પ્રથમ મુખ શુદ્ધિ કરી પછી સભામાં બીરાજવું એમ થાય તે ઠીક?” અધ્યક્ષ વાર્તિએ જણાવ્યું.
કારણ છે કે એમજ કાંઈ.” આમરાજે શંકા કરી. - “રાજન મુખ શુદ્ધિ વગર ભારતી પ્રસન્ન થતી નથી. રોજ આપણે મુખશુદ્ધિ કર્યા વગર સભામાં આવીએ છીએ એથીજ મને લાગે છે કે વાદવિવાદને અંત આવતો નથી એથી આજે વાદની શરૂઆતમાં દરેક સભ્યો અને વાદકરનારાઓ મુખશુદ્ધિ કરે તે ઠીક?” વાપતિએ કહ્યું.
આ નવીન પ્રસ્તાવનામાં આમરાજાને કંઇ ભેદ લાગ્યો એથી રાજાએ ગુરૂની સન્મુખ જોયું ગુરૂએ નેત્ર સકતથી એ વાતને અનુમોદન આપ્યું તે પછી “આમરાજે કહ્યું ધર્મરાજની
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૮ ) મરજી શી છે ? એમની મરજી હોય તે હું મારી સંમતિ આપું?”
ધર્મરાજે સંમતિ આપી એટલે કને જરા પણ એ વાતને અનુમોદન આપ્યું. એ નિયમને અનુસરીને સર્વ સભ્યોએ મુખશુદ્ધિ કરી. રાજાઓએ કવિરાજે પણ મુખશુદ્ધ કર્યું. બન્ને વાદીદ્રો પણ મુખશુદ્ધ કરવાને ઉઠ્યા. પ્રથમ સુરિવર ને એમના શિષ્યોએ અચિત્ત જળથી વદન શુદ્ધ કર્યા બાદ્ધ વાદી પણ મુખશુદ્ધી કરવાને કેગળા કરવા માંડ્યાં. પિતે અક્ષયગુટિકા મેંમાં રાખીને ઘણીય ચાલાકીથી કોગળા કરવા માંડ્યા પણ સરસ્વતીના પ્રભાવથી એ મુખમાંથી ગુટિકા અચાનક બહાર નીકળી પડી બપ્પભટ્ટજીના ચેલા કાગનાળે વાટ જોતા ચતુર મુનિવરે તરતજ ઉપાડી લીધી ને સૂરિવરને આપી દીધી. પિતાની ગુટિકા એ અક્ષયગુટિકા મુખમાંથી નિકળી ગયેલી જોઈ બદ્ધાચાર્ય તેજ સમયે નિસ્તેજ થયો. એના તેજને ક્ષય થયે.દિવ્યશક્તિથી મુક્ત થયેલા એવા તેને, અને જેમ કર્ણને મહા ભારતનાયુદ્ધમાં હણ્યો. ભીમે જેમ દુર્યોધનને હ. રામે જેમ રાવણને હણે એવી રીતે સૂરિ વરે લીલામાત્રમાં એને જીતી લીધો–વાણરૂપી બાણથી તત્કાળ એને હ વાદવિવાદની શરૂઆતમાંજ સુરિન્દ્રની અમે વાણું આગળ એ નિરૂત્તર થઈ ગયે. - રાહુએ પ્રસાએલા ચંદ્ર જેવો તેમજ હીમથી બળી ગયેલા છે. જે બદ્ધવાદી નિરૂત્તર-નિસ્તેજ થઈ ગયે. તે
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
સમયે કવિરાજ આદિ સર્વ સભાજનાએ જૈનસાશનના જય જય કાર કર્યા. ધરાજ પણનિસ્તેજ થઇ પોતાનું રાજ્ય હારી ગયા. સભામાં અપક્ષટ્ટસૂરિને માદ્ધવાદીને જીત્યા અઢલ
વાદિકુ જર કેસરી' નું સર્વે એ ખિદ અણુકર્યું. આજથી જગતમાં અપ્પભટ્ટજી વાદી કુંજર કેસરી ’ એ ઉપનામે ‘ મસિદ્ધ થયા, જીતનારા આનંદમાં મસ્ત હતા ત્યારે હારનાઆાની મુખમુદ્રા મલીન થઇ ગઇ હતી,
શરતના નિયમ મુજબ આમરાજાને પોતાની સખ્તાંગ રાજ્યલક્મી ધર્મરાજે સ્વાધિન કરી. કેમકે પ્રાણાંતે પણ મનુષ્ય પેાતાના વચનથી ચળીત થતા નથી. સતીને જેમ પતિ એક હાય છે એમ સત્યવાદિઓનુ વચન પણ એકજ હેાય. મ્યાનમાં તરવાર એકજ હાઇ શકે. પેાતાના પડિતા સૈન્ય વગેરે સહીત ગોડ દેશની સમૃદ્ધિ ધરાજે અર્પણ કરી શરીર ઉપરથી પણ અલંકાર ઉતારી આમરાજને સ્વાધિન કર્યાં. એક કફની પહેરી જગલમાં જઇ વૈરાગ્યવૃત્તિથી ઇશ્વર ભજન કરવામાં કાળ વ્યતિત કરવા એવા અડગ મનથી નિશ્ચય કર્યો.
એના દરેક સૈનિફા, પિતાની આંખમાં એ વખતે આંસુ હતાં. સ્વામીને હુકમ હાય તેા સ્વામીભક્તિ દર્શાવી યુદ્ધ કરવાને તેઓ આતુર હતા. પણ ધર્મરાજની એવી ઇચ્છા નહાતી. યુદ્ધમાં લાખા જીવાની હાની ન થાય અને શત્રુ ઉપર વેર લઇ એનુ રાજ્ય હજમ કરી લેવાય એ માટે તે આ સુતિ શેાધી હતી. જેને સાક્ષાત્ સરસ્વતિ પ્રસન્ન હતી એવા
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૦ )
મહાવાદી જેણે આાજપર્યંત સે'કડા વાદીને જીતીને જગતમાં દિગવિજય કર્યો હતા છતાં કાઈ એને હરાવવાને શક્તિવાન નહાતું. આજે પણ છ છ મહિના થયાં જે પ્રતિવાદીને હું ફાવી રહ્યો હતા પણ દેવયોગે એ મહાવાદી આજે હારી ગયે તા માને કે આપણુ દેવજ વાંકુ હોય એમાં બીજાને શો ઢાષ ! ભલે દેવે દગા દીધા પણ હરિશ્ચંદ્રની માફક સત્ય વચનથી ભ્રષ્ટ તે નજ થવું. પુરૂષાને સત્યવ્રત એજ એમનુ મહાનત છે જીવન છે.
ગોડરાજે પેાતાના ભાયાતા, સરદારાને પડિતાને કહ્યુ “ બંધુઓ ! ન્યાયની રીતે હું આજે બધુ` હારી ગયા . આજ પર્યંત હું' તમારા સ્વામી હતો. આજથી કનેાજરાજ તમારા સ્વામી થયા. માટે મારી માફ્ક તમારે પણ મીઠી નજરે એમને સ્વામી તરીકે અંગીકાર કરવા.
""
ગાડરાજ અત્યારે એક કફની માત્ર પરિગ્રહ ધારી હતા. એમના એક એક શબ્દ એમની પ્રજાના હૈયામાં શલ્યની માફક સાક્ષી રહ્યો હતા. ગાઢપતિને એક કફનીમાં ચેાગીની માક ઉભેલા જોઈ એ રાજ્યલક્ત પ્રજા કકળી ઉઠી. મુક્ત કંઠે રડી પડી, પણ ઉપાય નહતા શુ* કરે ? માહની પ્રબળતા ચારે તરફ જોસથી ફેલાઈ હતી. “ મહારાજ ! શા માટે આપ રાજ્ય ત્યાગ કરી છે ? એવાં વચના કંઇક ઓલાય તે ફેવાય ? #
# નહી ! તમે મારી વ્હાલી પ્રજા થઈ મને વચન ભ્રષ્ટ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૧ ) કરવા માગે છે? જુગારથી હારેલું રાજ્ય પુષ્કર પાસેથી મેળવવાની પુણ્યક નળરાયની શું શક્તિ નહોતી? છતાં વચનની ખાતર રાજપાટ તજી કોપીન માત્ર પહેલે વસે વનમાં ગયા. મહા સમર્થ પાંડો જુગાર રમતાં રાલ્ય હારી ગયા એ વચન નિભાવવા ખાતર પાંડ પણ રાજને તૃણ સમાન ગણી વનમાં ચાલ્યા ગયા તો હું મારું વચન શા માટે હારૂં! એ પણ માનવ હતા તે શું હું રાક્ષસ-અસુર કે પ્લેચ્છ છું કે વચન બોલીને ફરી જાઉં? એમને જતા જે એમની વહાલી પ્રજા રડતી આંખે જોઈ રહી હતી પણ વિધિની મરજી આગળ કેઈની અરજી ચાલતી નથી. શા માટે અફસોસ કરે સર્વ કંઈ વિધિની મરજીથી જ બને છે. ભવિતવ્યતા હમેશાં બળવાન છે.” ધર્મરાજે પોતાને નિશ્ચય કહી સંભળાવ્યો.
પિતાના સ્વામીને એ નિશ્ચય સાંભળી એ રાજભક્ત પ્રજા ધાર આંસુથી રડી પડી “અરે દેવ ! તને લાખ વાર ધિક્કાર હો! તેં આ અવિચારી કૃત્ય શું કર્યું?” “હા! હા! બહુ જ ખોટું કર્યું?”
એ વિલાપ કરતી પ્રજાને છેવું નમન કરી કફની ધારા ગાડ પતિએ જંગલને માર્ગ લેવાની તૈયારી કરી સર્વની સાથે મળી ભેટી હસ્તે મુખે છેવટે બપ્પભટ્ટજીને પણ એ રાજાગી નમ્યા. “પ્રભુ આશીષ આપે?” - ગુરૂને નમી કરી પોતાની રડતી પ્રજાને જોતાં પિતાનું હદય દ્રઢ કરીને એ રાજયોગી જંગલ તરફ ચાલે. આવા
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૨ ). અસંખ્ય જનસમુદાય છતાં પોતાને સ્વામી આજે એ અટુલે રાજસંન્યાસી થતે કંઇ હાલી પ્રજા સહન કરી શકે? એ પ્રજાનાં હાલનાં આંસુ અસહા હતાં.
રાગીને જંગલને ભાગે જતે જોઈ બપ્પભટ્ટ સૂરિજીએ મીઠાશથી કહ્યું. * ધર્મરાજ ! "
'
' થોડુંક આગળ ચાલેલા રાજગી ધર્મરાજે ગુરૂને સ્વર સાંભળી પાછળ જોયું. “આપે મને હાંક મારી.” એ રાજગી બોલ્યા.
હા ! ધર્મરાજ! તમે કયાં જશે? શું કરશે?” ગુરૂએ પૂછયું એ પૂછવામાં ઘણે ભાવ હતો ચતુર પુરૂષ એને મર્મ કળી શકે એમ હતું.
રિવર! ક્યાં જઈશ એ નક્કી નથી પણ જ્યાં મારું ભાગ્ય લઈ જશે ત્યાં જઈશ.?” - એમ કહી ભરેલે હૈયે એમણે ચાલવા માંડ્યું “ જરા સબુર?” ગુરૂએ કહ્યું, રાજયોગી ગુરૂનું વચન સાંભળી
સ્પે . - “રાજન ! તમારી સત્ય પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે તમે રાજ્ય આપી દીધું છે જેથી તમારી પ્રતિજ્ઞા તે પૂર્ણ થઈ. હવે જરા સબૂર કરો?” : દરેકનાં મન આતુર હતાં ગોડની પ્રજા પણ આ બનાવ જોઈ રડતી–રડતી આ નવીન બનાવ તરફ આતુર હશે જેમાં
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) રહી એ રાજભક્ત પ્રજાને હૈયે એજ અવાજ હતો કે “ગુરૂ મહારાજ રાજ પાછું અપાવે તે કેવું સારું?” વિધિઓ એ સર્વને આર્તનાદ સાંભળ્યો અને ગુરૂવર્યને વિચાર ફુર્યો હતો.
ગુરૂ મહારાજ આમરાજ તરફ ફરીને બેલ્યા! “કનોજ રાજ ! ધર્મરાજને એમનું રાજ્ય પાછું આપો? એવું મહાદાન તમને બહુ ભારૂપ થશે કેમકે જગતમાં દાતા દુર્લભ હોય છે. શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે –
शतेषु जायतेशुरः सहस्त्रेषु च पंडितः
वक्ता दशसहस्त्रेषु दाता च भवति नवा ॥१॥ ભાવાર્થ–સેંકડે પુરૂમાં કોઈ શૂરવીર હેય, કદાચ હજાર પુરૂમાંથી પંડિત પણ નીકળે. દશ હજારમાં વક્તા નીકળે પણ જગતમાં દાતારતો હોય વા નયે હેાય. માટે દાતા કુલભ છે.”
તે હે રાજન ! તમારું દાતારપણું પ્રગટ કરે ? તમે જેન થયા એટલે કૃપણ થઈ ધર્મને લજવશો નહીં. દાતાપણું તે ઉભયને લાભ કરનારું છે. પહેલાં શ્રીરામચંદ્ર વનમાં રહીને પણ સુગ્રીવ અને વિભીષણને રાજ્ય આપ્યાં છે. એવી મેટા રાજાઓની પૃથા છે માટે આ યુગમાં તું રામ થા?” '' ગુરૂનું વચન સાંભળી કને જરાજે ગાડને સજમુકુટ એ રાજાની ધર્મરાજના મસ્તક ઉપર મુક, એ રાજાનું
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪ ) કાપીને ઉતારી એમને એમને રાજપિશાક પહેરાવ્યું. એની આનાકાની છતાં આમરાજે એમનું સંપ્તાંગ શક્ય એમને પાછું અર્પણ કર્યું. ગોડરાજ સાથે સ્નેહથી હાથ મેળવ્યું.
આ બનાવથી ગાડની પ્રજા ઘણી જ ખુશ થઈ. ગુરૂમહારાજ અને આમરાજને અતિ આભાર માનતી એમનાં એવારણાં લેવા લાગી. જે શેકનાં અશ્રુઓ વરસતાં હતાં તે પલટાઈને હર્ષનાં અશુ થઇ ગયાં.
કનોજરાજેગડરાજ સાથે હાથ મેળવતાં કહ્યું “ધર્મરાજ! જે ગુરૂની કૃપાથી તમને આ સપ્તાંગ લાયમી પ્રાપ્ત થઈ એમના ઉપદેશનું પાલન કરી એમના અનન્ય ભક્ત થજે ઉત્તમ પુરૂષની માફક ઉપકારનો બદલો અતિ ઉપકારથી વાળને” આમરાજે એટલા શબ્દ બેલી એની સાંગ લક્ષમી એને પાછી આપી એ ઉપરાંત પિતા તરફથી હાથી હજાર અશ્વ, હજાર પાદાતિ સે વારિત્ર ભેટ રૂપે આપ્યાં. બધે આનંદ આનંદ છવાઈ રહ્યો.
સર્વે તે પછી પિત પિતાને સ્થાનકે જવાને તૈયાર થયા. છેલાં ગડરાજ આવીને વાદી કુંજરકેશરી ગુરૂમહારાજને નખે.” પ્રભુ! આપને ઉપકાર અનન્ય છે? આપ નિરીહ હોવાથી આપને હું શું આપી શકું? છતાં આપ મારે લાયક કંઈ ફરમાવો?”
“રાજન ! અમારે ત્યાગીઓને સંસારમાં કયી વસ્તુની અપેક્ષા હેાય પણું તમને જે અમારી ઉપર ભક્તિ હોય તે
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૫ )
તમે જેને ધર્મનું પાલન કરી એ ધર્મનું ગારવ વધારો ધર્મના લાભથી આ ભવ ને પરભવ તમને સુખરૂપ થશે.”ગુરૂએ કહ્યું
આપનું વચન મારે પ્રમાણ છે આજથી હું આપને અનન્ય ભક્ત છું એમજ માનજે હું તે શું પણ મારી પ્રાણ પણ તમારી વ્યક્ત થઈ જશે. તમારા ઉપકારને કદિ નહી ભલશે.” ધર્મરાજે ગુરૂનું વચન માન્ય કર્યું. ' ગોડ પ્રજાના આગેવાનો ભાયાતે અને સરદારે પણ આમને-ગુરૂને નમ્યા; એમને છેલ્લે ઉપદેશ સાંભળી એમના ભક્ત થયા. “પ્રભુ ! આજથી અમે સર્વે આપનાજ ભક્ત છીએ. રાજા, પ્રજા સર્વેને ધર્મના રહેશે. ગડદેશમાં આજથી શાષ્ટ્ર ધર્મ તરીકે જેન ધર્મજ પ્રમાણુ ગણાશે. આપના શિષ્યો ફકત અમારા દેશમાં વિહાર કરી અમને બોધ આપે. ભવસાગરથી તારે એજ અમારી ઈચ્છા છે.” એ ગોડવાસીઓની ભક્તિ અનુપમ હતી, ભક્તિભાવથી મળી ભેટીને ગુરૂના ઉ૫કારનું સ્મરણ કરતા ધર્મરાજ પોતાના દેશમાં જવાને. તયાર થયા.
સૂરિવરે બદ્ધાચાર્યને પણ મીઠા વચને સંધ્યા મહાનુભાવ! સંસારમાં હાર જીત એ તો દેવની રમત છે. જે બાબતો દેવને આધિન હોય એમાં ડાહ્યા પુરૂષ શકે કરતા નથી.” વગેરે ઉપદેશમય વચને કહી એ વાદીનું મન મનાવ્યું જેને ધર્મને બોધ કર્યો તે પછી ધર્મશજ પિતા પરિવાર સાથે ગેડ દેશ તરફ રવાના થયા.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) કનેજરાજ પણ વાદિ કુંજર કેશરી સાથે પિતાના પરિવાર સહીત સ્વદેશ તરફ વળ્યા પગિરિ પર્વત ઉપર જાવીને મહાવીર સ્વામીને નમ્યા તે સમયે સૂરિવરે એકાદશી કાવ્ય વડે વીર પ્રભુની ભક્તિ ભાવથી સ્તુતિ કરી ઘણેજ હર્ષ પ્રદર્શિત કર્યો “હે પ્રભુ જ્યાં તમારા જ્ઞાનરૂપી સૂર્ય નો ઉદય હોય ત્યાં બીજા ઉદય કંઈ કામ આવતા નથી કેમકે એ ઉદય આગળ તે બાહ્ય અંધકાર નાશ થાય અંદરને અંધકારે નાશ પામે?” ઈત્યાદિ સ્તુતિ કરી હદયનો ભાવ વ્યક્ત કર્યો. તે પછી ગુરૂ સહિત સર્વે કને જ નગર તરફ ગયા,
–ા©-- પ્રકરણ ૧૦ મું,
માળવાની રાજસભામાં જગન્નાથનું તીર્થ હિંદુ તીર્થ તરીકે પ્રગટ કરી શંકર સ્વામી દિવિજય કરવા નિકળ્યા. પિતાના શિષ્ય પરિવાર સહીત ફરતા ફરતા રામેશ્વર ગયા. ત્યાંની સભામાં પંડિતેને
જીતી પિતાના સ્માર્ત ધર્મનું પ્રતિપાદન કર્યું. કાંચીનગર, વિદેશ, કર્ણાટક પ્રયાગ અને કાશી વગેરે દેશોમાં પિતાના
મતને સારી રીતે પ્રચાર કર્યો. એમણે અનેક શિષ્ય તૈયાર કરીને દેશપરદેશ સ્વધર્મના ઉદ્ધારને માટે રવાના કર્યો. દેશ પરદેશ ફરતાં એમણે દ્વારીકામાં, શારદાપિઠ મઠની સ્થાપના
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૭ )
કરી જગન્નાથમાં એમણે ગાવ ન મઠ સ્થાપ્યા, ખદ્ધિકેદારમાં જોશી મઠ, શૃ ંગેરી નગરમાં શૃંગેરીમઠની સ્થાપના કરીને કાશીમાં સમેરૂ મઠ સ્થાપ્યા.
જેમ શંકરસ્વામીએ શિષ્યા તૈયાર કર્યો તેમ એ પુરૂષ નવાનવા ગ્રંથ રચીને અન્ય ધર્મોનાં ખંડન કર્યાં. ચાર્વાક, મેદ્ધ અને જૈન મતનુ પણ ખંડન કર્યુ. જૈનેની સ્યાદ્વાદ શૈલીની સત્ય ભંગીનું સમજ્યા કર્યા વગર ખંડન કર્યું છે. એ વાત કલ્પી શકાય. જોઈએ તે એ કહેવાતા સને સમજ્યા વગર ખંડન કર્યુ હાય અથવા તેા જૈનાના અહિંસા તત્ત્વ ઉપર રૂદ્ર્ષ્ટમાન થઇને જાણી મુજીને હાંકયુ' હાય. જેનેાના અહીંસાયમેં વેદાંતમતને પાછળ પાડી લેાકેામાં અહિં સાતત્વની અસર કરી હતી. એ જગત માન્ય ધર્મ ઉપર ઇષ્યોને લઈને ખંડન કર્યું " હાય તા કાંઇ અશકય તા નથીજ. ભારતમાં દેશ પરદેશ ગ્રીને એણે જૈન અને બોધાને સમજાવીને શૈવ મનાવી દીધા. એ દિવિજય કરવા નિકળ્યા ત્યારે સુધન્વા રાજા સૈન્ય સહીત એમની સાથે હતા જેથી શ્યામ, દામ, દંડ અને ભેદથી લકાને પોતાના મતમાં ખે‘ચવાની શ કેરસ્વામીને અનુકુળતા થઈ હતી.
:
એવી સ્થીતિમાં પણ શંકરસ્વામી ગુજરાત કચ્છ કે કાઠીયાવાડ અથવા તેા કનાજ કે ગાડ જેવા દેશોમાં વિચર્યો નથી. કેમકે તેઓ સમજતા હતા કે અહીઓ એ ફાવી શકે તેમ ન હતુ,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) કર્ણ આદિ દેશમાં ફરીને કાપાલિને પરાજય કર્યો. ત્યાંથી પાછા ઉજજનમાં આવ્યા ત્યાંની રાજસભામાં રાજાને પિતાની પ્રજામાં ધર્મ ફેલાવવા માટે ઉપદેશ કર્યો. રાજન ! તારા રાજ્યમાં એ બદ્ધ અને જેનોને સમશેરના બળથી આપણુ ધર્મમાં ખેંચી લાવ? એમાં તને કાંઈ હિંસા લાગશે નહી. ધર્મને બહાને થતી હિંસા હિંસા કહેવાતી નથી માટે તને તે સ્વધર્મની વૃદ્ધિ કરવાથી સ્વર્ગની લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થશે રાજાએ એ હુકમનો અમલ કર્યો.
રાજા એક દિવસ સભા ભરીને બેઠો હતે. એના ગુરૂ શંકરાચાર્ય પિતાના શિષ્ય પરિવાર સહિત રાજસભામાં બેઠા ઉપદેશ કરી રહ્યા હતા, કેને પિતાના મનમાં આકર્ષવાને પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા. ન સમજે તે ભાલાની અણી બતાવી ડરાવી રહ્યા હતા. એવામાં એક પરદેશી દત જેવા જણાતા પુરૂષે રાજસભામાં પ્રવેશ કર્યો. રાજાને નમીને એણે કહાં.
મહારાજ ! આપની રાજસભામાં ઉપદેશ કરનાર શંકર સ્વામી માટે એક સંદેશ લાવ્યું છું.”
શંકરસ્વામી, રાજા, સભા સર્વે આ નવીન વાત સાંભળી દંગ થઈ ગઈ. રાજા કહે “શું છે તારે સંદેશે? ટ કહે?”
“મહારાજ! આપના ગુરૂ શંકરસ્વામીએ જગત ઉપર જુલમ કરવા માંડે છે. એમના ઉપદેશથી વિદર્ભના રાજાએ પિતાની પ્રજા ઉપર જુલમ કરવા માંડે છે. તેને મારી મારીને વેદાંતી બનાવે છે. જેને અને બાદ્ધો ઉપર એ રાજા
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) બેસીતમ જુલમ ગુજારે છે બળાત્કાળ એ એમને ધર્મભ્રષ્ટ કરી સ્માર્ત માર્ગમાં ખેંચે છે ન માને તો શમશેરથી કતલ કરી નાંખે છે. ખુદ તમે માળવપતી પણ પ્રજા ઉપર આમના ઉપદેશથી જુલમ કરી રહ્યા છે. જૈન અને બૌદ્ધોને સતાવી રહ્યા છે. પાપના પિોટલા બાંધી રહ્યા છે એ જુલ્મ કરી તમારા ધર્મને તમે વધારે કરવા માગે છે શું?”
દુતને ઉત્તર સાંભળી શંકરસ્વામી બોલ્યો. “અરે મૂઢ! એ તું શું બકબક કરી રહ્યો છે સમજ્યા વગર ભસી રહ્યો છે. એતે લોકેના કલ્યાણને માર્ગ છે. લોક કલ્યાણની ભાવના અમારા હૃદયમાં રમી રહેલી હોવાથી એને અમે અમલ કરી રહ્યા છીએ?”
વાહરે તમારી લેક કલ્યાણની ભાવના? બલાત્કારે લેકેને વટલાવી તમારા ધર્મમાં લાવવા એ તમારી ભાવના એરે તમારે ધર્મ સાચી છે કે ટે? એ હજી પ્રતિવાદીઓ સાથે વાદ કરી સાબીત તે કરે? પાપના માર્ગમાં તમારું ગાડું હાંકે ન રાખે?” તે કહ્યું.
અરે મૂર્ખ ! તારી જીભ સંભાળ? નહીતર હમણાં જ ખેંચી કાઢવામાં આવશે. તારે આવવાને ઉદ્દેશ શું છે એ પ્રથમ કહી સંભળાવ?” રાજાએ પૂછ્યું.
“રાજન ! શંકરાચાર્યે તમારા ગુરૂએ અને તમે જગજાથનું જીરાવલા પાર્શ્વનાથનું તીર્થ ઉચ્છેદી નાંખી મોટું
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૦ ) પાપ કર્યું છે એ પાપનો પિકાર આખી દુનિયામાં ઉઠે છે. તમે જૈનોને તલવારથી ફેંસી નાખી તમારું પીશાચી બળ બતાવ્યું છે. ધર્માધપણાથી અન્ય ધર્મોને નુકશાન કરવા માંડયું છે એ તમારા ગુરૂ શંકરાચાર્યને કનેજરાજ અને ગડરાજના ગુરૂ વાદી કુંજરકેશરી બપ્પભટ્ટસૂરિજી વાદ કરવાને આમંત્રણ કરે છે. અરે, સ્વામી! તમારામાં જે પરાક્રમ હોય તે એમની સાથે વાદ કરો એટલે તમારૂં સર્વજ્ઞાપણું, સમર્થપણું તરતજ જણાઈ આવશે?” પરદેશી દૂતે સંક્ષેપમાં કહી સંભળાવ્યું. .. ખુશીથી ભલે એ મારી સાથે વાદ કરવા આવે ? હું વાદ કરવા તૈયાર છું. મેં બધા વાદીઓને જત્યા છે એ એકજ જગતમાં બાકી છે.” શંકરાચાર્ય બલ્ય ,
એ એકને જ જીતશો ત્યારે ખબર પડશે તમારી વિદ્વતાનું પિગળ કુટી જશે. શિયાળ ત્યાં લગીજ બે પાડી શકે કે સિંહની ગર્જના સાંભળી નથી. જેણે સમર્થ બૈદ્ધાચાર્ય વર્ધન કુજરકેશરીને વાદમાં છ છ મહિનાને અંતે પણ હરાવી પરાસ્ત કર્યો. અને વાદી કુંજરકેશરીનું બિરૂદ મલ્યું. દુનિયાના વાદીએ જેના ચરણ આગળ પિતાને ગર્વ છેડીને નમી રહ્યા છે. એવા અદ્વિતીય પ્રતિમલલ વાદી બપ્પભટ્ટીજી સાથે વાદ કરે ત્યારે જ તમને ખબર પડે? એ દ્વાચા સરસ્વતીને પ્રસન્ન કરી અક્ષય ગુટિકા મેળવી સેંકડો વાદીઓને જીત્યા હતા. એવા વિશ્વવિજેતા મહાવાદી બદ્ધાચાર્ય વર્ધન
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૧ ) કુંજર પણ આજે ગર્વ તજી એ પુરૂષ પુંગવના ચરણની જી થયે.” તે આગમનનું કારણકહી સંભળાવ્યું.
રાજાએ અને શંકરસ્વામીએ બદ્ધ અને જેનોના વાદવિવાદને લગતી ઉડતી અફવા સાંભળી હતી. એ વાદને છ છ માસ વહેવા છતાં એને અન્ન આવ્યો નહોતે એ પણ સાંભળવામાં આવ્યું હતું. જેથી રાજાએ એને લગતી તમામ હદીકત એ મુસાફર દૂતને પૂછવાથી એ સવિસ્તર હકીકત તે રાજસભામાં કહી સંભળાવી. જે સાંભળી સભા દિંગ થઈ ગઈ.
અમારા ગુરૂ આ વાદવિવાદમાં રોકાયા એને લાભ લઈ તમે અમારું તીર્થ ઉછેદ કરી નાખી મોટુ પાપ કર્યું છે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે અતિ ઉગ્ર પાપ માણસના પુણ્યને ક્ષય કરી સાડાત્રણ વર્ષે વધારેમાં વધારે કાળ જતાં તરત જ ઉદય આવે છે. ધમધપણાથી આવું મહદ્ પાપ કર્યું એ ઉત્તમ જનેને ચેય ન કહેવાય, એક હલકામાં હલકે શુદ્ધ માણસ પણ તીર્થ આશાતનાનું પાપ તે નજ કરી શકે. તમે એક ધર્મનેતા થઈને આષ કર્યો. ઠીક તમને ગમ્યું તે ખરૂ? પણ હવે જેમ, બને તેમ તાકીદે તમે અમારા એ નર કેશરિ સાથે વાદ કરે? તમારું પાંડિત્ય બતાવે?” તે હેયાને ઉભરે ખાલી કર્યો. એના એક એક શબ્દો રાજ સભા, રાજા, અને સ્વામીજીને. માણની માફક ખૂંચતા હતા - “તારીવાત અમારી ધ્યાનમાં આવી ગઈ છે. તારા ગુરૂ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) સાથે વાત કરવાને અમે તૈયાર છીએ અમે નક્કી કરીને તારા ગુરૂને ખબર આપશું અને મુકરર કરેલા સ્થાનકે અમે મળશું. તારા સ્વામીને જઈને તું ખબર આપ કે થોડા વખતમાં એને ઉત્તર અમે મેકલશું?” રાજાએ કહ્યું. * “એવી રડતી વાતે શું કરે છે? એમાં વિચાર કરજાને શું હોય? તમારું અમારું તાકીદે મીલન થાય એમ અમારા ગુરુ ઈચછે છે? ત્યારે તમે તે અત્યારથી નબળાઈ બતાવી ઉડાવવાની વાત કરે છે? તમારી વાદકરવાની શક્તિન હિય તે તમારી હાર કબુલ કરો અને અમારા ગુરૂના શિષ્ય થઈ જાઓ? અન્યથા તૈયાર થાઓ? બૂમ પડતી હોય. હાકલ પડતી હોય ત્યારે મર્દ પુરૂષે કાંઈ મુહુર્તની વાટ જોતા નથી, સમજ્યા?” તે સજા સહીત સ્વામીને ડામવા માંડ્યા.
“ઠીક છે. જા? વાદકરે કે ન કરે અમારી મરજી. ની વાત છે? તારે બકવાદ બંધકર નહીંતર અહીંયાંજ તારી છંદગી સમાપ્ત થશે. તારી જીભ ખેંચવામાં આવશે.” રાજાએ કહ્યું,
તે માટે તે આવ્યે જ છું આ શંકરાચાર્યના ક્રુર' પંજાએ ઘણા ભેગ લીધા છે લેવડાવ્યા છે. તેમને કેમ છેડશે કારણ કે હું તે એને સાચે અક્ષર કહેનાર છું. એટલે એનાથી શહન ન જ થઇ શકે, ત્યાં બીજી શું થાય? નબળો માટી બેરી ઉપરજ શરો થાય? કુતરૂપત્થરને જ બચકાં ભરે પણ પત્થર ફેંકનાર તરફ દષ્ટિ ક્યાંથી કરે? કારણકે એની દષ્ટિ તે ટૂંકી
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩) હાયતે એટલે દુર ક્યાંથી જઈ શકે એતે કેશરી જ પત્થરનાક નાર તરફ ફાળ મારી શકે. શંકરસ્વામી તમારી તાકાત હોય તે આ હું નથી બોલતે પણ “વાદિકુંજર કેશરી” જ બેલે છે માટે શક્તિ હોય તે ત્યાં બતા? નહીતર મુંગારહો ? અને રાજન ! તમારે પણ યાદ રાખવું કે આવું નથી બોલતે પણ કોજ રાજ બોલે છે એમ નકકી સમજજે ! તમારે તમારું બળ ત્યાં બતાવવાનું છે. તે છતાં મને મારીને તમારે પરાક્રમ બતાવવું હોય તો તમારી મરજી! ભારતની પરંપરાની રીત તમે સમજતા નથી રાજા થયા તેથી શું થયું ! દા તે સત્ય બોલનારા અને સ્વામીના બળ ઉપર મુસ્તાક રહેનારા હોય છે. એમને જીવનની પરવા હોય તે દુશ્મનની સભામાં નિડરપણે બોલી જ ન શકે ! એ તે મસ્તક દૂર મુકીને જ દુશમનની રાજસભામાં પ્રવેશ કરે? સમજ્યા?”
રાજા અને સ્વામીજી ક્રોધથી કંપતા પોતાના હાથ સાથે હાથ ઘસવા લાગ્યા. પણ શું કરે? દૂતને મારી અપકીર્તિનું કલંક વહેરવું એ ઠીક ન લાગ્યું. રાજા ગુસાથી બેબાકળે બની ગયે રાજસભા પણ ખળભળી રહી સરદાર, ભાયાતે એ તલવાર તાણું ચેતરફ અસંખ્ય ચળકતી તલવારની ઝળકતી ધારને નિહાળતે દત નિર્ભયપણે એ ધારનો તિરસ્કાર કરતે ઉભે હતે. એ તલવારો તૈયાર થઈ ઉચ્ચા હાથમાં રહેલી રાજાના હુકમની જ રાહ જોતી હતી.
એની ગળચી પકડી એને સહી સલામત બહાર
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૪ ); કહે ? એ પાપીને મારે ના? આપણુ બળ આપણે બીજે ઠેકાણે બતાવશું ? એ દુષ્ટને અહીંથી કાઢી મુકે? આપણી રાસભા લોહીથી રંગેના?” રાજાનાં વચન સાંભળી એક સરદારે એને ગળચીથી પકડી બહાર ખેંચવા માંડ્યો. ..
- “રાજન્ ? મારા પ્રશ્નને જુવાબ નથી આપણે શંકરસ્વામી? તમારે વાદ કરે છે કે નહીં? શું જવાબ?” તે છેવટનાં કહ્યું.
એ નક્કી કરીને અમે ખબર આપશું ?” શંકર સ્વામીએ કહ્યું.
દૂત ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો. એણે જઈને સર્વે સમાચાર અપ્પભટ્ટજીને અને આમરાજાને કહ્યા. આમરાજાની આંખમાં ખુન વરસ્યું, લડાઈ કરવા એકદમ લશ્કર તૈયાર કરવા માંડયું ગેંડરાજને પણ તાકીદે સેન્ટસહીત આવી મળવાને સૂચના કરવા માટે એક ખેપી તૈયાર કરવામાં આવ્યા. એ ગુરૂમહારાજની રજા લેવા આવ્યું? ગુરૂએ રાજાને ક્રોધ શાંત થાય એવો મધુર ઉપદેશ આપે. “રાજન શાંત થાઓ!ધર્મની ખાતર યુદ્ધમાં હજારો અમુલ્ય મનુષ્ય જીવનનો નાશ થાય એ ઠીક નહીં.”
પણ ભગવન? એ લેકેએ કેટલે બધો જુલમ કરવા માંડ છે. એ શંકરે તે ધર્મને માટે મનુષ્યો તેમજ જેનો અને દ્ધોને તે રાજાની મદદથી સંહાર કરવા માંડે છે.”
એ તારી વાત સાચી છે એ માની શંકરસ્વામી જરૂર
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
'( ૮૫ )
મારી સાથે યાદ કરવાને આવશે થાડા સમય ધીરજ રાખ એણે ઘણા વાદીઓને જીતેલા હૈાવાથી એના મનમાં કદાચ એમ હાય કે આ એકને જીતવામાં શું ? એમ સમજીને અલશ્ય આવશે? ઉતાવળે આંબા ન પાકે ? મહાવીર સ્વામીના શાસન ઉપર એવા કેટક પ્રહાર પડવાનાજ છે. જો એ નહીં આવે તા કાંઈ ખીન્ને ઉપાય કરશું: ” સૂરિવરે કનોજરાજને ક્રોધ થ'ડા પાડયા કેમકે લડવું–યુદ્ધ કરવું નજીવા કારણે અથવા તે ધર્મને ઝ્હાને અસંખ્ય પુરૂષોના સ`હાર એમને ગમતા નહાતા. મનુષ્યના જીવનની કિ ંમત એમણે ઘણી હતી. માટે જેમ તેમ કરી આમરાજાને સમજાવી શાંત કર્યા.
પ્રકરણ ૧૧ મું. ભૂલને ભાગ.
પૂર્વની ઘટના પછી શંકરાચાય અને માળવસજ એક દિવસે વિચાર કરતા બેઠા હતા. એટલામાં પ્રતિહારીએ આવીને દખલ કરી, “ મહારાજ આપણા ગુપ્તચરામાંથી ગુજરાતેના એક દૂત આવ્યે છે જે અગત્યના સમાચાર લાગ્યે છે. આજ્ઞા હોય તે પ્રવેશ કરાવું ? ”
પ્રતિહારીની વાણી સાંભળી રાજાએ ગુરૂ તમ્ જોયુ. 4 અને અંદર માકલ ? ” ગુરૂએ કહ્યું,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ). પ્રતિહારી નમન કરી ચાલ્યો ગયો અને થોડીવારમાં એક દૂત એમની આગળ નમન કરીને ઉભો રહ્યો “કેમ હરિદત ! ગુજરાતથી શું સમાચાર લાવ્યો છે?” . .
મહારાજ! માઠા સમાચાર છે. આપે જગન્નાથનું જૈન તીર્થ વટલાવી હિંદુ બનાવ્યું જેથી આખું ગુજરાત છેડાઈ પડયું છે. આપની અને શંકરસ્વામીની સામે એ લોકો લડાઈની તૈયારી કરી રહ્યા છે. ખુદ રાજધાની પાટણમાં ગુર્જ રેશ્વર વનરાજ પણ ગુસ્સે થશે છે. પાટણના ચૈત્યવાસી સાધુઓ અને શ્રીમંત જેને તે આપને રેશી નાખવાને આભ જમીન એક કરી રહ્યા છે. ગુર્જરેશ્વરના હુકમથી યુવરાજ ગરાજ લશ્કરની તૈયારી કરી અહીં આવવા નિકળી ચુક્યું હશે તે ન જાણે ક્યારે આપની ઉપર ચઢી આવશે ! મને લાગે છે કે નજીકના સમયમાં આપ બન્ને ઉપર મોટી આફત રહેલી છે. એ હરિદ ગુજરાતની અને પાટનગર પાટણની વસ્તુસ્થીતિ કહી સંભળાવી રાજાએ પછી એને રજા આપી. : “ગુરૂ મહારાજ? આ તો મોટી આફત આવી. એક તરફ કનેજરાજ ને બીજી તરફથી ગુજરાતને ભય. બેમાંથી એકની સામે યુદ્ધ કરવાની મારી શક્તિ નથી. આપ શું રસ્તા બતાવે છે?”
રાજન? ધર? હિંમત શું હારે છે. સુકન્યા રાજાને તારી મદદમાં બેલાવ? યુદ્ધનું બ્યુગલ ફૂંકાવ?” શંકરાચાર્યે જણાવ્યું.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
“અરે ગુરૂજી? યુદ્ધ નીતિ એ કુટિલ નીતિ છે. મેં એકની સાથે યુદ્ધ આરયું એટલે બીજે ચઢી આવવાને ? મને પીસી નાખવાનો એ બિચારો અ૫બળવા સુધન્ય એ મોટા લશ્કર સામે ન લડી શકે ! જેમ અહીંયા ખળભળાટ થયો છે તેમ સુધન્વાને પણ કેમ એ જેને એ નહી મુંજબ્બે હેય. એ તે એનું સંભાળશે કે મને મદદ કરશે.” રાજાની યુક્તિ શંકરને વ્યાજબી લાગી.
ત્યારે તારું શું ધ્યાન પડે છે. રાજન્ ?” વેદાંતને પરમ ગુરૂ બોલ્યો. ચારે કેરથી વાદળ ઘેરાયેલું જોઈ એના પણ હાજા ગગડયા હતા.
આપ એમની સાથે વાદવિવાદ કરે તે એ બહાને યુદ્ધનો ઉત્સાહ ટાળી દઉ. અને વાદ કરવાને એમને આમંત્રણ કરૂં ! જેમ બોદ્ધોને ને જેનોને વાદ થયે તેમ આપણે પણ ભલે થાય?” રાજાએ દલીલ કરી.
રાજન ! તારી યુક્તિ તે સત્ય છે હું પણ વાદ કરવાને તે તૈયાર છું!” શંકર સ્વામી બાલ્યા. પણ એ વજસમું કઠોર હૈયું ધડકતું હતું. વાદ કરવાની એમની શક્તિ નહોતી. “ સરસ્વતીનું વરદાન પામેલા બદ્ધાચને જેણે હરાવ્યું. એવા પુરૂષની આગળ હું કેમ ટકી શકીશ? એને પણ સરસ્વતીનું વરદાન અવશ્ય હશે. નહીતર બદ્ધાચાર્યને તે કેવી રીતે હરાવી શકે. ? એ સરસ્વતી સ્વરૂપ વર્ષનકુંજર સાથે છ છ માસ પચત પણ જેણે વાદમાં પાછી પાની કરી
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮ )
નહી એવી જેની અમાઘ વાણી એવા અપ્પભટ્ટનું નામ સાંભળી માર્' તેા હૈયું કંપે છે, કેમકે દિવ્યં શક્તિને હરાવવાની મનુ. ષ્યની તાકાત નથી. મનુષ્યે એથી પણ વધુ દિવ્ય શક્તિ મેળવી હાય તાજ દિવ્યશક્તિનુ જોર ટકે એવા ખાદ્ધાચાર્ય હાર્યો. તે એ દિવ્યશક્તિ આગળ મારું શું ગજું ? ” મનમાંતા અનેક સ’કલ્પ વિકલ્પ શંકરસ્વામીને થતા હતા. પણ વચનથી કહેવાય તા પેાતાની આખરૂ જાય. અને જામેલી પ્રતિષ્ઠાને કલ ક લાગે. છતાં રાજા આગળ એ શંકરે માંડમાંડ બચાવ કર્યો.
.
.
“ ત્યારે ગુરૂ ! હું અપ્પભટ્ટજીને આણુંત્રણ કરૂ છું ? આપણે અન્ને રાજને સીમાડે ભેગા થઇ શુ. એમ કહેવડાવુ છું ? ” રાજાનાં વચન સાંભળી શ ંકરસ્વામીનું હૈયું કમ્પ્યુ તીર ધનુષ્યમાંથી છુટે તે પહેલાંજ એ તીર કબજે કરવાની જરૂર હતી એમ શ’કરસ્વામીને લાગ્યું. છુટયા પછી તેા કમઅતી હતી.
ܕܕ
ર
રાજન્ ! તારી યુતિ ઠીક છે પણ ઉતાવળ નહી કર મને પણ એક વખત સરસ્વતીનું આરાધન કરવા દે, એનું વરદાન મેલવવા દે. જેથી એ લાકેાને જીતવા સુગમ થઇ પડે.” શકરસ્વામીએ કહ્યું.
“ જેવી આપની ઇચ્છા ? એ માટે આપ શું કરવા માગેા છે ? ” રાજાએ પૂછ્યું.
“ હાલમાં તે। . હું ખદ્ધિકેદાર તરફે જાઉં છું
અત્ય
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમયમાં કાશ્મીર જઈ સરસ્વતીને પ્રાસાદ મેલવી હું અહીં આવું ત્યાં સુધી તું તારું સંભાળજે” શંકરસ્વામીએ કહ્યું.
બીજે દિવસે શંકરસ્વામીએ પિતાના શિષ્ય પરિવાર સહિત માળવાથી ઉચાળા ભર્યા. છતાં હજી એમની મહત્વા કાંક્ષા એમની એમ તાજી હતી. જ્યાં જ્યાં જેનેનું જોર ઓછું હતું. એવા દેશમાં ગયા. નેમિશ, દરદ, સૂરસેન, કુરૂ, પંચાળ આદિ દેશમાં પંડિતોને જીતતા ભટ્ટ ઉદયન આદિ વિદ્વાનેથી અજીત એવા હર્ષ પંડિતને શંકરસ્વામીએ જી.
આગળ જતાં શંકરસ્વામીએ શાક્ત ભાષ્યના કર્તા અભિનવ ગુણને જીતી લીધો એને ગર્વ એટલો બધો વધી ગયે પણ બપ્પભટ્ટજીનું નામ યાદ આવતું ત્યારે એ ગર્વ ઉપર ઠંડુ જલ પડતું–ઠરી જતો એ જગાએ વાદ કરવાની હિંમત નહાતી હવે તેને બદ્ધોને હરાવવાની ઈચ્છા ઉત્પન્ન થઇ હતી કેમકે એમાં રહેલા સમર્થવાદી વર્ધનકુંજરના તેજને ક્ષય થઈ ગયું હતું. જેથી શંકર ઐાદ્ધો સામે પણ હામ ભીડી ઉભા રહ્યા હતા.
શાક્તભાષ્યના કર્તા અભિનવગુપ્તને જીતવાથી એ અભિનવગુપ્ત મનમાં અતિ ગુસ્સે થયો પણ જાહેર રીતે શંકરસ્વામીને તે કાંઈ કરી શકે એમ નહોતું. જેથી કંઈક પ્રયોગ કરીને શંકરનું કાશળ કાઢવાને એણે વિચાર કર્યો. એ યુકિત પાર પાડવાને અભિનવ પોતાના શિષ્ય સહીત શંકરસ્વામીને
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૦ ) શિષ્ય થઈ ગયે. સેવા ભકિતથી સ્વામીને વિશ્વાસ અભિવે સંપાદન કરી લીધું. હવે કેઈ અનુકુલ સમયની રાહ જોવ લાગ્યું. છતાં બહારથી એસર્વની સાથે હળી મળીને ચાલતે. સ્માર્ત ધર્મને સાચે ભકત હેય એવો ડોળ બતાવતે હતે.
એક દિવસ અવસર મેળવીને શંકરસ્વામી ઉપર અભિનવગુપ્ત એક ગુપ્ત ક્રિયા કરી કામણ મણને પ્રગ અજમાવ્યો એ પ્રાગની એવી તે દઢ અસર ઉત્પન્ન કરી કે એની ચિકિત્સા કે વૈદ્યો પણ નજ કરી શકે. તેમજ શંકરસ્વામી દુખથી રીબાઈ રીબાઈ કરેલાં કર્મોને હિસાબ ચુકવવા રવાને થઈ શકે એ અભિચાર ક્રિયાથી શંકરસ્વામીને મહા ભયંકર રાજરોગ ભગંદરને વ્યાધિ ઉત્પન્ન થયે. એ ભગંદરથી લેહી ઝરવા લાગ્યું. . -શંકરસ્વામીએ જાણ્યું કે પૂર્વનાં પાપ પ્રગટ થયાં હવે! એ રોગની દવા કરવા તરફ પણ એમનું લક્ષ્ય ન હતું, તેથી એમના શિષ્યોએ દવા કરવાને સમજાવ્યા. શિષ્યના આગ્રહથી ગુરૂજીએ એમનું વચન માન્ય રાખ્યું. શિષ્યોએ હજારો વેધો પાસે દવા કરાવી પણ એની અસર થઈ નહી ને ભગંદર તે દિનપ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામતું ગયું. વૈદ્ય હાથ ધોઈ પિતાપિતાને ઘેર ગયા. શંકરસવામીએ મહાદેવનું સ્મરણ કર્યું. કહે છે કે મહાદેવે અશ્વનીકુમારને બ્રાહ્મણના વેશમાં મોકલ્યા. તે પણ આવીને શંકર સ્વામી પાસે બેઠા “હે યતિવર! આ તારે રેગ અમારાથી દૂર થઈ શકે તેમ નથી કેમકે એ રેગ અભિ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારની ક્રિયાથી ઉત્પન્ન કરેલ છે તેથી લાચાર?” એમ કહીને અશ્વનીકુમાર ગતિ કરી ગયા.
અભિનવગુપ્તની ગુપ્તવાત પ્રગટ થઈ જવાથી પાપાદ નામના શંકરસ્વામીના શિષ્ય એનું વેર લેવાને નિશ્ચય કર્યો. એણે એકાંતમાં મંત્ર જપવા માંડ્યો જેના પ્રભાવથી અભિનય મુત્ય આ લેકમાંથી હમેશને અદશ્ય થઈ ગયે એ અનંતક્રાળની મોતની નિદ્રામાં સુતે. - ભગંદરના રેગથી ભરેલે શંકરસ્વામી બદ્ધિકેદારમાં આવ્યું. ત્યાં એના શિષ્ય એની આગળ વિલાપ કરવા લાગ્યા તે સમયે એણે જોય આપી શિવેને સમજાવ્યું. “રેગ તે પૂર્વનાં કરેલાં પાપકર્મોનું ફળ છે. એ કર્મવિપાક અવશ્ય મનુષ્યને ભેગવવાં પડે છે. એ જે પૂરે પૂરે ભેગવાય નહિ તે આવતા જન્મમાં પણ ભગવો પડે. એ શાસ્ત્ર સિદ્ધાંત છે.” શિષ્ય ના મનનું સમાધાન કર્યું. શિષ્યપણુ ગુરૂની દવાદારૂ કરવામાં કચાસ રાખતા નહી. પણ એ કામણ કરનારને પ્રયોગ એ વિચિત્ર હતો કે કઈ દવા અસર કરી શકે જ નહી. A વિક્રમ સંવત ૮૩૭માં એ ભગંદર રોગથી હેરાન હેરાન થઈને શંકરસ્વામીને આત્મા બત્રીસ વર્ષની ઉમરે બદ્રિકેદારમાં કરેલાં કર્મોનાં ફળ ચાખવા પરલેકે પ્રયાણ કરી ગયે. - આનંદગિરિ વગેરે શિવેએ ગુરૂના ગુણ યાદ કરી માથાં કવ્યાં-છાતી ફાટ રૂદન કર્યું વિલાપ કર્યા “અરે ગુરૂજી તમે શત્રુઓનાં કલેજા ઠંડા કર્યા અને મિત્રોને માર્યો. તમારી મોટી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( હર ) એથી આજે અમારે ભાંગી પડી” વગેરે વિલાપ કરતાં ગુરૂની ઉત્તર ક્રિયા કરી.
એ શંકરસ્વામીને ભગંદરને વ્યાધિ ઘણે સમય ચા એ દરમિયાન છેડાયેલા જેનો એને સારા થવાની રાહ જેતા હતા. બપ્પભટ્ટસૂરિ પણ એને મંદવાડ સાંભળી કમકમ્પા એ જીવની એમના કુમલાં હૃદયને દયા ઉપજી છતાં એ આત્માને મોતની અનંત નિદ્રામાં હંમેશને માટે સુતે. એના જુલમનાં ફળ આનંદગિરિ વગેરે શિષ્યોને ભેગવવાં પડ્યાંચાખવાં પડ્યાં.
પ્રકરણ ૧૨ મું.
સાણસામાં સપડાયેલા શયતાનો. શંકરાચાર્યની ધમા ચકડીથી ગુજરાત ખળભળી રહ્યું હતું. આજે ગુજરાત જાહેરજલાલીમાં હતું. ગયેલી સ્વતંત્રતા પાછી મેલવી તૈયાર થયું હતું. એ પુરૂષના જાલિમ પડકારે ઠેઠ ગુજરાતથી કાઠીયાવાડની ભાગળ સુધી સંભળાયા હતા. પોતાના પક્ષમાં રાજાઓને ખેંચીને એ રાજાઓ માતે પોતાના રાજ્યમાં જેન અને બદ્ધોને ભાલાની અણી બતાવી જેન બનાવવા. અથવા તે એના શિકાર બનાવવા એવી બુમ આખા ભારતમાં સંભ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) ળાઈ હતી. એ હાકલને પડઘે દુનિયાના દરેક ભાગમાં ઉો હિતે. આનંદ ગિરિ તો પોતાના પુસ્તકમાં લખે છે કે જેનેને બાલકથી તે વૃદ્ધ પર્યત જે ન હણે તે એ ન હણનારને પણ મારી નાંખે એવી રાજાઓની પોતાના નેકરેને આજ્ઞા હતી.. રાજ આજ્ઞા પામીને સૈનિકોએ જેનો અને બોદ્ધો ઉપર જૂલમ. ગુજારેલે, એ જુલમને ભેગ કેટલાક જેને થયા. કેટલાક ભાગી ગયા તેમણે દેશાવરમાં ફર્યાદ કરી. “અમને બચાવે ? બચાવે!”ને ચારે કોરથી અવાજ આવ્યું. “ શંકરસ્વામી રાજાઓ પાસે અમને કત્તલ કરાવે છે. પરાણે સ્માર્ત ધમી બનાવે છે.” એ પિકારને પડઘો ભારતના ખુણે ખુણે ઉઠ. જેને, જેન ધર્મને માન આપનાર રાજાઓ ઉશ્કેરાયા. આ હત્યાકાંડ નિવારવા એ લેકેનું દિલ ઉશ્કેરાયું. એક તરફ ચૈત્યવાસીઓએ પાટણના નૃપતિને હલા ચેત્યવાસીઓ અને ઉગ્રસ્વભાવી પાટણના ધનાઢ્ય જેનો ગુર્જરેશ્વર પાસે દેડી આવ્યા. “અરે મહારાજ ? તમારા જેવા ધણી છતાં અમારૂં તે પેલા શંકરાચાર્યે નિકંદન કાઢવા માંડયું. જગશાથનું તીર્થ વટલાવ્યું સેંકડો જેનોને કત્તલ ક્યો. હજારો જેને વટલાવી શૈવ બનાવ્યા. એટલેથી નહી અટકતાં જે રાજાએ એના ભક્ત થયા છે એણે રાજ્યમાં રાજની મદદ વડે ભાલાની અણુઓ બતાવીને જેનેને વટલાવવા માંડ્યા છે.”
એ શંકરસ્વામી મને પણ ફસાવવાને આવેલા, પણ કેટલીક એમની વાતે મને રૂચીકર થઈ નહી, જેથી મેં .
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમના સિદ્ધાન્ત નહિ સ્વીકારેલા, મને નહીં માલુમ કે એમની આવી રાક્ષસી મહત્વાકાંક્ષા જગતમાં નરહત્યાકાંડ મચાવશે. વનરાજે કહ્યું
“બાપુ એ જુલમ અમે સહન કરશું નહીં. આપના લશ્કરવડે એ જુલમગાર ઉજજનના રાજાને અમે અમારા હાથ બતાવશું ? ” જાંબમંત્રી બોભે. * “બતાવશું શું? મહારાજ! હુકમ કરે? મારા હાથ ચળવળી રહ્યા છે. મારા ધર્મનું અપમાન કરનાર એ દુરાચારી, માલવરાજને નાશ કરી એનું રાજ આપના રાજ્ય સાથે એડી દઉં? એ પછી પિલા સુધન્વાનો વાર? ગર્દભભિન્ન રાજાની માફક એને જડમુળથી ઉખાડી નાખુ?” જેનું બળ અપ્રતિમ જગજાહેર છે એ પાટણને સેનાપતિબાહીર ખાનગી મંત્રીને પુત્ર છે. -
જન ? જુઓ બપ્પભટ્ટજી અમારા ગુરૂવરને સંદેશે આવ્યા છે તે ? એ શંકરાચાર્યને વાદ કરવાને આમંત્રણ કરવા કને જ રાજે એક ચતુર દૂતને મોકલેલે, પણ અમાન કરી કાઢી મુક્યા ને વાદ કરવા તૈયાર થયા નાહીને પાછળ શિયાળની માફક ગર્જના કરે પિતાનું બળ બતાવે! આવી અધમ વર્તણુકથી કને જરાજ અને ગડરાજે પણું હથીયાર ખડખડાવ્યાં. પણ હાલમાં સૂરિવરે એમને સમજાવીને શાંત કર્યા છે. અને આપને જણાવ્યું છે. શંકરાચાર્યની ઉશ્કેરણીથી માળવાને રાજા અને પેલે સુધન્વા જેનોને
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) સતાવી રહ્યા છે એને માટે ગુર્જરેશ્વર કાંઈ કરવા ચાહે છે કે કેમ? ગુર્જરેશ્વરની મરજી હશે તે કેનેજ તેમજ ગેડ દેશનું લશ્કર પિતાના માલેક અને સરદાર સાથે તમારી પડખે ઉભુ રહેશે પણ જૈન પ્રજાને એ રાજાઓની હેરાનગતિમાંથી બચાવવી જોઈએ.” મહા અમાત્ય જાંબમંત્રીએ એ વાદીકુંજર કેશરીને સંદેશે કહી સંભળાવ્યે તે સાથે કાગળ–લેખ પણ આપે જે ગુર્જરેશ્વરે યુવરાજ જેગરાજ પાસે વંચાવ્ય. ' “અરે જુલમની તે હદ છે. અમારા વિતરાગ જેવા શાંતમુનિઓ પણ આ નર રાક્ષસેના હત્યાકાંડથી ઉશ્કેરાઈ ગયા છે. ને અમારા બાહુઓ પણ ચળવળી રહ્યા છે અમારા પટ્ટધર પ્રદ્યુમ્નસૂરિ જે વયોવૃદ્ધ થયા છે એપણ આ જુલ્મની વાત સાંભળી ક્રોધથી ફફડી રહ્યા છે. એમણે પણ આપને સંદેશે કહાવ્યું કે “અરે ગુર્જરેશ્વર ! જાગો! પ્રજાના હકકના રક્ષાણની ખાતર જુલમગાર સામે તમારાં હથીયાર ખડખડા! નિર્દોષ પ્રજાની વ્હારે ધાવો ! મહારાજ ! આ દેશ ખળભળી ઉઠયો છે,”સેનાપતિ બાહીરે કહ્યું.
- “બાપુ! આપ રજા આપો ? અમારા જાતિભાઈઓને ભાલાની અણુઓ વેંચી એ નરરાક્ષસોએ માર્યા છે? એ બદલે અમે એના લેહીથી લેવા માગીએ છીએ ! આપ જરી બહાર તે જુઓ તેનધર્મ પાળતી દરેક પ્રજાનાં ટોળે ટેળા વેર વેર પોકારતાં ઘુમી રહ્યાં છે. એ શંકરાચાર્યને બાંધીને જીવતો આપની સમક્ષ હાજર કરશું! હમારા તીર્થના ઉછેદને એની પાસે જુવાબ માગશું. ” નિનગમંત્રી બોલ્યા.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) આપણે દૂત મોકલી ઉજજન અને વિદેહના રાજા પાસે જુવાબ માગીયે તો કેમ!” રાજાએ દલીલ કરી. .
જેવી રીતે કનોજના દૂતનું અપમાન થયું તેવું આ પણું દૂતનું થશે અમને જ માળવરાજને ડાંભવા ઘો! એને ગર્વ તારવા ઘો?” ચાંપરાજ મહાઅમાત્યે કહ્યું. "
“બાપાજી! આપ આજ્ઞા કરે? સેનાધિપતિજી નાહીરરાય સાથે હું યુદ્ધ ઉપર જવા તૈયાર છું. એ માળવરાજને તાબે કરવાનો સમય ઠીક હાથ આવ્યો છે. પછી તે પેલા મિથ્યાભિમાની સુધન્વાને વારે?” * “ઠીક? મંત્રીશ્વર ! મારે પુત્ર યોગરાજ લશ્કર લઈને માળવાનો ગર્વ ઉતારશે. તમે, બહીર એની સાથે રહી આપણા દેશની કીર્તિ વધે એમ કરજે?” ગુર્જરેશ્વર વનરાજે આજ્ઞા આપી દીધી.
બીજે જ દિવસે યોગરાજ મોટું લશ્કર લઈને જબ, બાહિર આદિ શૂરાસરદાર સાથે રવાને થયે એ લશ્કર માળવાની હદમાં પડું. એ સમાચાર માળવપતિને મળ્યા ને એના હાંજા ગગડ્યા.
જાંબમંત્રીએ કનોજ સમાચાર મોકલ્યા હોવાથી કને જ પતિ પણ બીજી તરફથી માળવા ચઢી આવ્યું, ત્રીજી તરફથી ગડરાજે પિતાના સૈન્ય સહિત વિર્દના સુધન્વાને મુંજવ્યો.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) સુધન્વા પિતાની ફિકરમાં પડેલે હેવાથી માળવાની મદદે આવી શકે નહીં. માળવરાજની પતી-કમખણી બેઠી. ભાલાની અણી બતાવી બીજાના જાન લેનાર માળવરાજ બને બાજુએથી વીંધાતી ભાલાની અણુઓથી ભેદાને દેખા. એક તરફ કનેજરાજને ભાલે તે બીજે ભાલે ગુર્જરપતિ મેગરાજને હતે. જીવનની કિંમત આજે જ એના ધ્યાનમાં આવી.
માળવરાજે મંત્રીઓ સાથે મસલત કરી બન્ને ઠેકાણે દુત મલ્યા. એ દુતે નિરાશ થઈ પાછા આવ્યા બનેના એકજ જુવાબ હતા. “રૂધિરને બદલે તમારૂં તમારા કુટુંબેનું તમારા સૈનિકેનું રૂધિર આપે?”
એના ડાહા ડાહ્યા પ્રધાને મેટાં મોટાં ભેંટણાં લઈ બનેની છાવણીમાં ફરી ગયા. એ પ્રધાનેને જેનોએ તિરસ્કાર કર્યો. એ તિરસ્કારને સહન કરતા એ મંત્રીઓ જાંબ, બહીર ને યુવરાજ આગળ ખેાળા પાથરી કઈ રીતે મનાવવા અરજ કરી એના પ્રાયશ્ચિત બદલ જોઈએ તે દંડ માગવા પ્રાર્થના કરી.
“નહી, તમારી અરજ મંજુર કરવામાં નહી આવે? બસ? ખુનને બદલે ખુન આપે?” યુવરાજે પડકાર્યું. ગુજ સ્થરના હજારે દ્ધાએ વેર વેર બસ વેર કરતા ભાલાની અને તરવારની ધારે માળવાના મંત્રીઓને બતાવી રહ્યા હતા.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
“ પ્રધાનજી ! હમારા હજારા માંધવાને ભાલાની અણીઓ સાથે ભેટાડી દીધા છે જબરજસ્તપણાથી એમને વટલાવી દીધા છે આવાં કામ કરી હવે મારીી માગતાં શરમાંત નથી એ નામ રાજા ! એનું વેર અમે એના રૂધિરથી લેશું? કહ્યા તેા સહી કે એ શંકરાચાર્ય હાલમાં ક્યાં છે ? ” સેનાપતિ અહીર ગન્ત્યો. એની માટી માંખા ક્રોષની ધગધગતી હતી એ પહાડ જેવી કાયામાંથી ક્રોધની જ્વાળાઓ બહાર પડતી જણાતી હતી એનું બાહુખળ દુશ્મનની છાતી ચીરવાને આતુર થઈ રહ્યું હતું.
શ ંકરાચાય તે અહીંથી કયારનાય સીધાવી ગયા છે. અમારા ગરીબ રાજા એનુ હથીયાર થઇ પડ્યો છે, તેથીજ આજે આદશાને પ્રાપ્ત થયા છે” પ્રધાને પોતાના રાજાની દયા ખાખી.
“ોતા કર ને જો ? અહીંયાંજ પ્રત્યક્ષ છે. શંકરસ્વામી કઇ તરફ ગયા છે. વાર ? જા ખમત્રી આવ્યા.
""
''
તા
ઘણું કરીને તેા કેદાર તરફ જવાના હતા. એમને ગયે ઘણા દિવસ થઇ ગયા. હુમણાંજ સમાચાર આવ્યા છે કે એમને ભગંદરના વ્યાધિ થયા છે. ” પ્રધાને ખબર આપ્યા.
“ અતિ ઉગ્ર પુછ્યું કે પાપ અહીંયાંજ ઉદય આવે છે. આત શરૂઆત છે એના મેાટા વિપાકા ા ભાવી કારમાં કેવા લાગવવા પડશે એતા જ્ઞાની જાણે ? ” યુવરાજે કહ્યું.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯). “ઠીક છે તમે કાલે આવશે પણ તમારે એ અન્યાયી રાજા ઉઘાડે માથે માંમાં તૃણ ઘાલી અમારી માફી માગશે તે અમે વિચાર કરશું અન્યથા આવતી કાલે યુદ્ધની નોબત વાગશે તમારા ગઢના દરવાજા તુટશે.” જાંબ મહાઅમાત્યે એમ સૂચવી પ્રધાનને વિદાય કર્યો.
જાંબમંત્રીએ યુવરાજ સાથે મંત્રણા કરી કને જપતિ ને પિતાનું લશ્કર એક કરી નાખ્યું. બીજે દિવસે મધ્યાન્હ સમયે કનોજરાજ, યુવરાજ યાગરાજ ઉચ્ચ આસને બીરાજ્યા હતા. તેમની પાસે મહા અમાત્ય જાંબ અને બહીર તથા બીજા સરદારો ગુજરાત ને કનોજના ભાઈચારા પ્રમાણે બેઠા હતા. ત્યાં માલવપતિ મોંમાં તુલઈને મોટું ભેટયું લઈ પોતાના પ્રધાનો સાથે છાવણીમાં આવી એ રાજાઓને નો-પગે પડ્યો. કરેલા અપરાધની માફી માગી. દરેકના દિલ પીગળ્યાં ગમે તે જુમી તલવાર છેડી જ્યારે શરણે આવે ત્યારે જીતનારશાંત થાય છે. કરોડનું ઝવેરાત અને રાજાઓને નજરાણામાં આપ્યું તે સિવાય એ રાજાઓએ બેશુમાર દંડની રકમ કેરવી એ રકમ માળવરાજે ભરી આપી. ત્રીજોરી તળીયા ઝાટક કરી.
કનેજપતિ ને યુવરાજ પોતાના મંત્રીઓ તથા સરદારે સાથે માળવરાજની રાજધાનીમાં આવ્યા. ત્યાં સુધી છાવરણમાં રાજા અને પ્રધાનેને નજરકેદ રાખ્યા. ઉજ્જયિનીમાં આ વીને જે જે જેનોને કત્તલ કર્યા હતા. એમના કુટુંબીઓને
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
એલાવી એ દંડની રકમેામાંથી એમને સતાખ્યા. આખી માળવાની પ્રજાને સતાષી. કેટલાક દિવસ રહીને ખરાબર ખાખસ્ત કરી છાવણીમાં આવ્યા. રાજા ક્રી કાર્યવાર આવે જીલ્મ ન કરે એવી કપરી શરત કરાવી એને એનું રાજ્ય પાછું આપ્યુ, ને જુલ્મ કરનારા સુભટાને પકડી એમની કતલ કરી નાખી.
હવે રાજાના જીવનેનિરાંત વળી. આ તરફ અને રાજાઆ છાવણી નાખીને ત્યાં કેટલાક દિવસ સુધી પડી રહ્યા. એ દરમિયાન કનાજ પતિએ અહીર સેનાપતીને ગોડપતિની મદદે પેલા સુધન્વાને શીક્ષા કરવા માકલ્યા. કનેાજરાજ અને યુવરોજની રજા લઇ લશ્કર સાથે અહીર વિદેહ ઉપર ચડ્યો.
આ તરફ ગાડરાજ સુધન્વા સામે લડી રહયા હતા. બન્ને અળમાં સરખા હતા. જેથી પરભૂમિમાં ગોડરાજ હારવાની અણી ઉપર હતા. મદદની આશાએ એણે પેાતાને બચાવ કરવા માંડ્યો. એટલામાં અહીરનું તાજું લશ્કર આવી પહોંચ્યુ. તે ગોડરાજને પણ અપૂર્વ અળ આવ્યું. તે દિવસે માટુ યુદ્ધ થયું. સુધન્વાનુ લશ્કર ચારે કાર નાશી ગયું. પોતાના લશ્ક રને નાશી જતુ જોઇ સુધન્વા ગભરાયા. ભાગવાની તૈયારીમાં હતા. પણ અહીરે એકદમ એને જીવતા પકડી લીધે. એને આંધીને પાંજરામાં નાંખી એવિજયી લશ્કર પાંતાના સ્વામીને આવીને નમ્યું. બહીરના પરાક્રમથી કનેાજરાજ તથા યુવરાજ ખુશી થયા.
માળવરાજની માફક શરત કરાવી માંમાં તૃણુ ઘટાવી
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૧ )
એની પાસે માડ઼ી મંગાવી, એના રાજભ`ડાર દ’ડ તરીકે વસુલ ર્યો. જે અને રાજાઓએ વહેંચી લીધા જે જૈનોને નુકશાન કરવામાં આવ્યું હતું તેમને દરેકને નુકશાની બદલ એની પાસેથી ઘણું ધન અપાવ્યુ` ખીજી કોઈવાર ભૂલે ચુકે આવે ગુન્હા ન થાય એ માટે કપરી શરત કરાવી એનું રાજ્ય પાછું આપ્યુ. જુલમ કરનારા સૈનિકાને પકડી કત્તલ કરવામાં આવ્યા.
અન્ને લશ્કરા અને રાજાએ પેાતાતાના સ્વદેશ તરક જવાને હળીમળીને છુટા પડ્યા એ હત્યાકાંડની શાંતિ ફેલાતાં ગતમાં કાંઈક ખળભળાટ આછે થયા. કનેાજરાજ માતાને દેશ ગયા ને ગાડરાજ લક્ષણાવતી ગયા, ગુર્જર યુવરાજ પેાતાના સૈન્ય સહીત પાટણમાં આવ્યા. મંત્રીઓએ અને યુવરાજે વિજયના સમાચાર મહારાજને સભળાવ્યા. એ સમાચારને હજી થાડા દિવસ થયા નહી એટલામાં તે શંકરસ્વામીના કેદારમાં અવસાન થયાના સમાચાર બધે ફરી વળ્યા.
–
પ્રકરણ ૧૩ સુ.
સમકિત પ્રરૂપણા.
“ ચારાશી લાખ જીવાયેાનીમાં માનવભવની દુલ ભતાને શાયામાં વર્ણવી છે કેમકે દશ દ્રષ્ટાંતે દુર્લભ મનુષ્ય ભવ પ્રાણીઓને દુર્લભ–દુષ્પ્રાપ્ય હોય. એવા માનવભવ કાઇક જ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) આત્મા સફળ કરે. બાકી તે કષાયથી ભરેલા છ જગતમાં કઈક મરે છે અને જન્મે છે. એ મનુષ્યભવ પામ્યા હોય તેય એને દુરૂપયોગ કરવામાં, ધર્માધિપણાથી અન્ય ધમીઓ ઉપર જુલમ કરવામાં, એનું ખંડન કરી અનેક અસત્યેની પ્રરૂપણ કરી જગતને ઠગવામાં, વગેરે અનેક કુયુક્તિઓ કરબામાં જીવતર ધૂળધાણી થાય છે. એવાં પાપથી અનંતદુઃખને ભક્તા આત્મા થાય છે. એવા ભારે કમી ને સત્યપ્રરૂપણા ગમતી નથી. એમને તે પિતાનું ખોટું હોય તે પણ સારું લાગે. બીજાની સત્ય વસ્તુ હોય એને અસત્ય કરવા અનેક કયુક્તિઓ કરે, એવા ગાઢ મેહના અંધકારમાં પડેલા પ્રાણીએને મદને દુકાળ ન હય, સમતિની પ્રાણી પણ દુર્લભ હાય, ને માર્ગોનુસારીપણું પણ ન જ હોય. ઉત્સવ પ્રરૂપણ કરીને એ તે ઘણે કાલ નરક અને તિર્યંચ ગતિનાં દુઃખ ભોગવતે ભવરૂપી અટવીમાં ભ્રમણ કરે. કરેલા પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરે.
સંસારમાં એવી રીતે ભમતાં સમુદ્રમાં પાણીના ઘસારાથી પત્થર ગેળ થાય એ ન્યાયે ઘણે કાળે યથાપ્રવૃતિ કરણે કરી આત્મા સમક્તિની સન્મુખ થાય છે. એ સમયે એના કમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થીતિકંઈક ન્યૂન એક કડા કેડી સાગરોપમની હોય. યથા પ્રવૃતિ કરણ સુધી તે અભવી આત્મા પણ આવી શકે. પરંતુ એ પહેલાં આત્માને કદિ પ્રાપ્ત ન થયેલું અપૂર્વ કરણ તે તે ન કરી શકે. જેને સમક્તિ પ્રાપ્ત થવાનું હોય
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૩ )
એજ અપૂર્વ કરણ કરી સમક્તિ–ઉપશમ સમકિત પ્રાપ્ત કરે. એ ઉપશમ સમિતિના કાલ અન્તર્મુહૂર્ત સુધીના હાય છે. ભ્રમતાં ભમતાં સંસારથી થાકેલા આત્માને કાઇ વખત નહી. આવેલા એવા અપૂર્વ ભાવ આવે એને ઉપશમ સમકિત કહે છે. અન્તર્મુહૂત્ત પછી એ પાછે પડે તે મિશ્રમાં થઈ સાસ્વાદનદ્ગુણ ઠાણે જઈ મિથ્યાત્વમાં પશુ જાય. અથવા તે ક્ષાયેાપશમ સમકિત પણ પામે, ક્ષાયેાપશમ ( અનંતાનુબંધી કષાયની ચંડાળ ચાકડી, સમકિત માહિની, મિશ્ર અને મિથાત્ય માહિની એ સાત પ્રકૃતિ ક ંઇક ક્ષય કરી હાય કંઇક ઉપશમ ભાવી હોય ) આત્માને અસ ંખ્યાતી વાર પ્રાપ્ત થાય ત્યારે ઉપશમ સમતિ સંસારમાં પાંચવાર આવે. એક ભવમાં એ બે વાર પ્રાપ્ત થાય. ક્ષાયેાપશમ સમક્તિના ઉત્કૃષ્ટ કાલ કંઈક અધિક છાસઠ સાગરાપમના હાય. ત્યાં સુધી સમકિત ભાગવે મુક્તિતા ગમે ત્યારે જાય.
પૂર્વની સાતે પ્રકૃતિના ક્ષય કરે તેા ક્ષાયક સમ્યકત્વ પામે એ સતિવાળા તદ્ભવે મેાક્ષે જાય, પણ સમકિત પામ્યા પહેલાં જો આયુષ્ય માંધ્યુ હાય તા ત્રીજે ભવે માક્ષે જાય. કવચિત પાંચમે ભવે પણ જઇ શકે એથી તેા વિશેષ ભવ નજ કરે? આ સમકિતની ઉત્કૃષ્ટ સ્થીતિ તેત્રીશ સાગરોપમથી કઇંક અધિક જાણવી. બાકી તા દરેક સમક્તિની જઘન્ય સ્થીતિ તા અન્તર્મુહૂત્તની હાય, કારણ કે સમકિત પામીને તરતજ ક્ષપણુ, શ્રેણિ આરંભતા આત્મા મુક્તિએ પણ જાય ને કેવલજ્ઞાન પણ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) પામે એ આશ્રયી અન્તર્મુહર્તની જઘન્ય સ્થીતિ કહી. વચગાબેની મધ્યમ સ્થીતિ કહેવાય. " સમક્તિ પામ્યા પછી આત્મા સંસારમાં વધારેમાં વધારે અર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્તનકાલ સુધી રખડે. એમાં પણ બનતા લગી પુગલીક સુખનાજ ભવ કરે. ભવી આત્મા હોય એજ કોલ કરીને ભવસ્થીતિ પાકવા આવે એટલે સમતિ રત્ન પામે આત્મા સમક્તિ પામે એટલે એ મુક્તિને સન્મુખ થયે, આજલગી સંસારની સન્મુખ હતે હવેથી એનું સાધ્યબિંદુ મુક્તિની સન્મુખ થયું. મુક્તિ જવા માટે એને એક થઈ ગ. કર્મોની ગરિષ્ઠ સ્થીતિ જેમ જેમ પાતળી પડતી જાય તેમ એનું લક્ષ્ય મેક્ષ તરફ ઢળતું જાય. એને બહિરાત્મ ભાવ દુર થાય અંતરદષ્ટિ જાગૃત થતી જાય. આ એ સમક્તિ પ્રથમવ્યવહારથી પાળી શકાય. કંઈક શાંત થયેલે આત્મા મનુષ્યત્વપણું સમજે એથી એનાં વિવેકચક્ષુ ઉઘડે. એ સારું બેટું સમજી શકે. શુદ્ધ દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ જાણી શકે. જાણીને એનું પાલન કરે, આરાધે એને શુદ્ધ દેવ, ગુરૂ ને ધર્મમાં સમજણપૂર્વક એવી તે શ્રદ્ધા હોય કે જેથી ગમે તેવા સંજોગોમાં પણ એ શ્રદ્ધા ડગે નહી કેઈ એની શ્રદ્ધા ફેરવી શકે નહીં. પણ એ ત્યારેજ બને કેવસ્તુત્વનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સંપૂર્ણપણે એના સમજવામાં આવી ગયું હોય. અન્ય લેઓમાં પ્રભાવ કે શક્તિ દેખી એનું મન એ તરફ છે તે સમજવું કે એ સમકિત શુદ્ધ ન કહેવાય શુદ્ધ દેવ, ગુરૂને પણ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) માને ને અન્ય ધર્મને પણ માને છે તે મિશ્ર સમક્તિ કહેવાય. બન્ને ઘરને મેમાન બને તે ભૂખે જ મરે. દહિને દુધ બજેમાં પગ રાખે એ લપશી પડવાની નિશાની સમજવી. શુદ્ધ સમકિતી તે કદાપિન ડગે. એ વીતરાગ દેવને, પંચમહાવ્રતધારી ગુરૂને જ ભજે. તીર્થકર દેવે કહેલો ધર્મ નિઃશંકયપણે આરાધે અન્ય એકાંતવાદીનાં ગમે તેવાં શાસ્ત્રો વાંચવાથી કે સાંભળવાથી એનું હયું ન ડગે? શંકાને સ્થાન પણ ન હોય. પિતાની અલપ બુદ્ધિથી કંઈ બાબત ન સમજાય તો એ વસ્તુમાં શંકા ન કરતાં પોતાની અલ્પ બુદ્ધિ સમજ કે જ્ઞાની પાસેથી એ સંબંધમાં ખુલાસો ન થાય ત્યાં લગી મધ્યસ્થ રહે.
મનુષ્યજન્મ, આર્યદેશ, ઉત્તમ જાતિ, સર્વ અંગોપાંગ અક્ષત, આયુ, લક્ષમી,નિરેગતા એ સર્વે કર્મની લાઘવતાથી પ્રાપ્ત થાય. મોટું પુણ્ય હેય તેજ એ પૂર્વની વસ્તુઓ મળી શકે. એવું પ્રાપ્ત થતાં પણ સદગુરૂ જેગ દુર્લભ હોય. એ સદગુરૂને જેગ મળેલો હોય છતાં તત્વ સાંભળવાની જીવને રૂચિ થતી નથી. માટે ઘણા પુણ્ય ગેજ તત્વ સાંભળવાની જીજ્ઞાસા થાય. અરે એ જીજ્ઞાસા થાય અને સાંભળે તેથી શું? એ તત્વ એના હૈયામાં ન ચૂંટે, એની ઉપર એને શ્રદ્ધા ન આવે, શુદ્ધ દેવ, ગુરૂ ને ધર્મનું સ્વરૂપ ગુરૂ વિસ્તારથી સમજાવે. પિતે સાંભળે છતાં શુભ કર્મને વેગ હોય તેજ જીવને એની ઉપર શ્રદ્ધા આવે શ્રદ્ધા એજ સમક્તિ સમક્તિ પ્રાપ્ત થયા પછી કમની લઘુતા થતાં ચારિત્ર તરફ જીવનું વલણ ઢળતું
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૬) જાય છે. પરંપરાએ સમકિત આત્માને આ સંસારથી મુક્ત કરી મુક્તિ અપાવે છે. - સમકિતી શુદ્ધ દેવ કેણ કહેવાય, અશુદ્ધદેવ કેણ કહેવાય, એનું પિતાની બુદ્ધિથી પૃથગકરણ કરે જે વીતરાગ હેય. કામ, ક્રોધ, મેહ, લેભ આદિ અઢાર દેષથી રહિત હોય, જેમનું સ્વર્ગ મૃત્યુ અને પાતાલપતિએ પણ વ્યક્તિએ કરીને પૂજન કરે એવા અનંતજ્ઞાન છતાં ગંભિર અનંત દર્શન, અનંત શક્તિ છતાં ક્ષમાવાન હોય એવા દેવનું એકાગ્ર મને ધ્યાન કરે, પૂજન કરે તે એમના સમાન ધ્યાતા પણ તીર્થકર પદ પામે. શ્રેણિક મહારાજે શ્રી મહાવીરતું એકચિત્તથી ધ્યાન કર્યું તે મહાવીર સમા આવતા કાળમાં “પદ્મનાભ” તીર્થકર થશે. શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવે નેમિનાથનું ધ્યાન, ચિંતન અને ભક્તિ પૂર્વક પૂજન કર્યું તે બારમા “અમમ”નામે તીર્થકર થશે, માટે સમજીને એમ શુદ્ધ ભક્તિથી, એકાગ્રતાથી એ વીતરાગ તીર્થકરની ભક્તિ કરવામાં આવે, તે તીર્થકર પિતાનું પદ પણ ધ્યાતાને આપે મેક્ષની લક્ષ્મી અને અલ્પકાળમાં મળે. આવી શુદ્ધતિ શુદ્ધ સમકિતવંતજ નિઃસંશયપણે કરી શકે. અપુર્વ ફલ મેલવી શકે. - અઢાર દેષ, રાગદ્વેષ વગેરેથી રહીત જેમ તીર્થકર હેય તેવીજ રીતે પંચમહાવતને ગુરૂ પાલનારા હોય. આફતને સમયે પણ એ મહાવ્રતને દુષણ ન લગાડે. બેંતાલીશ દોષ રહીત નિર્દોષ આહારની ગવેષણા કરે. માધુરીવૃત્તિએ ભિક્ષા
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭) લે, એ ભીક્ષા ભેજના સ્વાદને માટે નહી. શરીરની પુષ્ટીને માટે નહીં પણ ચારિત્ર ધર્મની રક્ષાને માટે શરીર ટકાવવા આહાર કરે, જન પણ ઉદરી–પાંચ સાત કેળીઆ ઓછા જમે કે જેથી પ્રમાદ ન વધે. રાત્રીએ તે સર્વથા જન પાણી ન જ વાપરે. ધર્મ સાધના માટે જોઈએ તે કરતાં વધારે કાંઈપણ સંગ્રહી ન રાખે, મમતાભાવ વધે એવું કાંઈ પણ કરે નહી,
જ્યાં રાગ દ્વેષને પ્રસંગ ઉભું થાય એવા સમયે રાગદ્વેષને આધીન ન થતાં સાધુ મધ્યસ્થપણુએ વર્તે. હમેશાં સમભાવમાં રહે. ભવીને એમના ઉદ્ધાર માટે સમ્યગ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર સ્વરૂપ તીર્થકર ભગવંતે કહેલે સ્યાદ્વાદ-અનેકાંત સ્વરૂપ ધર્મ, એનો ઉપદેશ કરે ઈત્યાદિ અનેક ગુણ યુક્ત હોય એવા ગુરૂને આરાધી એમની સેવાથી સત્યતત્વને જાણે.
એવા ગુરૂ પાસેથી તીર્થકર ભગવંતે કહેલો ધર્મ સાંભળે, ધર્મ તે એજ કે જે નરક, તિ ચ કુમનુષ્ય અને કુદેવથી રક્ષણ કરે. ધમી તે એજ કે જે પ્રાય: નરક અને તિર્યંચગતિમાં ન જાય. પંચમહાવ્રતરૂપ ધર્મ સાધુઓ પાલે, એ સાધુ ધર્મ પાલવાને અશક્ત મનુષ્ય પંચ અણુવ્રતરૂપ શ્રાવક ધર્મ પાળે, દાન, શિયલ, તપ અને ભાવ એ ચાર પ્રકારના ધર્મનું પાલન કરે. ધર્મની ઈચ્છા કરનારે જીવ સાત વ્યસન જે નરક અને તિર્યંચ આદિ દુર્ગતિમાં લઈ જનાર છે એને છેડવા પ્રયત્ન કરે
૧ જુગાર ના રમે એ જુગાર શરૂઆતમાં તે નજી જણાય પણ એનાં કડવા લ નળરાજ, અને પાંડવ ને ભેગ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
નવાં પડયાં એ જગપ્રસિદ્ધ છે. ૨-૩ માંસ મદિરાંનુ' ભક્ષણ ન કરે કારણકે એ પાપનાં હેતુ છે. મનુષ્યને દુરાચાર તરફ દ્વારી જનારાં છે એને આધિન થયેલા માણસ અનેક કુક કરે, માંસની પ્રીતિથી એ જીવહિંસા કરે. પચિદ્રિય જીવાના પણ ઘાત કરે. બીજા પણ એના પ્રમાદથી કુકમ કરે; એવીજ મદિરા ? એ મદિરાએ જ દ્વારિકાનું ને યાદવાનુ કાશળ કઢાવ્યું: ૪–૫, વેશ્યાગમન અને પરસ્ત્રીગમન એ દુર્ગાતિનાં દ્વાર છે. સીતાજી ઉપર કુબુદ્ધિ કરવાથી મહા સમર્થ વિશ્વવિજયતા રાવણ પણ નિદાને પામ્યા દુતિ ગયા. સતી દ્વાપદીની લાજ ટનાર કારવપતિ ધિન બુરે માતે સુ. સૈરી ઉપર કુદ્રષ્ટિ કરનાર કીચક પણ એજ માર્ગે ગયા. વેશ્યા પાશમાં પડેલા પણ કંઇ થવા ડુબી ગયા જે શેાધ્યા પશુ ન જડયા માટે ગુણવાન પુરૂષે વેશ્યા અને પરસ્ત્રીને મા બેન સમાન ગણી દૂરથીજ વવી. ૬ ચારી કરનાર આ લેક અને પરલેાક ઉભય લેાક વિરૂદ્ધ છે. અહીંયા પણ અનેક પ્રકારે વધ બંધન આદિ કષ્ટ સહન કરવા પડે, તેમજ દારિદ્રય દુર્ભાગ્ય એ પણ ચેરીનાં કલ કહેવાય ૭ શિકાર જીવહિ'સા પ`ચિ'દ્રય જીવાના વશ્વ કરવા. જેમ આપણને આપણું જીવીત વ્હાલુ છે તેવીજ રીતે સર્વ ને વ્હાલું છે કાઇના જીવનના નાશ કરવાને આપણને શું હુ હાય. રાજા તે પ્રજાનું રક્ષણ કરે, નિર્દેષ પ્રજાને જુલમગારીથી મચાવે એના રાજ્યમાં વસનાર તિર્યંચા મૃગલાં વગેરે પણ એની પ્રજા કહેવાય. એ નિરપરાધી ઘાસ ખાઈને પોતાનું ઉદર ભરનારા ગરીખ જીવાનું રાજા તેા રક્ષણ કરે ભક્ષણ ન
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
કરે. પોતાના દેશને માટે, પ્રજાના રક્ષણને માટે ગુન્હેગાર જીવાને શિક્ષા કરે. પણ નિર્દોષનો શિકાર તા નજ કરે કોઈ એમના શિકાર કરતા હેય તાપણ રાજા તે એનું રક્ષણ કરી એ મુગા પ્રાણીની આશીષ મેલવે.
એ સાતે વ્યસનો જુગાર, માંસ, મદિરા, વસ્યા, પરસ્ત્રીગમન, ચારી અને શિકાર એમાંની એક એક ચીજના સેવન થકી જીવો દુ:ખી થયા છે. રાજભ્રષ્ટ થયા છે. પલેાકમાં દુર્ગતિએ ગયા છે. તા જે પુરૂષ નિર્ભય થઈને સાતે બ્યસન સેવનારા હાય તેની અપેાગતિની તેા વાત જ શી ? સમકિતવંત પ્રાણી હાય તે આ સાતે વ્યસનને છેડવા પ્રયત્ન કરે. એનાથી મેટા મેોટા સમર્થ પુરૂષષ પણ પતીત થયા. એક દિવસ રાજસભામાં બપ્પભટ્ટજી સૂરિએ કનાજરાજને સમકિત શું વસ્તુ છે. સાત વ્યસન એ પ્રાણીને કેવાં અધોગતિએ લઇ જનાર છે વગેરે ખાખતાનુ સ્પષ્ટીકરણ વિસ્તારથી સમજાયુ. રાજાના હૃદયમાં એ વાત સારી.રીતે ઉતરી ગઇ અન્યજનાને પણ રૂચિકર જણાઇ. જેથી ગુરૂ પાસે રાજાએ સમકિત ચ સાત વ્યસનના યાવત્ જીવન પર્યંત ત્યાગ કર્યો.--એનાં પચ્ચખાણુ કર્યો. અન્ય જનોએ પણ યથા શકિત નિયમ અ‘ગીકાર કર્યા. પેાતાના રાજ્યમાં કાર્ય નિરપરાધી જીવનો વધ ન કરે તે માટે વ્યવસ્થા કરી કાયદાઓ ઘડયા.
રાજાના વત્તનની અસર પ્રજા ઉપર પણ થઇ. શિકાર માંસ, મદિરા વગેરે રાજ્યએ તજ્યું, નિરપરાધી જીવની રક્ષા
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦) કરવા માંડી એ જોઈને પ્રજાએ પણ એ નીતિ અંગીકાર કરી, ચથા રાજા તથા પ્રજા એ સાતે વ્યસનના પાશ પ્રજા ઉપર પડેલા તે રાજા તથા મેટ મેટા અધિકારીઓ, સરદારે ને ધનાલ્યોના શુદ્ધ આચારની દેખાદેખીથી એછા થયા. એ રાજા, સરદાર,ભાયાતે અહિંસાના ઉપાસક છતાં ગુન્હેગારોને શિક્ષા કરવામાં નિડર હતા. સમય પરત્વે પિતાના બળને ઉપયોગ કરવામાં પાછા હઠતાનહી. યુદ્ધને પ્રસંગે મ્યાનમાંથી ખડ્ઝ બહાર ખેંચી કાઢતાં હાર લગાડતા નહી. એ બધું બળ એમનું સત્યને માર્ગે વળેલું હતું નિર્દોને બચાવ કરવા માટે જુલમગારે ઉપર હતું.
પ્રકરણ ૧૪ મું.
કનોજ પતિએ ઉચ્ચરેલા અગીયાર વ્રત
રાજા બારવ્રતધારી શ્રાવક બને એવી સૂરિવરની ઈચ્છા હતી. એ માટે ગુરૂએ રાજાને શરૂઆતમાં સમક્તિ-વ્યવહાર સમક્તિની ઓળખાણ કરાવી. સપ્ત વ્યસનનો ત્યાગ કરાવ્યા એ ઘટના પછી કેટલેક કાળ વહી ગયા ગુરૂએ જાણ્યું કે રાજા દઢ મને બળથી પિતાના નિયમ પાળવામાં જાગૃત રહે છે એની અસર પ્રજા ઉપર પણ સારી રીતે થવા પામી છે. વળી પિતાના શિષ્ય ચારે તરફ પ્રજામાં પણ ધર્મ તત્વની ભાવના
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) જાગૃત કરી પ્રજાને જૈન ધર્મમાં સ્થીર કરી રહ્યા હતા. કનેજ રાજને દાખલો આગળ કરી શિષ્ય પ્રજા વર્ગને સમજાવી રહ્યા હતા.
એક દિવસ રાજાએ સભામાં ગુરૂને બારવ્રતનું સ્વરૂપ પૂછયું “ભગવાન ! આપની કૃપાથી બારવ્રત ગ્રહણ કરી નિરતિચારપણે એનું પાલન કરી મારા આત્માને ભવસાગરથી પાર ઉતારૂં!”
તે તને એગ્ય છે? સામાન્ય રીતે શ્રાવકને બાર વત હોય ત્યારે રાજાએ અગીયાર વ્રતનું પાલન કરી શકે.” ગુરૂએ કહ્યું
એનું કારણ? રાજાને બારવ્રત કેમ નહીં.” રાજાએ પૂછયું.
બારવ્રતમાં જે બારમું અતિથિ સંવિભાગવત એ રાજાઓને નિષિદ્ધ હેય. સાધુઓ રાજને મંદિરે આહારપાણી વહેરવા જઈ શકે નહીં એ માટે? શ્રમણ ભગવન મહાવીર સ્વામીએ જ્ઞાનથી જોઈને સાધુઓને રાજગઢમાં આહાર વિહારવા જવાનો નિષેધ કર્યો છે. જે આજ્ઞાનું કઈ પણ સાધુ ઉલંઘન ન કરી શકે?” સૂરિવરે કહ્યું “ છતાં રાજા શ્રાવકેને તે દાન માનથી સત્કારી શકે?”
“પ્રભુ? એ અગીયાર વ્રત તે ઠીક! પણ એમાં અહિં સાનું વ્રત તે અમારાથી કેવી રીતે મળી શકે જુલમગારેનું દમન કરવું પડે ચેર, જુગારી, હિંસક, ખુની વગેરેને પ્રજાની
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) વ્યવસ્થા સારૂ કઠોર શીક્ષા કરવી પડે ખુનીના ગુન્હેગારને ફાંસીની ટીમ મારવી પડે. સમયપરત્વે દુશમનના દળ સામે, અમારે હથીયાર ખખડાવવાં પડે. એમ કરવા જતાં અનેક પ્રકારે જીવહિંસા થવાનો સંભવ રહે.” રાજાએ અહિંસાવતમાં મુશ્કેલી બતાવી.
રાજન ! એમાં કંઈ કડી નથી. રાજાએ પણ અગીયાત્રિતતે સહેલાઈથી પાળી શકે. આખી દુનિયાના રાજા ચકવતી પણ એવાં વતતે પાલન કરી શકે,”
તે કેવી રીતે! જરી સ્પષ્ટતાથી સમજાવે!” રાજાએ
અહિંસાવતમાં રાજાએ હિંસાને ત્યાગ કરે છે કુલાચારથી થતી હિંસા દશેરા વગેરે પર્વતીથિએ તે પશુવધ અવશ્ય તજે. વિવાહ આદિ કાર્યોમાં પતે છવ વધના આદેશન આપે બીજા કરતા હોય તે નિવારે–અથવા જયણા કરે ઉપેક્ષા બુદ્ધિ રાખે ભેજન આદિ પિતાના ખોરાકમાં માંસ મદિરાને ત્યાગ કરે, નિરપરાધી જીવોને પોતે સંતાપે નહી. શિકાર કરે નહી ચાહીને બીજા પાસે કરાવે નહી અથવા તે એ પાપ કરનારને પણ અનુમોદનહી એનાવખાણ કરે નહી. * મન, વચન અને કાયાથી બેઇઢિય, તેઈદ્રિય વેરિક્રિય અને ચિંદ્રિય જીવોની હિંસા ન કરે. કઈ પાસે ન કરાવે. કરનારને ન અનુદે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩) . . જો કે અહિંસાતમાં શ્રાવકને જીવ હિંસા માટે આવું પચ્ચખાણ છે તે અપરાધી ન હોય એવા જીને આવી સમજવું. જે છએ કેઈને કે પોતાને અપરાધ કર્યો નથી એવા અને શ્રાવકત્રતધારી મનથી પણ ન હતું. હણે તો, અતિચાર લાગે. વચનથી હણે તે મોટો અતિચારને કાયાથી હણે તે અનાચાર દુરાચાર કહેવાય એનું વ્રતભંગ થાય.
પણ શ્રાવકને અપરાધી માટે છુટ હોય એનું પચ્ચખાણ નિરમાલીસજીવ આશ્રયી હાય કેમકે રાજા હોય તો ચોર, જાલીમ, જુલ્મી, જુગારી, દુરાચારી, વ્યભિચારી વગેરેને એના ગુન્હાને ગ્ય ગમે તેવી શિક્ષા કરી શકે સાધુ, સંતને સંતાપનારને સપડાવી શીક્ષા કરે; કોઈ હિંસક પ્રાણી પ્રજાના જાનમાલને નુકશાન કરતું હોય તો સમર્થ રાજા પ્રજાની વ્હારે ચડી એનું રક્ષણ કરે ગુન્હેગારને શિક્ષા કરવામાં એનું અહિંસાત્રત ભાંગતું નથી. એ રાજ્ય ધર્મ કે જેમાં રાજા અને પ્રજા બનું હિત હોય, દેશનું ગેરવ સચવાતું હેય અલ્પ હાની થતાં વિશેષ લાભ હેય તે રાજ્યધર્મ પ્રમાણે વર્તન કરે એમાં અહિંસાવ્રત એની આડે આવતું નથી. ફક્ત નિરપરાધી જેને મારવા જતાં, ધર્મને બહાને પદ્રિય છે વધ કરવા જતાં એનું અહિંસાવૃત ભાંગે. દેવ દેવલાને ભોગ આપ હેાય તે અહિંસાત્રત ભંગ થાય ધર્મને બહાને યજ્ઞમાં પશું હેમ કરવો કે દોરા જેવા પર્વદિવસે પશુઓનું બળદન આવું એથી અહિંસાગ્રતગ થાય. ગમે તેવા કારણે પણ વ્રત
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) મારી નિરપરાધી છવને હણી કે હણાવી શકે નહી ને યુદ્ધની
ચણા રાખે અને નિગ્રહણ અવશ્ય કરે. એવે સમયે હિંસા ચિંતવા જાય તે અલ્પ લાભે મહા હાની થાય. રાજ્યમાં અંધાધુની ચાલે. અરાજતા પ્રસરે, સરદારો કે ભાયાતો કોઈ રાજાને હુકમ માને નહી અને અવ્યવસ્થા ગેરવ્યવસ્થા ફેલાય. જુલ્મગારો ફાવી જતાં સંત, સાધુ, સજજન અને ગરીબ પ્રજાને દુઃખ થાય.
કઈ દુશ્મન રાજા ચઢી આવે તે હથીયાર છડી ઘરના ખુણામાં ન ભરાય, એ કાંઈ અહિંસાનું લક્ષણ નથી. આ અવસરે નિર્બળજ જીવ દયા ચિંતવે અને એ તે રાજા થવાને પણ નાલાયક ગણાય રાજા તે અહિંસાવ્રતધારી પણ તરતજ હુંથીયાર ખખડાવતે મેદાને પડેગમેતે પ્રકારે પિતાનું અપૂર્વ પરાક્રમ બતાવી શત્રુઓને છતે પ્રજાનું અને દેશનું રક્ષણ કરી પ્રજાની આશિષ મેળવે. પિતાના અને દેશના શત્રુને પિતાને સમર્થ બાહુ બતાવે. દુશ્મનાં હૃદયે ભેદે. યુદ્ધ : ભૂમિ ઉપર વિરરસ ધારણ કરીને પણ લડતાં મોતથી ડી કષરન બને. પાછો ન હઠે. અહિંસાવ્રતધારી શુદ્ધ જે તે શએને છતે અથવા તે તને ભય છોડે. જેને એટલે જ
જીતવું. પછી તે બાહ્ય શત્રુ હોય કે અંતરંગ સાધુઓ એ એને શએને જીતે એટલે અંતરંગ શત્રુઓને જીતતાં અાવત છતાંય પણ શ્રાવક અગર રાજા તે બાહ્ય
એને યજય અને તે જ સાચો જેના કહેવાયું. પિતાના દેશને ભંગ થતું હોય કે ગા, બ્રાહ્મણ કે દેવ અથવા ગુરૂ,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧)
મિત્ર કે પ્રજા ઉપર જુલમ ગુજરતા હાય તા પોતામા સર્વ ખળથી છેવટ સુધી લડે, વ્રતધારી રાજાઓ પણ આવી લડા ઇઓ અવશ્ય કરે પૂર્વે ચેડા મહારાજ જેવા બારવ્રતધારીએ પણ યુદ્ધ ો હતાં. મહા સમર્થ સંપ્રતિરાજાએ ત્રણું ખડ પૃથ્વી બાહુબળથી દખાવી જગતના શત્રુઓને જીત્યા હતા. હતાં એમનું અહિંસાવ્રત અનુપમ હતું. અહિંસાનું વ્રત લઇને રાજા યુદ્ધાદિકના પ્રસંગે નબળાઈ તા નજ ખતાવે. એથી તેા જગતમાં જૈનધર્મની નિંદા થાય. પેાતાની અલ્પશક્તિથી યુદ્ધ ન કરે એ જુદી વાત બાકી તેા અહિંસાવ્રતવાળા પણ સ'પ્રતિરાજાની માફક મેટાં મેટાં યુદ્ધો કરી વિજય મેળવી શકે, તેજ ભવે મેાથે જનારા પાંડવાએ કારવ સાથે મહાભારત યુદ્ધ કર્યું હતું. એ યુદ્ધમાં કૈરવનું વિશાળ સૈન્ય એમના હાથથી નાશ પામ્યુ હતુ. પણ એમનું ન્યાયચુદ્ધ હતુ. અહિંસાના વ્રતવાળા અન્યાય ન કરે ? ”
,,
એવીજ રીતે રાજા ન્યાયયુદ્ધ ઉપર અતાવેલા કારણે અવશ્ય કરે. છતાં એનુ અહિંસાવ્રત ન લેાપાય. એ અધી થાત તે ત્રસકાયને માટે થઈ. છતાં એકે ક્રિયાક્રિકના પણ વિનાકારણે વધ ન કરે. એ પડેલ સ્કુલ અહિંસાવ્રત,
કન્યાને માટે; ભૂમિને માટે આદિ પાંચ મોટાં કારણે જુઠ્ઠું' ખેલવાના નિયમ કરે. એ બીજી સ્કુલ સત્યવ્રત.
જેમાં ચાર નામ પડે એવુ કામ કરવાના નિયમ કરે લેકાનાં મન આળવવાં, અપુત્રીયાનું ધન લઈને એના કુટુ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) બીજને સંતાપવાં એવું ન કરે. રાજદંડ થાય એવું ધન લેવને નિયમ કરે એ ત્રીજુ સ્થૂલ અદત્તાદાનગત “હાલ્મી પ્રજાને દંડીને પણ ધન ન પડાવે.”
દેવસંબંધી, મનુષ્ય સંબંધી, તિર્યંચ સંબંધી મન, વચન કાયાથી મૈથુન વજે, સ્વસ્ત્રિીની શ્રાવક જયણા છે. વાપાચર્યવ્રત ન પળે તે શીયલવ્રત પાળે. એ ઉપરાંત બીજી બાબતમાં જાણ કરે. એ ચોથું સ્થલમિથુનવત.
રાજા, શ્રાવક ગમે તે હોય પિતે પિતાની હતી સામગ્રીની છુટ રાખી જેની પિતાને જરૂર ન હોય એવા પરિ. અને નિયમ કરે ધન ધાન્ય, સુવર્ણ, દાસ, દાસી, ગાય, ભેંસ વગેરેનું શ્રાવક પ્રમાણ કરે રાજા હેય તે એને જોઈએ તેટલું હાથી, ઘેડા, રથ, ગાદળ, કેશ, ભંડાર, શરાદિક રાખે બાકીને નિયમ કરે. એ પાંચમું સ્થૂલ પરિગ્રહ પરિમાણવ્રત,
દશે દિશાએ સ્વશક્તિથી જઈ શકે એટલે નિયમ રાખી આકીને નિયમ કરે. તીર્થયાત્રા માટે જવાની જયણા રાખે એ છ દિશિ પરિમાણવ્રત,
ભેગ (એકવાર ગવવામાં આવે તે)ની વસ્તુમાં અને ઉપભોગ (વારંવાર ભેગવવામાં આવે તે)ની વસ્તુઓમાં પિતાને જોઈએ તે પ્રમાણમાં રાખી બાકીની વસ્તુને નિયમ કરે એનું વર્ણન વિસ્તારથી રાજાને કહી સંભળાવ્યું. એ સાતમું પગ વિરમણવત.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૭). જેમાં પિતાને કે કુટુંબીજનનો કાંઈ સ્વાર્થ નથી એવાં પાપ કાર્ય જેવાં કે કેઈને બેટ ઉપદેશ કરે, કામશાસ ભણી ઉન્માર્ગગામી થવું. જુગાર રમ, મદિરાપાન, હાંસી, વિકથા, પશુઓની સાઠમરી, પ્રમાદ સેવી વિનાકારણે પાપકરે એવા અનર્થદંડને છેડે એ આઠમું અનર્થદંડ વિરમણ વ્રત
પ્રતિદિવસ સામાયક કરે, અથવા તે એક વર્ષમાં અમુક સામાયિક કરવાને નિયમ કરે એ નવમું સામાયકવત. "
હમેશાં દિવસ અગર રાત્રીએ અમુક જગા સુધી જ દશે દિશામાં જવું આવવું એ નિયમતે દશમું દેશાવગાશિકત્રત.
આખા વર્ષમાં અમુક પિષધ કરે તે અગીયારમું પિષDયવાસવત.
સાધુઓને વસ, ભજન, પાત્ર આદિ દાન આપે. ગુરૂને દાન આપી. આહાર વહોરાવી પછી પિતે પારણું કરે એ બારમું અતિથિ સંવિભાગવત. • “એ બારણું વ્રત રાજાને ન હોય માટે રાજાએ અગીયાર વ્રતનું આરાધન કરી વ્રતધારી શ્રાવક થવું જેથી ભવસ સહેજે તરી શકાય.”
અગીયારે વ્રતનું સ્વરૂપ, એનું રહસ્ય સમજી આમરાજા અગીયાર વ્રતધારી શ્રાવક થયા. નિરતિચારપણે એ રાજા તેનું પાલન કરતે જેનધર્મનું ગેરવ વધારવા લાગ્યું.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૮) પ્રકરણ ૧૫ મું.
ગૌવધ. વાદી વર્ષનકુંજરને સૂરિવરે મીઠા વચનથી સમજાવવાથી તથા એની કેટલીક શંકાઓ દૂર કરવાથી એ પણ જૈન થયે હતા. યુરિવર ઉપર પૂજ્યબુદ્ધિવાળા થયેલા એ વાદીએ એક દિવસ ખાનગીમાં ગડરાજને કહેલું. “મહારાજ ! બમ્પભટ્ટીજીએ મને એમાં મારો દેષ નથી. આપ એનું કારણ સમજ્યા?”
મને એજ આશ્ચર્ય થાય છે કે તમે કેવી રીતે હારી ગયા. તમે તે “કહેતા હતા કે વાદમાં મને કે ઇ જીતી શકે એમ નથી, છતાં આમ બન્યુ એ તો નવાઈ ?” રાજાએ કહ્યું.
રાજન ! એ બધે તમારા પિલા વાપતિને દેવ છે. તમારૂં લુણ ખાનાર એ વાપતિએ લુણ હરામ કર્યું.”વર્ધનકુંજરે કહ્યું. “બપ્પભટ્ટી તે પુરૂષરૂપે સાક્ષાત્ સરસ્વતી સ્વરૂપ છે. જ્ઞાન સ્વરૂપ એ પિંડ રચાયેલું છે. એમનાથી હું હાર્યો એમાં મને કંઈ પણ ક્ષોભ થતો નથી પણ ક્ષોભ તે એટલે કે પેલો બ્રાહ્મણ વાપંતિ આપને નેકર છતાં નિમકહરામ થયે”
તે કેવી રીતે વારૂ?” રાજાએ ઉત્સુકતાથી પૂછયું. * એણે મુખશુદ્ધિ કરાવી મારા મેમાં રહેલી અક્ષય ગુટિકા બહાર કાઢી નથી અને મુખ શુદ્ધિ ન કરાવી હેત
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેવાયત પણ એ સૂરિવર મને હરાવી શકતા નહી. પણ સુરિ સાથે મળી જઈ મુખશુદ્ધિને હાને મારીએ એણયગુટિકા બહાર કઢાવી નખાવી એ મને બહુ સાલે છે. આખરે બ્રાહ્મણ અને એ લુણહલાલ ભાગ્યેજ કરી શકે. વિક્રમરાજાએ પિતાના બ્રાહ્મણ મિત્રને પરકાયં પ્રવેશીની વિદ્યા અપાવી એની ઉપર ઉપકાર કર્યો. તે એ નિમકહરામ અવસર મેળવીને વિક્રમરાજાના જ ખેળીઓમાં પ્રવેશી ગયે. ચાણક્ય સુવિપ્રને બિંદુસારને પ્રધાન બને તે એ નિમકહરામ બ્રાહ્મણે ચાણક્યનું જે કાશળ કાઢવા માંડયું. નવમાં નંદના પ્રધાન શકટાળ મંત્રીએ પંડિત વરરૂચિને રાજા પાસેથી દાન અપાવ્યું તે એ વરરૂચિએ નેદરાજને ભેળવીને શક ટાળનું કાશળ કઢાવ્યું. મહારાજ ! એ બ્રાહ્મણે તો નિમકહરામ જ હાય જુઓને આ વાપતિએ આસ્તેથી કેવું તમારું લુણ હરામ કર્યું. એ તે સૂરિવરે આમરાજને ઉપદેશ કરી આપનું રાજ્ય આપને પાછું અપાવ્યું. નહીતર એણે તે એનાથી બનતું કર્યું.”વર્ધનકુંજરે કહ્યું અને રડી પડ્યો. એ રીતે એણે પિતને ઉભરે રાજા આગળ પ્રગટ કર્યો.
રાજાએ એને આશ્વાસન આપ્યું. શું કરીયે ? એ અમારે માનિતે છે. કવિરાજ છે. વળી જુને સેવક છે એણે અનેક યુદ્ધમાં વિજય પ્રાપ્ત કરી પ્રતિષ્ઠા મેળવી છે. વળી
ધર્તા છે એટલે એકાદિ ભૂલથી એને પરાભવ કરવા રોગ્ય નથી.” :
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
“ મહારાજ ! એ શ્રાવણના વિશ્વાસ શે ? કેઇ બીજે પ્રસંગે માપને સષડાવી દેશે. ” સુગતે કહ્યું.
“ પણ આટલા દોષ તા તેના માફ કરવા જોઇએ. વળી પ્રસગે જોઈ લેવાશે. ” રાજાના ઉત્તર સાંભળી વાદી માન થઇ ગયા.
એ બનાવ પછી કંઇ સમય પસાર થઇ ગયે. એ દમિચાન ગાડરાજને સુધન્વા ઉપર ચડવુ પડેલુ એ આપણે જોઇ ગયા છીએ તે પછી તેા કેટલાંય વર્ષો પસાર થઇ ગયાં.
એક દિવસે અચાનક સમીયના યશેવોનામે અળવાન રાજાએ લક્ષણાવતીને ઘેરી. એ રાજા બળવાન લશ્કર લઈને ગાડરાજ ઉપર ચડી આવ્યા. ગાડરાજ જો કે એનાથી અપ બળવાળા હતા પણ પોતાના સૈન્ય સહિત એની સામે ધસી આવ્યા. માટું યુદ્ધ થયુ અશ્વ અશ્વ ને હાથીએ હાથી પામ્યા. લાહીની નદીઓ ચાલી. ધરાજ યશેાવમાં સામે થઇ ગયા બન્નેએ પોતપાતાનું ખળ ખતાવ્યું. ગોડરાજનું લશ્કર હારતું હતું, છતાં દેશભકિતને માટે જીવ ઉપર આવીને લડયુ. ધર્મરાજે યશેાવોના હાથીને ભાલા માર્યાં, એ યશ્ચાવાંના માવતે એ સાલાથી બચવા કોશિષ કરી પણ ભાલાથી હાથી ઘવાયા ચચ્ચેાવર્માએ ક્રોધથી ખાણ મારીને એના હાથીને પાચા. ગાડરાજ ખીજા હાથી ઉપર બેઠા અને એક બીજાની લગોલગ થઈ ગયા. અને ક્રોધથી 'ધ થયેલા હતા, બીજાના લેાહીના તરસ્યા હતા પણ બળવાન યશેાવો એના
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાથી ઉપર કુદી ગયા અને શો છોડીને હાથીની અંબાડી ઉમર માહ યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. યુદ્ધમાં યશોવર્માએ ધર્મરાજને નીચે પટક ને દબાવી દીધે કમરમાંથી જ કાઢી. ધર્મ રાજના પેટમાં દુલરાવી દીધો. ગોડરાજ આલેક તજીને પર કને મેમાન થયે.
ગાડરાજને દેહ યુદ્ધમાં પડવાથી લડાઈ બંધ પડ
માં નાશ ભાગ ચાલી, એ યશોવર્માના લકરે મોટા મોટા સરદારને માર્યા. કઈકને કેદ પકાયા. રાજાને માનિત કવિ વાષતિ પણ કેદ પકડાયે. ચશવનું એ વિજયી લશ્કર લક્ષણાવતીમાં પેઠું. યશોવર્માએ રાજાને ભંડાર એની સાર સાર અમુલ્ય વસ્તુ ઝવેરાત વિગેરે લઈ લીધું. લશ્કરે
૨ પાડી એ રાજ્યને પિતાના રાન્ય સાથે જોડી દીધું. ને ચડની સ્વતંત્રતાને અંત આવ્યો. યશોવર્મા રાજા પિતાના તરફથી ગેડદેશને વહીવટ સાચવવા એક દંડનાયક નીમીને પોતે પોતાને દેશ ગયે.
રાજાએ પોતાના દેશમાં વાપતિને કેદમાં–કારાગ્રહમાં નાખે કેદમાં પડે પડે કવિરાજે પોતાની કવિત્વશકિતને વિ. કાશ કર્યો. કવિએ ગોવધ નામનું પ્રાકૃત મહાકાવ્ય રચ્યું. એમ ડરાજ ધર્મરાજની રાજનીતિ, ગાડની જાહેરજલાલી. મકની અવતંત્રતા, યશોવર્મા અને ગાડરાજનું યુદ્ધ, એ યુમાં સાજનું લડતાં લડતાં રણમાં પલ્લું યુદ્ધમાં ગડાજની શરીરતા, ડ લટી , એના સરલાની બહાદુરી વગેરે
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
હકીકતાની ગુ ઘણી કરી રસીક કાવ્ય અનાવ્યું, કવિત્વ શક્તિના ઉપયાગમાં વાકપતિએ પાતાના સમયના સદ્ઉપયોગ કર્યો પાતાના રાજા તરફની શક્તિઃ દેશભક્તિ અને કાવ્યદ્વારા પ્રગટ કરી.
કેટલેક દિવસે એ કાવ્ય તૈયાર થયુ. એટલે ખીજીવારે એનુ સંશાધન કરી તપાસી જોયુ. એણે આ મહાકાવ્ય યશેાવમાં રાજાને ભેટ કર્યું. રાજાએ એ કાવ્ય એની સભાના પડતા પાસે વંચાયું. એ કાવ્યશકિત, એ શંખથાય, એ રસનુ માધુર્ય · જોઇ કવિરાજની શક્તિથી રાક્ષસહિત પડિતા ચમત્કાર પામ્યા.
યશાવમાં રાજાએ વાતિની વિદ્વત્તાની કદર કરી તરત જ એને કારાગૃહમાંથી મુક્ત કર્યાં. કવિરાજનુ સન્માન કર્યું ને ક્ષમા આપી. કેમકે રાજતા પેાતાના દેશમાં પૂજાય પર્ણ વિદ્વાન તા સર્વત્ર પૂજાય છે. દેશ કે પરદેશમાં, શત્રુને પણુ પોતાના બુદ્ધિ ચાતુર્યથી રજન કરી શકે છે. રાજાએ એને પોતાની સભામાં કવિરાજ તરીકે રહેવા અરજ કરી પણ હવે પાછલી અવસ્થા આત્મકલ્યાણ તરફ ખેંચવા એણે રાજાને જણાવ્યુ. રાજાએ નિરૂપાયે એના સત્કાર કરી વિદાય કર્યો.
કવિરાજ વાષ્ટ્રપતિ બપ્પભટ્ટજી પાસે કનાજ આવ્યે એમને પ્રથમથી મૈત્રી સંબ ંધ તા હતા તે મળવાથી તાજું થયા વૃદ્ધિ પામ્યા. ગાંડની આપત્તિના સમાચાર કનીજરાજને કહી સંભળાવ્યા. કાજરાજે પણ એ કવિનુ સન્માન કર્યું
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૩)
પેાતાની કાવ્યશક્તિથી કનાજરાજની રાજસભાનાં મન વિચો રંજન કર્યા. કવિરાજે ધર્મરાજાના ગુણાનું વર્ણન કરતાં ખેત કરવા માંડયા “ અહા ? શું એ ધર્મરાજ ! ખરેખર સાક્ષાત્ ધનીમુત્તિ હતા ! વચનમાંતા એ હરિશ્ચંદ્રના અવતાર લેખાતા ! વિદ્વાનાના સત્કાર કરવામાં એ-વિક્રમ હતા. દીન
હીન અને ગરીબજનાને દાનદેવામાં તે કલ્પવૃક્ષ સરખા હતા. હાય! ગોડના આધાર આજે હતા ન હતા થઈ ગયા !”
“ કવિરાજ ! બનનાર અની ગયુ પણ હવે. ધર્મરાજ અત્યારે પૃથ્વી ઉપર નથી તે અમાર થશે ? એવા વિચાર Y કરી ખેદ ન કરા–અનાયાસે આંગણે આવેલા ઉત્તમ અતિથિના કાણુ સત્કાર નથી કરતું ? આરાજ્ય તમારૂ જ સમજો ! ધર્મરાજાની રાજસભાની માફક અહીયા પણ તમે સુખેથી રહેા ? હે મહામતે ! જેવા હમારે બપ્પભટ્ટજી સમા તેવીજ રીતે ત્રીજા તમે ? ” કનેાજરાજે કવિશજને દિલાસા આપ્યા.
“ તમારી ઉદારતા જગ જાહેર છે. સૂરિવરના ઉપદેશથી તમે પણ વિદ્વાનોની સારી કદર કરી છે. ખરે ! એ તમારી કદરદાની છે .રાજન્ ? ” રાજાનાં વચનથી સંતાષ પામેલા કવિરાજે કહ્યું.
ગંગાના જળમાં સ્નાન કરીને જેમ પવિત્ર થયેા હાય એવી રીતે રાજાના પ્રીતિવચનથી અત્યંત હુ માન થયેલે કવિરાજ સૂરિવર સાથે જ્ઞાનગાષ્ટિ કરતા પોતાના કાળ સુખમાં વ્યતીત કરવા લાગ્યા. કવિરાજને આવા અનુકુળ સાગા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) છતાં ચડતી પડતીના રંગ જોયા છતાં એમને સેવાને પણ સુસ્ત લાગેલ હતું. કરસ્વામીને એ શિષ્ય હતું, છતાં શંકરસ્વામી જે ઝનુની સ્વભાવ નહે. સરળ સ્વભાવી અને બીજાના ગુણની અનુમોદના કરનાર હતે.
કાજરાજને ત્યાં અત્યંત સગવતામાં રહ્યા છતાં વાક્ર પતિને ગોડરાજના વારંવાર યાદ આવતા. એ ભૂતકાળમાં સમરણે યાદ આવતા ત્યારે એ રાજાના ગુણે સંભારી કવિરાજનું હેયુ ભરાઈ આવતું. એનું મન પણ ઝડપથી અહીં. રહેવા છતાંય વેરાગ્ય તરફ અધીક હળતું. સંસારના કોઈપણ
હાર્થ ઉપર એને મમત્વભાવ થતે નહી કંઇક ઉદાસીનતા, કંઇક ગંભિરતા અને કંઈક વૈરાગ્યપણાથી કવિઓછું બોલતે. સંસારના હાસ્યવિદમાં પણ એ ભાગ લેતે, પિતાનાગુરૂ શંકરાચાર્યના ભગંદરના રોગથી કેદારમાં પરલેક ગમનના સમાચાર પણ એણે સાંભળ્યા હતા. છેલ્લા છેલી શંકરસ્વામીની જુલ્મનિતિ પણ એના સાંભળવામાં આવી હતી. સંસારની આવી વિચિત્ર ઘટનાઓને અનુભવ કરનાર કવિરાજ કેટલેક સમય કનેજરાજના દરબારમાં રહીને એ વૈરાગી આત્મા આત્મસાધના કરવાને મહારાજની રજા લઈ મથુરાં તરફ ચાલ્યા ગયે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૫) મકરણ ૧૬ મું.
નસૂરિને ગોવિંદસૂરિ એક દિવસ રાજા અને સૂરિ જ્ઞાન ગેહી કરતા બેઠા હતા એવામાં રાજાએ ગુરૂની સ્તુતિ કરતાં કહ્યું. “ભગવદ્ આજે જગતાં તપ, જપ, વ્રત અને વિદ્વત્તામાં આપની સ. માન કેઈ હોય એવું મને લાગતું નથી. તે આપને પૂછું છું. કે આપની તુલનાને પહોંચે એ કઈ હશે ?”
રાજન? પૂર્વકાલમાં મારા કરતાં પણ સમર્થ વિન ધાને થઈ ગયા છે. બાર અંગના જ્ઞાતા, ચાદ પૂર્વધર, એવા શ્રુતપૂવીએ સકલ વિદ્યાના પારંગામી હતા. એક પદના સે અર્થ કરનારા, હજાર અથવા તે લાખ અર્થ કરનારા મહા સમર્થ જ્ઞાનીએ વિદ્યમાન હતા. એમ આપણે જાણીએ છીએ. પ્રભવસ્વામી, શäભવ, ભદ્રબાહુ સ્યુલિભદ્ર, આર્ય સુહસ્તિ, વાસ્વામી, વૃદ્ધવાદી, સિદ્ધસેન દિવાકર વગેરે તે સમયમાં જગતગુરૂ જેવી પરાકાષ્ઠાએ પહેચેલા હતા.” ગુરૂએ કહ્યું.
પ્રભુ? એ તે ભૂતકાલની વાત થઈ. પણ આજે વ. માન કાલમાં તે મને લાગે છે કે સ્વર્ગમ પણ આપના જે કેઈ ન હોય તે મનુષ્યની તે વાત જ શી ?- સરસ્વતીનું વરદાન પામેલે પેલો બદ્ધવાદી પણ આપની આગળ હારી જઈ . આપનો શિષ્ય થઈ ગયે.”
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
“આજે પણ હે રાજન ! મારા ગુરૂભાઈ નાસરિ અને બેવિંદાચાર્ય એ અને ગુણે કરીને મારા કરતાં પણ અધિક છે.” સૂરિવરે કહ્યું.
આપના એ ગુરૂભાઈ હાલમાં ક્યાં રહે છે?” રાજાએ પૂછયું. ...
મેંઢેરામાં જવાબ મળે.
ભગવન? કે આપના વચન ઉપર મને સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા છે છતાં કેતુકથી એ બાબતને અનુભવ કરવાની મારી ઈચ્છા છે.” રાજાએ પિતાની ઈચ્છા પ્રગટ કરી.
તને જેમ સુખ પડે એમ કર ?” ગુરૂએ જણાવ્યું.
બીજે દિવસે પિતાના પ્રધાનને રાજ્ય ભળાવી સૂરિવરની રજા લઈને રાજ પિતાનાં કેટલાંક માણસની સાથે વેશ બદલીને ગુજરાતની ભૂમિ તરફ ચાલે. મેંઢેરામાં આવીને તે નન્નસૂરિ વ્યાખ્યાન વાંચતા હતા ત્યાં ઉપાશ્રયમાં આવી રાજ વ્યાખ્યાન સાંભળવા લાગ્યો. એ સમયે નન્નસૂરિ સિહાસન ઉપર બેઠેલા હતા એમને માથે છત્ર હતું. પડખે ચામર વીંજાતા હતા. એ જોઇને રાજાએ પિતાને હાથ ઉંચ્ચે કરીને લાવ્ય-વિસ્તાર્યો. એ જોઇને ગુરૂએ મધ્યમા અને તર્જની એ એ અંગુલીએ એની આગળ શૃંગાકારવડે કરીને વિસ્તારી પૂછનાર એ સમસ્યા સમજી ગયે.
6 પૂછનારના જેવા પછી લોકેએ ગુરૂને પૂછયું કે “ભગવન? આપે એ શી ચેષ્ટા કરી. અમે એને પરમાર્થ સમજ્યા નહી.”
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૭). સૂરિએ @ાવ્યું: “આ કોઈ પરદેશી વિદ્વાન પુરૂષ અમને પૂછયું કે “યતીઓને શું રાજતીલા સંભવે ?” એને જવાબ અમે એ ચણાવ કરીને આપે કે એ સમજી ગયો.” ગુરૂએ–નન્નસૂરિએ લેકેને સમજાવ્યું. ' એક દિવસ સભામાં નન્નસૂરિ વાત્સાયને કહેલું કામશાસ્ત્રનું વર્ણન કરતા હતા. એ વર્ણન કરવાની એમની એવી તો શક્તિ હતી કે સભા જાણે ભંગારમય બની ગઈ હોય તેમ શૃંગારરસમાં ડુબી જે વર્ણન અનુભવી પણ ન કરી શકે. એવી એમની કામશાની વર્ણન શૈલી સાંભળતાં રાજાને અરૂચિ પેદા થઈ. “ઓહે? આતે માત્ર વિદ્વાન પણ ચારિ. ત્રમાં તે મોટું મીંડુ દેખાય છે. અમે કામી છતાં પણ આવા ભાવ સમજતા નથી એવું કામ શાસ્ત્રનું રહસ્ય સમજે છે. તેથીજ સમજાય છે કે અનુભવ વગર કામશાસ્ત્રમાં આવું જાણુપણું ક્યાંથી હોય? ખચીત એ સ્ત્રીઓમાં લંપટ હોવો જેએિ.” રાજાને ખેદ થયે પ્રણામ કર્યા વગરજ ઉઠીને ચાલતે થ-પિતાને ઉતારે આ ખેદયુક્ત ચિત્તવાળો તે પિતાના. પરિવાર સાથે કનોજ ચાલ્યા ગયે.
ગોવિંદાચાર્યે જાયું કે રખેને એ આમરાજા ન હાય, એની તપાસ કરવાને એક માણસને કનેજ તરફ બપ્પભટ્ટીની પાસે મેક. ગુરૂપાસે આવીને સર્વે હકીકત કહી સંભળાવી. રાજા પણ આવી ગયો હતે. તેને જેવાથી - એ. માણસે ખાતરી કરીકે નક્કી વેશ પરાવર્તન કરીને
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) , રાજન પતે આવેલું હતું. એ માણસની વાણી સાંભળીને ગુરૂએ કહ્યું કે “તમે એમને નન્નસુરિ અને ગેવિંદસૂરિને કહે કે રાજા તમને પ્રણામ કર્યા વગર ગયો એ ઠીક ન થયું. એથી તે એ તમારી નિંદા કરશે બીજા ક્રમની પણ અવજ્ઞા કરશે. માટે તમે એવું કરે કે તમારી તરફ તેમજ બીજા શ્રમણે તરફ રાજા અવજ્ઞા ન રાખે.”
એક દિવસ રાજસભામાં કને જરાજ સભા ભરીને બેઠા હતા તે સમયે પ્રતિહારી મારફતે નાટક વિદ્યામાં કુશળ એવા બે નપુરૂએ પ્રવેશ કર્યો. “મહારાજ? આપ રજા આપે તે એક ઉત્તમ નાટક અમે ભજવી બતાવી આપને અને આ પની સભાને રંજન કરીયે?”
“તમે કેવું નાટક ભજવવા માગે છે?”રાજાએ પૂછયું.
કે વીરરસ ભર્યું? એ વીરતાનાં દર્શન કરી આપની પ્રજા પણ શત્રુ દળને જીતવાને વીર બને. આ૫ના સરદાર, ભાયાતે પણ એ વીરતાથી શેશે.” નટે પિતાને અભિપ્રાય કહી સંભળાવ્યું.
“એવું વીરતાભર્યું કયું નાટક ભજવશે.” રાજાએ આતુરતાથી પૂછયું.
રૂષભદેવનું?”
રૂષભદેવનું નામ સાંભળી રાજાને અને સરદારે પણ એ વાતે રચી. સર્વને એ નાટક જોવાની ઈચ્છા થઈ. જેમાં રાજાએ એક મેરા વિશાળ. ચોગાનમાં મંડપ બંધા.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૯ )
સર્વને માટે પોતપાતાના અધિકાર પ્રમાણે એસી શકે એવી વ્યવસ્થા કરાવી. અધી ગાઠવણ તૈયાર થઇ ગયા પછી નાટકને માટે એક દિવસ મુકરર કર્યા.
એ પ્રમાણે તે દિવસે હુજારા નાના મોટા અધિકારીઓ, સરદારા, પ્રજાજનના આગેવાના મડપમાં આવીને પોતાતાને આસને બેઠા. છેલ્લે રાજાએ આવીને પોતાનુ આસન લીધું. તે પછી એ નટ લેાકેાએ શ્રી રૂષભદેવનુ નાટક શરૂ કર્યું. શરૂઆતથીજ એ નટ લેાકેાની કળા ચાતુરીથી પ્રેક્ષકાને એવા તા રસ પડવા માંડ્યો કે નાટકમાં એમનુ એક ધ્યાનજ લાગી ગયું. એક ચિત્તથી રસપૂર્વક પ્રેક્ષક નાટકના સ્વાદ લેવા લાગ્યા. એક પછી એક દેખાવા ખતાવવા માંડયા. એ સાથે કથાનક શૈલીથી જે જે બનાવા બનતા એનું રસભરી ભાષાથી વણું ન થતું.
છેવટે ભરત અને ખાહુબલીના યુદ્ધ પ્રસંગ આવ્યેા. એ દેખાવ પ્રસંગે નન્નસૂરિએ વીરરસનું વર્ણન કરવા માંડયું. યુદ્ધનાં સાહિત્ય જેવાં કે વ્યૂહરચના, શસ્ત્રોના ખડખડાટ, વીર પુરૂષોના યુદ્ધોત્સાહ, શૂરવીરતાનુ વણૅન, લશ્કરના કાલાહુલ, ભટ્ટ, સુભટાની હાકલા યુદ્ધમાં એમના થતા અભિનયા આદિ એવાતા રસપૂર્વક શૈલીથી વર્ણવ્યા, અને એ પ્રમાણેના દેખાવેા નાટકમાં પ્રત્યક્ષ દેખાવા લાગ્યા કે જેથી ઢાકામાં રસની ધારાઓ છુટવા માંડી. વીરપુરૂષો પાતાનું
૯
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૦ )
ભાન ભૂલી સાક્ષાત્ યુદ્ધ પ્રસંગ ઉભા થયે સમજતાં એમની વીરતા ફાટી નીકળી. આમરાજા અને એમના સરદ્વારા, સુભટો કાલિંદીના પ્રવાહ જેવી શ્યામ ચળકતી તલવારા ખેંચી યુદ્ધ કરવા તૈયાર થયા, ને મારા મારા કરતાં સિંહની માફ્ક ક્રોધ કરતા તુટી પડ્યા. એટલામાં તેા એ નટામાંના બન્ને મૂળ નટ નાયકાએ પાતાનું મૂળ સ્વરૂપ પ્રગટ કર્યું. અને ગોવિંદસૂરિએ ગર્જનાપૂર્વક કહ્યું. “ હાં ! હાં ! કનોજરાજ ! આતા કથા યુદ્ધ કહેવાય ? આતા નાટક ?
""
તલવાર ખેંચી સેલેા કનાજરાજ આ બન્નેને જોઈ દંગ થઈ ગયા. એણે પેાતાની તલવાર ફેકી દીધી. ક્રોધ શાંત થઇ ગયા. એણે જોયું તેા એ બન્ને નટ નહાતા પણ માઢેરામાં જોયેલા નન્નસૂરિ અને ગાવિંદસૂરિ હતા.
રાજાને શાંત થયા જોઇ એના સરદારા પણ શાંત થયા શરમાઇ ગયા. પોતાની તલવારા એમણે મ્યાન કરી. રાજાને વિચાર થયા કે “ આ બન્નેએ શામાટે મારી આગળ નાટક કર્યું હશે? ”
રાજાની શંકાનુ નિવારણ કરવા નન્નસૂરિએ કહ્યું. “ રાજન ! અમે જોકે શ્રૃંગાર રસના અનુભવી છીએ પણ જ્ઞાનથી એની યથાર્થ વ્યાખ્યા કહી શકીયે છીએ, જુએ અત્યારે સમય નહીં છતાં અમારા વીર રસના વનથી તમે યુદ્ધ કરવાને તૈયાર થઇ ગયા. જો કે અમે પોતે તેા શસ્ત્ર થકી પશુ રીચે. અમને યુદ્ધના લેશ પણ અનુભવ નથી. કારણ કે
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) બાલ્યપણામાંથીજ અમે વ્રત ગ્રહણ કરેલું છે. જેથી પાપ ભીરૂ છીએ તથાપિ હે રાજન ! આ બધું અમે કરવાને સમર્થ છીએ એ બધો એ પ્રગટ પ્રભાવી ભારતીનેજ પ્રભાવ? એની કૃપાથી સર્વે રસ અમે જીવંતની માફક સાક્ષાત્ દર્શાવી શકીયે. મેંઢેરામાં એવીજ રીતે તમારી આગળ અમે વાત્સાયન કથિત કામશાસ્ત્રને અનુભવ નહીં છતાં વિદ્વાન અનુભવી પણ ન વર્ણવી શકે એવું યથાર્થ વર્ણન કરતા હતા. હું નન્નસૂરિ આ મારા ગુરૂભાઈ ગોવિંદાચાર્ય છે. અમારા કામ શાસ્ત્રના વર્ણનથી આપને જે સંકલ્પ વિકલ્પ થયા, અમારે માટે આપને જે હલકો વિચાર આવ્યો તે મિથ્યા છે. એ સિદ્ધ કરી બતાવવા આપની આગળ વીરરસનું વર્ણન કરી આપને અનુભવ બતાવ્યું.”
નન્નસૂરિની વાણી સાંભળી રાજા શરમાઈ ગયે એમના પગમાં પડી એમની ક્ષમા માગી. એના મનમાં જે કંઇવિરોધી ભાવ હતા તે તરતજ દૂર થઈ ગયો.
નાટકનો એ રીતે અંત આવ્યે સર્વે કઈ ગુરૂની પ્રશંસા કરતા પોતપોતાને મકાને ગયા. - , એમની વિદ્વતાની રાજાને ખાતરી થઈ કે જેવા સૂરિવરે
એમને વખાણ્યા હતા તેના કરતાં પણ એ પ્રાણ હતા. એ - પણ ભારતીની પ્રસન્નતા મેળવી સરસ્વતીના પુત્ર હતા. રાજાએ એમના બ્રહ્મચર્યની ચારિત્રની અને પાંડિત્યની પ્રશંસા કરી. એ અને ગુરૂભાઈને સત્કાર બહુ માનપૂર્વક કર્યો એટલે
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૨) દેવીદાચા કહ્યું. હે રાજન? જે કેષવાન હોય તે બ્રહ્મ-શિવમાં એકનિષ્ઠ એવા ઉત્તમ પુરૂષમાં પણ દેષજ દેખે પરતુ ગુણવાન હોય એજ ગુણીજનની કદર કરી શકે. બાકી તે જે ચારિત્રમાં અતિ વિશુદ્ધ છે તે પંચાનન સિંહ સમા છે એ વિશુદ્ધ ચારિત્ર પાળનારા કાંઈ વિષયના દાસ થતા નથી.” એમણે સાધુના આચારનું સ્વરૂપ ટુંકાણમાં કહી સંભળાવવું.
રાજા સાધુઓના આચારનું વર્ણન સાંભળી ખુશી થયે. “ધન્ય છે મને કે જેને આપ સમા સશુરૂઓની પ્રાપ્તી થઈ.”
રાજાની મરજીથી કેટલાક દિવસ પર્યત બપ્પભટ્ટસૂરિજી પાસે રહ્યા તે પછી બપ્પભટ્ટસૂરિવરની આજ્ઞા લઈને મેરા તરફ એ બને ગુરૂભાઈ વિહાર કરી ગયા.
પ્રકરણ ૧૭ મું.
માતંગીના મેહમાં દેવતાની માફક સુખી માણસોને કાળ સુખ ભોગવવામાં પાણીના પ્રવાહની પેઠે વહી જાય છે એની સંસાર સુખમાં મગ્ન થયેલા જીવને ખબર હોતી નથી. છતાં કાળ કેઈને માટે ભતે નથી. એને એનું કામ કર્યું જાય છે, પણ માણસ ચળકતી સુખાભાસ વસ્તુમાં લાભાઈ ધર્મ વગર
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩) હીલે નરભાવ હારી જાય છે. રાજ્ય સુખ ભોગવતાં કનાજરાજને પાણીના પ્રવાહની માફક વર્ષો કેવી રીતે પસાર થયાં એ પણ જણાયું નહીં. પૂર્વની ઘટના પછી વર્ષ પછી વર્ષ એમ કેટલોક સમય પસાર થઈ ગયા. એક દિવસે કનોજમાં ગાયન કરનારાઓનું ટોળું આવ્યું. રાજાની આગળ એમણે પિતાની સંગીત કળા પ્રગટ કરવાની અરજ કરવાથી રાજાની આગળ એમણે સંગીત કર્યું. એ સંગીતના વૃદમાં કેટલાક પુરૂ તેમજ કેટલીક સ્ત્રીઓ હતી. એમણે પિતાના મીઠા સ્વરથી રાજાને રંજન કરવા માંડ્યો. એ વૃદમાં એક નવીન વનમાં પ્રવેશ મહોત્સવ કરતી અને કામદેવના ઉપાસકેને આકર્ષણ કરતી એવી એક મૃગ લોચના, ચંદ્રમુખી, કિન્નર સમાન ગાન કરવામાં મધુરતાવાળી વિદુષી બાળા હતી. એણે રાજાનું ચિત્ત વિહવળ કર્યું. એ મનહર બાળાને જોઈ રાજા એની લાવણ્યતમાં ડુબી ગયે. એને જોતાંજ ગોદાવરીના તીરે ભગવેલી દેવબાળા-બંતરી યાદ આવી. “આહ ! શું એનું અભિનવ લાવય? કેવું ભેગને એગ્ય એનું વન! એના અધરમાંથી તે અમૃતનાં ઝરણું કરી રહ્યાન હેાય? એ ચંદ્રવદનમાં દાડમની કળી સમી દંત પંક્તિ ગજરાજના સમી એની મંદ મંદ ગજગતિ, બંધન રહિત હોવાથી એની પીઠ ઉપર મંદમંદ વાયુથી ફરકી રહેલે શ્યામસુંદર કેશ કલાપ એ બધાં અદ્ભુત હતાં. બાળાના રૂપનું રાજાએ નિર્લજ થઈને વર્ણન કરવા માંડયું; એનાં વિવેક ચક્ષુ ઉપર કામદેવનાં તેફાન છવાઈ ગયાં હતાં. બાળાના દર્શન માત્રથી એના હૈયામાં મદનના ઘા તીવ્ર પણ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૪) લાગ્યા હતા, રાજા વ્રતધારી હતે છતાં જગતમાં અદ્વિતીય વીર પુષ્પધન્વાએ રાજાને સકંજામાં બરાબર સપડાવ્યું હતું. એ માતંગ જાતિમાં ઉત્પન્ન થયેલી સુંદર માતંગી રાજાના હદયમાં રમી રહી હતી. એને ભેટવાને રાજા આતુર આતુર થઈ રહ્યો હતે. એનાજ બાહ્ય સુંદરતામાં એક ચિતે લટ્ટ બની ગયે હતે.
એ વિવેક હીન થયેલા રાજાની સન્મુખ માતંગીનું સ્વરૂપ ખડું થતું. મુંદરમાં સુંદર ગણાતી માતંગી બાળા એને હાવભાવથી, મંદમંદ હાસ્યથી ભાવી રહી હતી. જાણે એને ભેટવાને આતુર હોય એમ માતંગી મંદમંદ પગલે ચાલતી રાજાને વિનવતી, પિતાની આતુરતા બતાવતી. યોવનને ગ્ય અભિનય કરી રાજાને ઘેલે બનાવતી. એ સુંદર દશ્યથી રાજા તે દિવાન બની જતા. એનું અંગેઅંગ મદનના તાપથી તપ્ત થતું હતું.
રાજાએ એ ગાયકવૃંદને ત્યાં રહેવા ફરમાવ્યું. પિતાની આગળ આ બાળાનું સંગીત રાજા હમેશાં સાંભળવાને આતુર તે. એને ભેટવાને એ નવીન ઉગતા વનને વધામણાં દેતી બાળાને ઉપલેગ કરવા રાજા અતિ આતુર હતું. એણે નગરની બહાર ત્રણ જ દિવસમાં મહેલ તૈયાર કરવા હુકમ આપે. દેવતાઓ જેમ મનથી કામ કરનાર હોય છે તેમ રાજાઓ વચનથી કાર્યસિદ્ધિ કરનારા હોય. રાજાના હુકમને તરતજ અમલ થયો.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫) એ દરમિયાન રાજા આ માતંગી બાળાનું સંગીત કરાવતે. એના ગુણોનું વર્ણન કરી માતંગીની પ્રસન્નતા મેળવતે. માતંગી તે સા ઉપર પ્રસન્ન હતી. રાજાને માન મળે તે એને ગમતું. “આહ! શું વિધિનું ચિત્ર્ય? હે ચંદ્રવદને! મને લાગે છે કે દેવતાઓએ તારેજ માટે ક્ષીર સમુદ્રનું મંથન કર્યું હશે !”
રાજાએ આ પ્રાણપ્રિયા બાળાને માતંગે પાસેથી એની કીંમત આપીને પિતાની કરવાનું ઠરાવ કર્યો. મહેલ તૈયાર થાય, એટલે એ મહેલમાં માતંગી સાથે રહીને માનવ જીવનના અમુલ્ય લ્હાવા લેશું. માતંગી સાથે એવા સુખ ભોગવવાના અનેક સંકલ્પ વિકપમાં રાજા મશગુલ હતે.
રાજા માતંગી ઉપર મહી પડી અનેક પ્રકારના પાપાચરણમાં લુબ્ધથઈ દુર્ગતિ ન જાય. એવી ઈચછાથી સૂરિવરના જાણવામાં આ વાત આવતાં રાજાને વ્રતમાં સ્થીર કરવાનો નિશ્ચય કર્યો.
નગરની બહાર મહેલ તૈયાર થવા આવ્યો એટલે સૂરિ વર એ મહેલ જેવાને મીશે નગર બહાર ગયા. મહેલના ભારવટીયા ઉપર ગુરૂએ બેધવચન ત્થા એકલેક લખે. ગુરૂ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. પ્રાતઃકાલે રાજા ત્યાં આવ્યું, મહેલની રચના જોઈ ખુશી
. એની ઈચ્છા સફળ થઈ કે આજે એ બાળાને તેડી લાવશું. પ્રેમના પાઠો પઢાવશું ને પઢશું, સંસારસુખનાં એવાં કંઈકંઈ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૬) સવનાં રાજા જેતે હતે, તેવામાં ભારવટીયા ઉપર કંઈક લપેલું તે ઉપર રાજની દ્રષ્ટિ પડી. રાજાએ વાંચ્યું.
शैत्यं नाम गुणस्तवैव तदनु स्वाभाविकी स्वच्छता किं ब्रूमः शुचितां व्रति शुचयः संगेन यस्यापरे किं वातः परमस्ति ते स्तुतिपदं त्वं जीवितं देहिनाम् । त्वं चेन्नीचपदेन गच्छसि पयः कस्त्वां निषेधुंक्षमः ॥१॥
ભાવાર્થ—“શીતલતા એ તારે ગુણ કહેવાય, સ્વચ્છતા તે તારી સ્વાભાવિક સ્થીતિ રહી તારી પવિત્રતા માટે તે અમે શું કહીયે ! કે જેની સેબતથી–પરિચયથી બીજા પણ પવિત્ર થાય છે, વળી એ કરતાં વધારે મોટી બીજી તારી કષી સ્તુતિ કરી શકાય કે તું દેહીમાત્ર પ્રાણીમાત્રનો આધાર-- વીત છે તેમ છતાં હે જળ ! તું તેજ નીચ માળે જશે તે તને રેવાને કોણ સમર્થ છે?”
" नीयं जल बिंदु समं, संपत्तीउ तुरंग लोलाउ सुमिणय समंच पिम्मं, जंजाण सिलं अलंकरिउ."
જગતમાં પ્રાણીઓનું જીવિત જલબિંદુ જેવું છે સંપદાઓ તુરંગના જેવી ચપળ-ક્ષણમાં નાશ થનારી હોય. અને પ્રેમ તે સ્વપ્ન જેવો છે એમ સમજી વિચારીને હે જગતના મુસાફર ! તું શિયલને આશ્રય કર ! વ્રતને ભંગ કરી નરકને મેમાન તે ના!”
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૭) " लजिजइ जेण जणे, मइ लिजइ नियकुलकमो जेण
ટીપી બીપ, તં ન કીર્દિ ય ” | બજ દુરાચાર, વ્યભિચાર કરવાથી લેકમાં લાજ આવે, અપકીર્તિ થાય. જે દુર્જન–વ્યભિચારી પુરૂષને યોગ્ય અધમ હલકાં કૃત્ય કરવાથી પિતાનું અત્યંત વિશુદ્ધ કુલ મલીન થાય તેવાં કામ કઠે પ્રાણુ આવવાના હોય,–તેપણ કુલવંત માણસ ના કરે !”
રાજાએ વારંવાર એ બોધ વચને વાંચ્યાં. ભારતના પ્રસાદથી લખાયેલાં એ વચને રાજાના હૃદયમાં પ્રણમી ગયાં એની કુવાસના નષ્ટ થઈ. કંઈક વિવેક આવતાં એણે વિચાર્યું. “ઓહ આવાં વચને એ મારા મિત્રનાજ સંભવે ! દુરાચાર તરફ ગમન કરતાં મને એ સન્મિત્ર વગર કેણ બચાવે !” એણે અક્ષર ઓળખ્યા, કવિત્વ શક્તિ જાણી લીધી. એના મનમાં ખાતરી થવાથી એના બુરા કર્તવ્ય માટે એને શરમ આવી. હવે ગુરૂને શું મુખ બતાવું ! શ્યામ વદનવાળો થઈ વિચારમાં પડે. “આહા! ધિક્કાર છે એ અધમ વૃત્તિઓને કે જે સારું ખોટું કાંઈ જતી નથી ને અંધા માણસની પેઠે પાપરૂપ કુવામાં ધકેલી દે છે. જો કે મેં એને ભેગવી નથી છતાં મનથી પણ સંકલ્પમાત્ર વડે કરીને પાપ કર્યું તે એનું પ્રાયશ્ચિત કરવું. હા? શું પ્રાયશ્ચિત કરૂં? કાષ્ટ ભક્ષણ કરું, ઝેર ખાઉં કે કુવે પડી આપઘાત કરૂં, અથવા લેક સમક્ષ મારૂં પાપ પ્રગટ કરું.”
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮) પશ્ચાતાપ કરતા રાજાએ તરતજ અનુચરે માતે કાણની ચિતા રચાવી એમાં બળી મરવા સંકલ્પ કર્યો. નગરમાં આ સમાચાર ફેલાતાં રાજકે રૂદન કરવા લાગ્યા. નાગરિકને પણ રાજાને સમજાવવા લાગ્યા. એ સમયે બપ્પભટ્ટસૂરિએ પણ
ત્યાં આવી રાજાને પૂછયું. “હે રાજન! વિદ્વાન પુરૂને સિંઘ આ તમે શું કરે છે?”
ભગવાન ! મનથી કરેલા પાપનું આ પ્રાયશ્ચિત છે. સ્વદેહને ત્યાગ કરવો એ જ એને દંડ! એવાદંડથી જ દુષ્કૃતને નાશ થાય. જેવી રીતે પાપ કરનારા લેકેને હું શિક્ષા કરૂં છું, તે મારે પણ પાપકર્મને નાશ કરવાને માટે અવશ્ય શીક્ષા ભેગવવી જોઈએ.” રાજાએ પાપને પશ્ચાત્તાપ કરતાં કહ્યું.
રાજન ! જે મનવડે કરીને પાપ બાંધ્યું હોય તે મનવડેજ નાશ પામે. એ તું સ્મા વગેરે લેકને બોલાવી પૂછી છે?” ગુરૂએ કહ્યું.
રાજાએ તે પછી વેદાન્ત, ઉપનિષદ, સ્મૃતિ અને કૃતિએમાં વિશારદ એવા ન્યાય શાસ્ત્રીઓને બોલાવ્યા તેમની આગળ પાપ પ્રગટ કરીને કરેલાં પાપનું પ્રાયશ્ચિત પૂછયું. એટલે એ પંડિતાએ જણાવ્યું કે “લેહની ધગધગતી પુતલીને આલિંગન કરવાથી પાપ મુક્ત થવાય, જે ચાંડાલીને સંગ કર્યો હોય તે?”
પંડિતનાં વચન સાંભળીને રાજાએ લેઢાની પુતલીને અગ્નિમાં ધગધગાવી. લાલચોળ કરાવી હવે એ અગ્નિથી ધગ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯)
યમાન પુતલીને રાજા પશ્ચાત્તાપ કરતા આલિંગન કરવાને શ્વસ્યા. એવામાં ગુરૂએ તેના બે હાથ પકડી લીધા. “રાજની સંકલ્પ માત્રથી તેં પાપ કર્યું તે સંકલ્પમાત્રથી નાશ પામી ગયુ. તું નિરાંતે ધર્મનું આચરણ કર ? શાસ્ત્રમાં કહ્યુ` છે કે. મનથી કરેલું પાપ મનના શુભ-શુદ્ધ ધ્યાન વડે નાશ પામે. વચનથી થયેલ શુભ-શુદ્ધ વચનવડે અને કાયાથી થયેલું પાપ કાયાવર્ડ કરીને નાશ પામે છે. બુદ્ધિમાન પુરૂષો એ પ્રમાણે પ્રાયશ્ચિત કરીને પાપથી તરી જાય છે, એવી રીતે તું પણ કાળા વાદળથી જેમ સૂર્ય મુક્ત થાય એમ પાપ થકી રહીત થયા. ”
ગુરૂના ઉપદેશ સાંભળી રાજા પ્રજા સર્વે ખુશી થયાં. પ્રધાનાએ મોટા મહાત્સવપૂર્વક રાજાના પ્રવેશ મહાત્સવ કર્યો. નારિક જને પણ પ્રસન્ન થયેલા તાતાના સ્થાનકે ગયા, ને એ માતંગ લેાકેા—ગાયક વૃંદ પણ ત્યાંથી તરતજ વિદ્યાય થઇ ગયું.
પ્રકરણ ૧૮ મું.
સત્યને માગે.
એક દિવસ રાજા ગુરૂ પાસે બેસીને જ્ઞાન ગોષ્ઠી કરત હતા હતા તે સમયમાં રાજાએ ગુરૂને કહ્યું. “ ભગવન ? આપે આ ત ધર્માંની માહિની મને તેા ખરાબર લગાડી. પણ
ke
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૦ )
આપના મિત્ર વાતિ આપના સમાગમમાં આવ્યા, છતાં એ ચુસ્તસાંખ્ય ધમી રહ્યો. આપના આધ એને જરાય ન થયા?”
“ એ વાતિ હાલમાં મથુરામાં શું કરે છે ? ” ગુરૂએ પૂછ્યુ. રાજાએ જણાવ્યું, “ ભગવન્ ! શ્રીપતિ ત્રિદડી થયા છે. એમ લેાકેા કહે છે. ગળામાં તુલશીની માલા ધારણ કરી. નાસિકા ઉપર દૃષ્ટિ સ્થાપન કરતા વરાહ સ્વામીના મંદિરમાં રહ્યો છે. વૈરાગ્યથી વાસિત થયેલા પ્રાય: કરી ઉપવાસના તપ કરતા રહે છે એ વાક્ષિતરાજને આપ આધ આપીને જૈન બનાવા, આપની વાણી અને શક્તિ ત્યારે જ પ્રમાણુ થાય. ”
''
“હું વાતિને મારા શિષ્ય બનાવુ' ત્યારે મારી વાણી પ્રમાણ જાણુજે. ” સૂરિવરે જણાવ્યું. ને મથુરામાં જવાને ત્યાર થયા. રાજાએ એમની સાથે હજારો પડિતા અને સામા માકલ્યા. સૂરિવર એ સર્વે માણસાની સાથે મથુરાં તરફ વિહાર કરી ગયા.
આચાય સહીત તે સર્વે મથુરામાં આવી પહેાચ્યા, મથુરા નગરીમાં વરાહ મદિરમાં વાતિને જેવા રાજાએ વણું બ્યા હતા, તેવા જાયા. ત્રિદંડી થઇને પરમાત્મામાં એક ચિત્ત રાખી ધ્યાન કરી રહ્યો છે. એ ધ્યાનસ્થ વાક્પતિના ચિત્તની પરિક્ષા કરવા માટે અભટ્ટોએ આશિર્વાદ દેવાના પ્રારભ કર્યો. હર અને વિષ્ણુ આદિની સ્તુતિ કરવા માંડી,
66
લેાકેાનાં દેખતાં સંધ્યા આગળ હાથ જોડી તું પ્રણિ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) પાત કરતો શું યાચે છે વળી નિર્લજાજ? બીજી સ્ત્રીને માથે ધારણ કરી રાખે છે તે પણ હું સહન કરૂ છું. સમુદ્ર મથનસમયે હરિને લક્ષ્મીમળી તે ભલે પણ તે માટે તે વિષ શા માટે ભક્ષણ કર્યું ? માટે હે પરસ્ત્રી લંપટ? મને સ્પર્શ કરીશ નહિ. એ પ્રમાણે ગરી-પાર્વતીજીએ જેને કહેલું એવા હર-મહાદેવ તમારું રક્ષણ કરે ?”
ધ્યાનવડે કરીને એક ચક્ષુ જેનું મીંચાયેલું છે. બીજુ પાર્વતીજીના નિતંબ ઉપર શૃંગાર રસની ધારા છલતું નમી રહ્યું છે. અને ત્રીજુ દૂરથી આપ ચઢાવતા કામદેવ ઉપર કોધથી સળગી રહ્યું છે એવાં શંભુનાં સમાધિ સમયનાં ભિન્ન ભિન્ન રસ વાળાં ત્રણ નેત્ર તમારું રક્ષણ કરે?”
એક રામ હતું–હાં સીતા નામે એની સ્ત્રી હતી– હાં એ સીતાને પંચવટીમાં રાવણ હરી ગયેહ એવી કથાને નિદ્રા હાંકાર કરતાં સાંભળતા હરિની પૂર્વ સ્મરણું થવાથી કે કુટિલ દષ્ટિ તમારું રક્ષણ કરે ?”
રતિક્રિડાને અંતે ઉઠીને એક હાથે શેષ દૂર કર્યો અને બીજે હાથે વસ્ત્ર લેવા માંડયું. એવી તથા મસ્તકના શ્યામ કેશ ખભા ઉપર વિખરો ફેલાઈ–ચુંથાઈ ગયા છે. એવી કાયાની રમણીય કાંતિને જોતાં બમણું સુરતપ્રીતિ થવાથી વિષએ જેને આલિંગન દઈ. પિતાની ભુજાઓથી ભીડી ફરીને શય્યામાં નાખી. એવી લક્ષ્મીના વિલાસથી કંઈક મંદ પડી ગયેલા બાહુવાળું શરીર તમને પવિત્ર કરે?”
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૨) ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારે શૃંગારમય આશિર્વાદ આપવાથી વાપતિ ધ્યાનમાંથી જાગૃત થઈ રિવર સામે આવીને કહેવા લાગે. “હે સૂરિવર? તમે મારી આગળ આ શ્રૃંગારમય રૌદ્ર પદ્યપાઠ કેમ કરી રહ્યા છે ?”
કવિરાજ? તમે સાંખ્ય દર્શની છો, કેટલાક સાંખે નિરીશ્વર છે કેટલાક ઈશ્વર માને છે તે સર્વેને પચ્ચીશતત્વને સંમત છે એ બધું સમજીને તમારી અને તમારા ઈષ્ટ દેવતા ની સ્તુતિ કરીયે છીએ. જેને જેવી રૂચિ હાય શાસ્ત્રકારે તેને તેવુંજ કહે એ નીતિ છે.” ગુરૂએ કહ્યું—એના દર્શનનું સ્મરણ કરાવ્યું.
આપે કહ્યું એ ઠીક વાત છે પણ હું મુમુક્ષુ હોવાથી -મારૂં મરણ પાસે આવ્યું જાણી હું બ્રહ્મધ્યાનમાં વિલીન થવા અત્રે આવ્યો છું.” વાપતિએ કહ્યું.
રૂ, હરિ, બ્રહ્મા વગેરેને છેડીને અહીયાં ધ્યાન કરવા આવ્યું તે શું તેઓ મુક્તિ આપવા સમર્થ નથી?” ગુરૂએ પૂછયું.
કંઈક એવું લાગે છે ખરૂ?” કવિરાજે કહ્યું,
કંઈક શું ? નિ:સંદેહ મુક્તિને આપવાને એ સમર્થ નથી. કવિરાજ? તત્વને વિચાર કરે ? પરલેક સાધવાની " ઇરછા હોય તે તત્વને સમાચરે ?”
“શા માટે એ મુક્તિને આપવા સમર્થ નથી?” કવિરાજે પૂછ્યું.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) “સંસારની ઉપાધિમાં આસક્ત ક્રોધ, માન, માયા, ઈષ્યો, કામ આદિદેષે કરીને ભરેલા સંસારમાંથી બહાર નીકળવાને તે શક્તિવાન નથી. તે મુક્તિની તે વાતજ શી ?” ગુરૂએ કહ્યું, વાપતિનાં જ્ઞાનચક્ષુ કંઈક ઉઘડવા લાગ્યાં.
ત્યારે મુક્તિદાતા કેણ કહેવાય ?” એણે પૂછયું. ગુરૂએ એના જવાબમાં વાપતિને શુદ્ધ દેવ, ગુરૂ અને ધર્મનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજાવ્યું “હે કવિવર? અઢાર દૂષણ રહીત એક જીન છે, બાકી તો ક્રોધ, માન, મદ અને મેહ તેમજ લોભથી પરાજય પામેલા અન્યદેવ છે એ સંસારના બંધનથી બંધાયેલાજ છે.” ગુરૂની સમજાવટથી વાપતિની છેલ્લી ઘડીયે જીનેશ્વર ઉપર ભક્તિ જાગૃત થઈ.
હા? સૂરિવર? આજ સુધી મિથ્યા અંધકારમાં ફસાયેલા મારે જન્મ વ્યર્થ ગયે. શુદ્ધ ધર્મ તત્વથી રહીત હું ધર્મ તત્વને સત્ય પરમાર્થ કંઈ પણ સમજે નહી. તમારા સરખા પૂજય પુરૂને પરિચય પણ મારે અફલ ગયે કે આટલા દિવસો મારા ધર્મકાર્ય વગર વ્યતીત થયા. મેક્ષની ઈચ્છાવાળા એવા મારે ઔચિત્યનું ઉલ્લંઘન ન કરવું જોઈએ માટે હે સૂરિવર? કર્મને નાશ કરનાર એવા જીનેશ્વર બતાવે?” વાપતિએ ઠેકાણે આવીને કહ્યું. ''
“કવિવર? તમારે જે ખાસ કર્મોને નાશ કરવાની ઈચ્છા હોય તે પ્રથમ મનશુદ્ધિ કરે. જીનેશ્વરના ધ્યાનમાં
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૪ )
તમારૂ મન જોડા. જૈનધર્મના આશ્રય કરી એનાથી કર્મના નાશ કરી ? ”
ગુરૂનાં વચન સાંભળીને વાતિએ કહ્યું, “ એવા જીનેશ્વર કયાં છે ? ”
""
સ્વરૂપ થકી તા મુક્તિમાં પણ મુક્ત્તિ થકી જીનમંદિરમાં બીરાજે છે, '' ગુરૂએ કહ્યું “ તે ચાલે. આપણે દર્શોન કરવા જઈએ ?
,,
“ હા ! ચાલા ? ” ?
અપ્પભટ્ટીજી આમરાજાએ કરાવેલા જીનમંદિરમાં વાક્ પતિને લઈ ગયા અને ત્યાં પાતેજ પ્રતિષ્ઠિત કરેલા પાર્શ્વનાથનાં દČન કરાવ્યાં. શાંત, દાંત, કાંત અને નિરજનરૂપ જોઈને કવિવર પ્રબુદ્ધ-બાધ પામીને ખેલ્યા “ આહા ! આ દેવમાં કેવી સાચંતા, શાંતતા પ્રસરી રહી છે. ” એના હૃદયમાંથી પુરાતન રહેલું મિથ્યાત્વરૂપી વિષ નીકળી ગયું. એણે ઘણા સમયથી સ્વીકાર કરેલા ત્રિદ’ડીના વેશ છેડી દીધા. ને જૈન મુનિના વેશ પહેરી લીધા. બાહાથી જૈન સાધુ થયા અંદરથી પણ શુદ્ધ જૈનત્વ પામ્યા.
શુદ્ધ જૈન થયેલા એ વાતિરાજનુ મરણ પાસે આવ્યુ. એથી એણે મથુરામાં ચારે વણુ સમક્ષ અને આમરાજાના પ્રધાનાની સામે ગુરૂને અણુશણ કરાવા ફરમાયું ? “ ભગવન્ ? મારૂં આયુષ્ય હવે આવી રહ્યું છે જેથી મને આરાધના કરાવા તા ભવાંતરમાં મારી સદ્ગતિ થાય ? ”
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂએ પણ એનું આયુષ્ય હવે અલ્પ જાણીને આરાધના કરાવવા માંડી એને ભવચરિત્રનું પચ્ચખાણ કરાવ્યું. અઢારે પાપસ્થાનકને ત્યાગ કરાવ્યું. અરિહંત શરણું, સિદ્ધ શરણ, સાધુ શરણ, કેવલી પ્રરૂપેલ ધર્મનું શરણુ એવાં ચારે શરણું અંગીકાર કરાવ્યાં. નમસ્કાર મંત્રના એક ધ્યાનથી અંતરને અંધકાર દૂર કરાવ્યું. જીવનભરમાં જે જે સુકૃત કર્તવ્યો કર્યા હતાં એનું સ્મરણ-અનુદન કરાવ્યું. પાપ કાર્યની ગહ કરાવી. રેજ પરમાત્મપદના ધ્યાનમાં લીન રહેતે, સર્વે જીવોની સાથે ખમતખામણ કરી સર્વેને ખમાવ્યા. અરિહંત દેવ, સુસાધુ ગુરૂ, જીનેશ્વરે કથેલે ધર્મ સંભારી સમકિતની અનુમોદના કરવા લાગ્યા. અઢાર દિવસ પર્યત અંત સમયે વાપતિ ધર્મધ્યાનમાં એકચિત્તવાળો ર થકે પરલકને-સ્વર્ગગતિને પ્રાપ્ત થયે. એ વાપતિ વચમાં એક અવતાર કરીને મહા આનંદપદ એવા મેક્ષપદને પામશે.
વાકપતિના મરણ પછી સૂરિવર અને રાજમંત્રીઓ ગેપગિરિ તરફ આવ્યા ત્યાં ગેપગિરિમાં શ્રી મહાવીરને નમી કને જ નગરમાં ગયા. એમના આગમન પહેલાં રાજાના જાણવામાં સર્વે વાત આવી ગઈ હતી. રાજાએ એ વાત સાંભળી ખુશી થઈ ગુરુને પ્રવેશ મહોત્સવ કર્યો. ગુરૂના જ્ઞાનથી ચમત્કાર પામી શજાએ સ્તુતિ કરી. “એહ! આશ્ચર્ય છે કે આપણું સામર્થ્ય અદભૂત છે. આપે ચુસ્ત એવા સાંખ્ય માગીને પણ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૬)
જૈન ખનાબ્યા. ખચીત ભાસ્કરાદિક અનેક આલેાકવાળા તા છે પણ પત્થરને પીંગળાવનાર તા કલાવાન ચંદ્ર એકજ જગતમાં વિદ્યમાન છે. ”
**
“ જગતમાં જૈન ધર્મજ સત્ય છે તે શુ' હે રાજન ? તું નથી જાણતા ? ” ગુરૂએ કહ્યું. રાજાએ જણાવ્યું. “ સારી રીતે હું સમજુ છું કે આપના ધર્મજ સત્ય છે છતાં મને તાપસધમ ઉપર પ્રીતિ થાય છે. એનું કારણ શું હશે, ભગવન્ ! એ શૈવ ધર્મ છેડવાથી જાણે મને મહાવ્યથા થતી હાય એમ લાગે છે. ’
',
સૂરિવરે શ્રુતજ્ઞાનના ખળથી ભારતી પાસેથી રાજાને પૂર્વ ભવ જાણીને રાજાને કહ્યું કે, “ હે રાજન! કાલિંજર પ તની તલાટી આગળ શાલનામનું વૃક્ષ હતું, ત્યાં આગળ તમે શાલનામે તપસ્વી હતા, વૃક્ષની ઉર્ધ્વ શાખાએ પોતાના એ પગ ખાંખીને મસ્તક અધા એટલે નીચું રાખી તમારી જટા પૃથ્વીને સ્પર્શ કરતી એવી સ્થીતિએ તમે કાયક્લેશ કરતા હતા. એ દિવસને આંતરે મીતાહાર કરતા અને ક્રોધાદિકને પણ જીતતાં સા વ` પંત તમે ત્યાં તપ કર્યું. અજ્ઞાન કષ્ટથી એવું અતિ ઉગ્ર તપ કરીને સેા વર્ષને અ ંતે આયુષ્ય પૂર્ણ રીને તમે એ તપસ્વી શરીર છેાડી નરનાયકરાજા થયા. હું રાજન્ ! યદિ તમને વિશ્વાસ ન આવતા હાય તેા ઉત્તમ એવા વિશ્વાસુ જનાને કાલિંજર પ`ત પાસે મોકલીને ખાતરી કુમ રાવા ? એ તાપસની અતિ દીર્ઘ જટા આજે પણ વૃક્ષની લત્તા આમાં વી’ટાયેલી રહેલી છે એ લાવીને તમને બતાવે ! ”
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૭ )
સૂરિવરનાં વચન ઉપર રાજાને શ્રદ્ધા હતી, છતાં પ્રતિતિને માટે રાજાએ ઉત્તમ પુરૂષાને માકલ્યા તેઓ ત્યાં જઈને લત્તાઓમાં વીંટાયેલી લાંખી જટા લઈ આવીને રાજાને બતાવી રાજસભામાં રાજા પોતાના પૂર્વભવની તાપસ વેશની જટા જોઇ ગુરૂના જ્ઞાનથી ચમત્કાર પામ્યા રાજપ્રધાનો અને પડિતાએ તથા અન્ય જનાએ ગુરૂના જ્ઞાનથી આશ્ચય ચકિત થઇ મસ્તક ધુણાવ્યું. “ આહા ! આશ્ચર્ય છે કે આ સુરિવર તા સર્વજ્ઞની માફક આ કલિકાલમાં સર્વે જ્ઞાન-ભૂત, ભવિષ્ય ને વમાન જાણે છે.
રાજાએ પણ સુરિવરની સ્તુતિ કરી. “ હે મુનીંદ્ર ? . આજના સમયમાં આપજ એક સનછેા. સર્વ કલાના સ્થાન એવા ક્લાનિધિ છે. હું પણ માટે પુણ્યવાન છું કે આપના સરખા અદ્ભુત ગુરૂ મને મળ્યા છે.” હુ થી જેના રામરાય વિકસ્વર થયાં છે એવા રાજા ગુરૂના ચરણમાં નમી પડયા. એના મનમાં કઇ પણું શ’કાશીલપણું હતુ તે નષ્ટ થતાં પરમ આ -- તપણું' રાજાએ ગ્રહણ કર્યું એવી રીતે અતિ ધર્મોનુ પાલન કરતાં રાજાના કેટલાક કાળ સુખમાં વહી ગયા.
---
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૮)
પ્રકરણ ૧૯ મુ.
વેરને પ્રતિરોધ. વાક્ષતિના મરણને આજે કેટલાય સમય પસાર થઈ ગયો રાજા એક દિવસ પ્રાસાદના અગ્રભાગ ઉપર અગાસીમાં કરતા હતા. એવામાં એક મકાન તરફ એની દષ્ટિ ખેંચાણી. રાજાએ જોયું તે એ ઘરમાં એક નવોવના રમણ પતિ વિરહથી વ્યાકુળ થયેલી વ્યગ્રચિત્તે પિતાના ઘરમાં ફરતી હતી.
એવામાં એક મુનિ ગોચરીએ ફરતા ફરતા એના ઘરમાં "આવ્યા, મુનિ ઘરમાં પેઠા એટલે એમની સાથે રમવાની ઈ
છાએ રમણીએ દ્વાર બંધ કર્યા. તે કામવિહ્વળ રમણી મુનિને પ્રાર્થના કરવા લાગી. બ્રહ્મધ્યાનમાં એક ચિત્તવાળા મુનિઓ ગમે તેવી સુંદર વસ્તુમાં પણ ભાતા નથી. એ લલનાની હાવભાવ ભરી ગમે એવી પ્રાર્થના મૃગલી સમા નય. નેને થણથણાટ છતાં મુનિ લેભાણ નહી. " રમણીની આટઆટલી વિનંતિ હાવભાવ છતાં પિતાને તિરસ્કાર કર્યો હોવાથી ગુસ્સે થઈ તેથી ક્રોધથી મુનિને લાત મારી કાન્તાલીય ન્યાયે કરીને એ સુંદરીનું નુપુર મુનિના ચરણમાં પેસી ગયું. રાજાએ આ દશ્ય જોયું એણે ગુરૂ આગળ સમશ્યા કહી સંભળાવી,
કમાડ વાણિજે વરંગનાએ, અન્નત્યિઉ ભુવણમતિઆએ.”
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૦) * “એ વારાંગનાએ કમાડ બંધ કરીને વનથી મદોન્મત્ત એવી પ્રાર્થના કરી.” રાજાની સમશ્યા સાંભળી ગુરૂએ એનો ઉત્તર આપે.
અમન્નિએ મુક્ત પયવ્યહારે, સ નેઉરે પડ્યૂઈ યમ્સ પાઉ.... "
એણે એ વનવતીની પ્રાર્થના માની નહી તેથી એણીએ કરેલા પાદ પ્રહારથી નુપુર એના ચરણમાં પેઠું.”
ગુરૂની યુકિત સાંભળી રાજા ખુશી થયો. એવી રીતે વાણી વિનોદમાં રાજાનો કાળ સુખમાં વ્યતીત થતું હતું.
એક દિવસ રાજાની પાસે કોઈ ચિત્રકાર રાજાનું ચિત્ર લઈને આવ્યા. રાજા પિતાનું ચિત્ર જોઈ ખુશી થયે એ ચિત્રકારની અદ્ભુત કૃતિથી આબેહુબ બન્યું હતું પણ ફકત બોલી શકતું ન હોવાથી એ મુંગું હતું છતાં એની કળાતે ન્યારીજ હતી. બપ્પભટ્ટજીએ એની કળાની સ્તુતિ કરવાથી રાજાએ લાખ ટકા એને ઈનામ આપ્યું.
રાજાએ કાન્યકુંજમાં-કને જમાં, શ્રી મહાવીરસ્વામીનું મોટું મંદિર બંધાવી એ પ્રભુની પ્રતિમ પ્રતિષ્ઠિત કરી. મથુરામાં જીનમંદિર બંધાવ્યું. તે સિવાય મેરામાં, અણહિલપુરમાં, સતારક નગરમાં અને પગિરિમાં મંદિર બંધાવી ચાર બિંબ સ્થાપન કરાવ્યાં. એની પ્રતિષ્ઠા-પ્રભાવનાદિક સૂરિ વર પાસે કરાવ્યાં. તે ઉપરાંત બીજા પણ ઘણું બિંબ રાજાએ કરાવ્યાં.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૦) જૈન ધર્મનું ગૌરવ વધારતે જ્યાં ત્યાં એની પ્રભાવના કરતે રાજા નિરતિચાર પણે વ્રત આરાધન કરતે પોતાનો કાલ નિર્ગમન કરતે હતે. એ રાજ્ય સુખમાં દેવતાના માફક પસાર થતા કાળને પણ રાજા જાણતા નહોતા.
આમરાજાને કમલાવતી રાણુથી એક પુત્રને જન્મ થ, કનેજિપતિએ રાજકુમારને જન્મત્સવ કર્યો. સારા લક્ષણે કરીને યુક્ત એ રાજકુમારનું દુંદુક એવું નામ પાડયું. ધાવમાતાઓથી લાલન પાલન કરાતે બાળરાજકુમાર વૃદ્ધિ પામવા લાગે.
રાજગિરિ નામના નગરમાં મહાબલિષ્ઠ સમુદ્રસેન નામે રાજા હતે એ રાજા સમુદ્ર જેવા બળવાળે હતે. એને ગઢ એ તે મજબુત હતું કે વર્ષોનાં વર્ષો પર્યત પણ એ દુર્ગ હાથ કરવાને કોઈ રાજા શક્તિવાન ન થાય. પિતાના એ મજબુત દુર્ગથી સમુદ્રસેન નિર્ભય હતા, જગતના રાજાઓને તૃણ સમાન ગણતે એ પિતાના બળથી કોઈની પણ પરવાહ કરતે નહી, એના સામંત અને સૈનિકે પણ નિર્ભય બની
જ્યાં ત્યાં પરરાજ્યોમાં ઉત્પાત મચાવતા. અન્ય રાજ્યમાં તૈફાન કરવું એ એમનો વિષય હતે.
એવા કંઈ કારણોને લઈને કને જપતિને સમુદ્રસેન રાજા સાથે વેર થયું—એ વેરને પ્રતિહાર દુતદ્વારા પણ ન થયે. બલિષ્ઠ સમુદ્રસેનને ગર્વ તેડવાને કને જપતિએ લડાઈનું બ્યુગલ વગડાવ્યું. હાથી, ઘોડા, રથ અને પદાતિ લશ્કર સજ કર્યું. એના સામ સરદાર, ભાયાતે પણ તૈયાર થઈ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૧ ). ગયા. કનેજિપતિએ પોતાના સમાગ સૈન્ય સહીત રાજગિરિ તરફ પ્રયાણ કર્યું. | ગુપ્ત ચરે તરતજ આવીને સમુદ્રસેન રાજાને નિવેદન કર્યું, “મહારાજ ! આમરાજ ચતુરંગિણી સેના સમેત આપણ રાજ્ય તરફ ધસી આવે છે, કેનેજથી એમનું સૈન્ય રવાને થઈ ગયું છે આપને હવે યંગ્ય લાગે તેમ કરો ?”
સમુદ્રસેન રાજાએ પણ પોતાના મંત્રીઓ, સરદાર, અને ભાયાતને બેલાવી ગુપ્ત મંત્રણા કરી. કનોજપતિની મેમાની કેવી રીતે કરવી એ માટે વાટાઘાટ ચાલી. “કને જપતિ સાથે આજ કેટલાક સમય થયાં આપણે વૈરભાવ ચાલ્યું આવે છે. એ વરને પ્રતિશોધ કરવા શત્રુ આજે ચાલી ચલીવિને આંગણામાં આવ્યું છે. માને કે આપણું રાજ્ય આંચકી લેવા આપણી ઉપર ચઢી આવ્યું છે, આપણે આપણા દેશને માટે, પ્રજાના રક્ષણ અને આપણી સ્વતંત્રતા માટે આપણાં હથીયાર ખડખડાવવાં જોઈએ. આપણે યુદ્ધમાં જ એમનું સ્વાગત કરવું જોઈએ.”
આપનું કહેવું સત્ય છે મહારાજ ! યુદ્ધ એતે ક્ષત્રીચેનો વિવાહોત્સવ કહેવાય એ આવતા શત્રુને ખાળવા આપણે તાકીદે એની સામે જવું?” સેનાપતિએ રાજાના વિચારને અનુમોદન આપી એને ઉત્સાહ વધાર્યો.
આપણે ઉતાવળ કરવાની જરૂર નથી. ભલે તે શત્ર ધો આવે આપણા નગરથી થોડેક દૂર રહે એટલે આપણે આપણું બળ બતાવવું.” એક મંત્રીએ સલાહ આપી.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૨) “અને શત્રુ બેધડક આપણા મુલકમાં પ્રવેશ કરી નુકશાન કરતે પ્રજાને રંજાડતે આવે એ જોયા કરવું, કેમ?” એક સરદારે કટાક્ષપૂર્વક કહ્યું, - “તમારું કહેવું ઠીક હશે. પણ શત્રુનું બળ પણ આપણે જરૂર જાણવું જોઈએ. એના અને આપણા બળને વિચાર કરી કાર્યને આરંભ થાય એ ઉચિત કહેવાય? ” મંત્રીએ કહ્યું. એણે દીર્ઘદ્રષ્ટિ દેડાવી લાંબો વિસ્ચાર કર્યો.
ક્ષત્રીયને વળી વિચાર શ?એ તે ક્ષત્રીય સામે– પિતાના શત્રુ સામે બરાબર છે? એ વિચાર કરવા કે મુહર્ત જેવા જાય એટલામાં શત્રુ આપણા મુલકમાં કેટલે બધે ફાવી જાય.” રાજાએ કહ્યું, એ યુદ્ધ કરવાને એકદમ આતુર થઈ ગયે.
રાજન? તે આપે સેનાપતિને મોટું લશ્કર આપીને દુશ્મનને ધ આવતા વેગ અટકાવવા મકલવા અહીયાં રહીને આપે બીજું લશ્કર તૈયાર કરવું, કે જરૂર પડે મદદમાં મોકલી શકાય. અથવા તે એ લશ્કરની મદદથી અહીં આ વેલા રિપનું સ્વાગત કરી શકાય,” પ્રધાને પિતાને અભિપ્રાય આપે.
વાટાઘાટ કરતાં છેવટે એ વિચાર મંજુર થયે. તે પછી બીજે દિવસે સેનાપતિ લશ્કર લઈને કનોજરાજનું સ્વાગત કરવા–એમને માર્ગમાં જ અટકાવવા રવાના થઈ ગયે.
રાજાએ પોતાના રાજ્યમાંથી બીજું લશ્કર બોલાવી
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૩) લીધું જે જે લડવાઈઆ હતા એમને યુદ્ધ માટે આમંત્રણ મોકલ્યાં. પોતાના દેશના રક્ષણને માટે ઘણા દ્ધાઓ બહાર પડયા. એ સર્વને સમુદ્રસેન રાજાએ લશ્કરી તાલીમ અપાવવી શરૂ કરી. દિવસે દિવસે એ સૈનિકમાં ભરતી થતી ચાલી. ને તે એક મેટું વિશાળ સૈન્ય તૈયાર થયું.
કારીગરે બેલાવી અવનવાં શસ્ત્રો-તલવાર, બરછી, ભાલા, તીર, વગેરે તૈયાર કરાવવાં શરૂ કર્યા. શમે તૈયાર થતાં ગયાં એમ નવા નવા સૈનિકોને એ પુરા પાડવામાં આવ્યાં. એ નવા લશ્કરને રણેત્સાહ વધારવાને ગાયકો દેશભકિતનાં ગીત ગાતા. વીર પુરૂષનાં કથાનક સંભળાવી એમનાં ગુપ્ત શૌર્યને પ્રગટાવવા લાગ્યા. એ અભિનવ શૌર્યવાળા નવીન સૈનિકે પણ આતુરતાથી પિતાનું પરાક્રમ બતાવી યુદ્ધ ક્રિીડા કરવાની રાહ જોવા લાગ્યા.
સમુદ્રસેનને સેનાપતિ મોટું લશ્કર લઈ ધ આવત કને જ પતિને માર્ગમાં જ મળે. કનોજપતિના ગુપ્તચરેએ એ સમાચાર પ્રથમથી જ જણાવી દીધા હતા. જેથી રાજગિરિ તરફ ધસ્યું જતું આમરાજાનું લશ્કર એને સત્કાર કરવાની રાહ જોતું સ્થળ્યું.
દમનનું લશ્કર આવતું દેખી આમરાજે એ યુદ્ધમાં સિન્યની સરદારી પિતાના સેનાપતિને સેંપી એની સામે એને
અર્ધ લશ્કર આપીને મોકલ્યો. અને સેનાપતિઓ સામ સામે મળ્યા. યુદ્ધ શરૂ થયું તલવારે તલવાર ને ભાલે ભાલા અથ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૪) ડયા. થોડુંક લશ્કર એક સરદારની આગેવાની નીચે આપ આમરાજે ગુપ્ત રીતે શત્રુને પછવાડેથી મુંજ. આગળ અને પાછળ બન્ને બાજુના મારથી સમુદ્રસેન રાજાનું લશ્કર મુંઝાયું. પરિણામ પણ જલદી જણાયું બન્ને બાજુના અસહ્ય મારથી શત્રુ લશ્કરમાં ભંગાણ પડયું. સેનાપતિએ લશ્કરને
ભવાની ઘણી કોશીષ કરી પણ વ્યર્થ! શુરાઓ છેવટપર્યતા દેશભકિત બતાવી એ માતૃભૂમિની ગેદમાં લાંબી નિદ્રાએ સૂતા, એમણે શત્રુને છેવટલગી પણ પીઠ ન બતાવી. કાયરો જીવવાની ઈચ્છાએ નાશ ભાગ કરવા લાગ્યા. નાશ ભાગ કરતાં કેટલાક શત્રુઓને આમરાજાના લશ્કરે તીરથી કે ભાલાથી વીંધી નાંખ્યા.
સમુદ્રસેનને સેનાપતિ પિતાના લશ્કરની નાશ ભાગથી હિંમત હાર્યો નહી. જે વફાદાર સૈનિકે એના પડખે ઉભા રહી શત્રુ સાથે લડતા હતા. એમની સાથે તે મરણ થઈ દુશ્મન ઉપર તુટી પડે. પરિણામ એજ આવ્યું કે એ બધા શત્રુના લશ્કરને મારતા એમના તીર અને ભાલાથી વીંધાઈ માતૃભૂમિની ગેદમાં સુતા.
નાશી ગયેલા લશ્કરમાંથી કેટલાક બચેલા, એમણે રાજગિરિ જઈ સમુદ્રસેન રાજાને પરાજયના સમાચાર આપ્યા. રાજા કઈક નિરાશ થયો પણ હિંમત હાર્યો નહી. બીજુ લશ્કર એની પાસે તૈયારજ હતું લશ્કરમાં રણોત્સાહની-યુદ્ધની હાકલ પડી.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૫) આમરાજ પણ પિતાના લશ્કરને વિશ્રાંતિ આપી વેગથી રાજગિરિ તરફ ધ જ હતું. એ વિજયી સેન્ચ રાજગિન રિને દુર્ગ તેડવાને આતુર થઈ રહ્યું હતું.
પ્રકરણ ૨૦ મું
દુર્ગપતન. કાજપતિનું વિજયી લશ્કર રાજગિરિની નજદીકમાં આવ્યું એટલામાં સમુદ્રસેનના લશ્કરે પડકાર કરી એ વેગને અટકાવવા મહેનત કરી. મેટું યુદ્ધ થયું એમાં એ શીખાઉ લશ્કર ચારે દિશામાં નાશ ભાગ કરી ગયું. રાજા સમુદ્રસેને નગરમાં પ્રવેશ કરી દરવાજા બંધ કરાવી દીધા. આમરાજ નગરને ઘેરે ઘાલીને પડો. એના સૈન્ય દુર્ગ તેડવાના અનેક પ્રયત્ન કર્યા પણ એ મજબુત દુ તેડવાને કઈ શક્તિવાન થયું નહી. પિતાનું અમિત સૈન્ય, અસ્ત્રશસ્ત્રની અખૂટ સામગ્રી તેમજ ભૈરવાદિ મંત્રભેદ જે જે યુક્તિ સુજી તે બધી રાજાએ દુર્ગ તેડવામાં કામે લગાડી પણ એ દુર્ગ તોડી શકાય નહી. એવી રીતે પ્રયાસ કરતાં કેટલાય દિવસ વહી ગયા.
રાજાએ સૂરિશ્વરને પોતાની સાથે રાખ્યા હતા, કંટાળીને રાજાએ એક દિવસ ગુરૂને પૂછયું. “ભગવન? આકાશને ચુંબન કરતો આ દુર્ગ કયારે હાથ થશે ? ”
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬) “તમારા પુત્રને પુત્ર ભેજ આ દુર્ણને દષ્ટિ માત્રથી ભાંગી નાંખશે.” ગુરૂએ જ્ઞાનથી જાણીને કહ્યું
આમરાજા રાજગિરિનગરને ઘેરે ઘાલીને પડી રહ્યો. રાજગિરિ નગરની બહાર ગામ જેવું થઈ ગયુ. આસપાસને શત્રુને દેશ રાજાએ જીતી લઈ પિતાના રાજ્ય સાથે જોડી દીધે. રાજગિરિ સિવાય સમુદ્રસેન રાજા માટે બીજું કાંઈ રહેવા દીધું નહી. એના તમામ રાજ્યની ખંડણી પણ પિતે ઉઘરાવતા હતા. એ બાર વર્ષ દરમિયાન શત્રુને બધો મુલક પિતાને સ્વાધિન કરી પિતાની સત્તા બેસાડી દીધી. એવી રીતે બારવર્ષ વહી ગયા. એ અરસામાં છાવણીમાં યુવરાજ દુંદુકને પુત્રને જન્મ થયો રાજા પાત્ર જન્મની વધામણીથી અત્યંત ખુશ થયે.
એ પત્રનું ભેજ એવું નામ રાજાએ પાડયું. તરતના જન્મેલા ભેજને નાના પલંગમાં સુધારીને દુર્ગ પાસે લાવવામાં આવ્યું. એ દુ ઉપર રાજકુંવરની દષ્ટિ પડતાંજ કંપી ઉઠશે.
રાજાએ એ દુને છેદ કરવાને પિતાનું અમીતબળ વાપર્યું પ્રચંડ ધસારાથી અને એ નાના ભેજના પુણ્યબળથી દુર્ગને સૈનિકે એ થોડી મહેનતમાં તેડીના ગગન વિહારી, એ દુર્ગને તેડવાની આશા બધાએ છોડેલી એને આવી રીતે નાશ થતા જોઇ સૈનિકેમાં અખુટ બળ આવ્યું, એ દુર્ગને ચારે કેરથી તેડી પાડશે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૭ ) દુર્ગ તુટ એટલે સૈનિકે, સુભટે રાજગિરિમાં ધસ્યા. પણ તેમને સત્કાર કરવાને કોઈ તૈયાર નહોતું. રાજા સમુદ્રસેન તે રાજગઢમાંથી ગુરૂદ્વાર દ્વારા નગર બહાર નીકળી અ૮શ્ય થઈ ગયો હતે.
બાર બાર વર્ષને અંતે આમરાજાએ દુર્ગને કબજે કર્યો. પિતાની પરમાર ધ્વજા એ નગરના દુર્ગ ઉપર ફરકતી કરીને નગરમાં પોતાની આણ ફેરવી દીધી. પણ પ્રજાને કાંઈ વિધ કર્યું નહી.
વિન્મત્ત સૈનિકોએ નગરમાં પ્રવેશ કરતાં પિતાનો રોષ ગરીબ પ્રજા ઉપર ઉતારવા માંડયા. જ્યાં ત્યાં લુંટફાટ, ત્રાસ શરૂ થયાં. પણ રાજાનેકાને એ પ્રજાને આd. નાદ સંભળાતાં તરતજ લશ્કરમાં હુકમ ફેરવ્યો કે “કેઈએ નગરની પ્રજાજન ઉપર જુલમ કરવો નહીં. જુલમ કરનાર સખ્ત શિક્ષાને પામશે.” ...
રાજાના હુકમથી પ્રજા ઉપર થતે ત્રાસ અટકે. અને - જેનું નુકશાન થયું હતું તેનું રાજાએ પાછું અપાવ્યું. નાગરિકે રાજાના સદવર્તનથી ખુશી થયા. એમણે નવા રાજાને પોતપોતાની શક્તિ મુજબ ભેટણ મુક્યાં. આમરાજાએ એમને મને ગમતી રાજ્યવ્યવસ્થામાં સુધારણા કરી આપી એમના મન સંધ્યાં.
રાજા હાલમાં રાજગિરિમાં રહેતા હતા તે દરમિયાન, એક દિવસની રાત્રીને સમયે સમુદ્રસેન રાજાને અધિષ્ઠાયકઃ દેવ આમરાજ આગળ પ્રગટ થઈ કહેવા લાગ્યા. “હે રાજન? તમે મારા ભક્ત–રાજાને હરાવી કાઢી મુકો. પણ હું તમને
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૮) અહીયાં રહેવા દઈશ નહી. ? તમારા સૈન્યને હું નાશ કરી નાખીશ.”
અરે રાક્ષસ? લેકને હણવામાં તને શું ફાયદો છે. તારામાં બળ હોય તે આવ મને જ હણ?” રાજાએ નિર્ભર થતાથી ઉત્તર આપે.
રાજાનું નિર્ભય વચન સાંભળી એ દેવ પ્રસન્ન થશે. રાજન? તમારા સત્વથી હું પ્રસન્ન થયે છું ? કહે તમારું શું પ્રિય કરૂ!”
પુણ્યવાન પુરૂષને પ્રતિકુળ થયેલી વસ્તુઓ પણ ઝટ એમના પુણ્ય બળથી અનુકુળ થઈ જાય છે ત્યારે દુર્ભાગીઓના સીધા દાવ પણ અવળા પડે છે. વિશેષશું કહીયે જગતમાં પ્રાણીને પુણ્ય છે એજ એની મેટાઈ એના ભાગ્ય અને એની ઉન્નત્તિનું મોટામાં મોટું પગથીઉં છે. પુણ્યક્ષય થતાં સમર્થ મગધરાજ બિંબિસારને પણ આલોકમાં વિના કારણે બંધન પ્રાપ્ત થયું. ત્રિખંડપતિ શ્રી કૃષ્ણને યાદોને વિનાશ અને બળતી દ્વારિકા પિતાની સગી આંખે જેવાં પડ્યાં માટે પુય એજ શ્રેષ્ઠ વસ્તુ છે.
હે દેવ! મારે કઈ ન્યુનતા છે કે તમારી પાસે યાચનાકરૂં.?” રાજાએ વ્યંતર દેવને કહ્યું. જગતમાં રાજબાદ્ધિ, સેવાગ્ય, પુત્ર, કલત્ર આજે સર્વ કંઈ રાજાને અનુકુળ હતું.
“છતાં હે રાજન? કંઈ પણ માગ દેવતાઓની
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૯ )
પ્રસન્નતા વ્યર્થ ન હોય ! ” એ વ્યંતરના આગ્રહ જાણીને રાજાએ કહ્યું.
“ હે દેવ ? તા એટલું જણાવા કે મારૂં આયુષ્ય હવે કેટલુ' બાકી છે ? ” રાજાએ પૂછ્યું.
દેવતાએ અવધિજ્ઞાનથી ઉપયોગ દઇને કહ્યુ, “ રાજન્ આજથી છમાસે મકારાદ્યઅક્ષર ગ્રામપાસે તમારૂં મૃત્યુ થશે. ” “ એની નિશાની કઇ ? ” રાજાએ ધડકતે હેંચે કહ્યું,
,,
“ છમાસ પછી જ્યારે પાણીમાંથી ધૂમ નીકળતાં દેખા ત્યારે જાણજો કે હવે મૃત્યુ નજીક આવ્યું છે. માટે હવે પરલેાકની સાધના કરી ? ” એટલુ કહીને વ્યંતર ધ્રુવ અદૃશ્ય થઇ ગયા. રાજાએ રાત્રી જેમ તેમ પસાર કરી.
પ્રાત:કાળે સૂરિવર પાસે આવીને
રાજા નમ્યા. એટલે રાજાના પૂછ્યા વગર સૂરિવરે કહ્યું “ હે રાજન્ ! રાત્રે વ્યંતર આવે તમને જે વાત કરી તે તેજ પ્રમાણે છે માટે તમારે ધર્મરૂપી ભાતુ તૈયાર કરવું. ”
ગુરૂની વાણી સાંભળીને રાજા વિસ્મય પામ્યા, “આહા? શું આતે જ્ઞાન/ અથવા તેા એમાં વિસ્મય શું થવું! સૂર્યંમાં તેજસ્વીતા, ચદ્રમાં સામ્યતા, અને જૈન ધર્મમાં તત્વજ્ઞાનતા એતા સ્વાભાવિકજ ડાય. ”
રાજા તે પછી એ નવા રાજ્યની વ્યવસ્થા કરી પોતા તરફથી એક અધિકારી નીમીને અવિચ્છિન પ્રયાણે પાતાના દેશમાં આવ્યા.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) * પિતાને અંત સમય જાણીને રાજનું મન ધર્મધ્યાનમાં અધિક ઉજવળ થયું. કનોજપતિએ દુંદુકને શુભમુહુર્તે કનેજના રાજ્યસિંહાસન ઉપર બેસાડે, રાજ્યકાર્યથી નિવૃત્ત થઈને રાજા ધર્મસાધન કરવામાં તત્પર થયે. એના પરિણામ શુદ્ધ થયા. મનુષ્ય ભવની અનિત્યતા ચિંતવતે વૈરાગ્યવાસીત થઈને કર્મની નિર્જરા કરત, રાજા વિચાર કરવા લાગ્યું.
આહા? આ દેહિલે માનવભવ આત્મ સાધન વગર આત્મા વ્યર્થ હારી જાય છે. મારું રાજ્ય, મારૂં કુટુંબ, મારું ધન કરતાં બાહ્યદ્રષ્ટિમાંજ મશગુલ બની ધર્મ કર્મથી રહીત પાપકરવામાં પાછું વાળીને પણ ન જુએ હા? કેવી એ અજ્ઞાનદશા? મને મારા પુર્વના ભાગ્યમેગેજ આવા ઉત્તમ ગુરૂને જોગ થયો છે. છતાં રાજલુબ્ધ થઈ આજ સુધી મેં ધર્મકર્મમાં જોઈએ તેવું લક્ષ્ય આપ્યું નહી. એ નિર્દોષ બાલપણું ગયું, વન વ્યતીત થયું આ પ્રઢાવસ્થાપણ વહી ગઈ છતાં આ ત્માના હિત તરફ પ્રવૃત્તિ ન થઈ. આવા ગુરૂને જેગ પામી હું નરભવ હારી જઈશ તે ફરીને આવી સામગ્રી કયાં મલશે? તે હવે જાગૃત થઈ પરભવને યોગ્ય કઈ ભાથું તૈયાર કરી લઉં?”
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૧ મું.
દિગંબરએ દબાવેલું ગિરનાર, કને જ આવી ગયા પછી રાજકાર્યમાંથી આમરીજા નિવૃત્ત થયે એના બીજે દિવસે સૂરિવરે પ્રસંગ જોઈને કહ્યું. “રાજન્ ? આત્મહિત કરનાર પુરૂષે આળસ કરવી યુક્ત નથી. તીર્થ યાત્રા કરીને મનુષ્ય જીવનને સફળ કરે. લાવણયને ભંડાર, સુંદર સ્વરૂપ, સુસ્નેહ, લક્ષમીવાળા, નવીન તારૂણ્યવંત, બલયુક્ત, ગેવિંદ, શીવાદેવી અને સમુદ્રવિજ્ય આદિ પ્રિય પેરક એવા શ્રી નેમિનાથે વિવાહ કર્યો નહી, તે તમારું કલ્યાણ કરે? બાહ્ય દષ્ટિમાંજ રાચેલા, સંસારના કુટુંબ ફ્લેશ આદિ વ્યવહારમાં ડુબેલા, એવા પુરૂષો નેમિને નામે ની છતાં જે જીવતા ગણાતા હોય તે પછી મુવેલા કેણ કહેવાય! જે નેમિનેશ્વરનાં દીક્ષા, કેવળ અને મેક્ષ કલ્યાણ ગિરનાર પર્વત ઉપર થયાં છે અને જેણે પોતાના ઉચ્ચ અંગ રૂ૫ મસ્તક ઉપર નેમિજીનને ધારણ કર્યા છે એ પવિત્ર ગિરિનાર પણ પૂજવાને યોગ્ય છે જેનાં કૈલાસ, ઉજવંત, રેવતાચળ, નંદલ સુવર્ણગિરિ અને ગિરિનાર આદિ તે નામ પડેલાં, તેમજ જે જે પુરૂષાએ શત્રુંજયને ઉદ્ધાર કરેલો એમણે ગિરિનારનો પણ ઉદ્ધાર કર્યો છે. આ અવસર્પિણમાં પ્રથમ ભરતચક્ર
૧૧
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) વતીએ અહીયાં જનમંદિર કરાવેલું તે વખતે અહીં શક્તિસિંહરાજા રાજ્ય કરતે હતે, રામચંદ્રજી શત્રુંજયને ઉદ્ધાર કરવા આવ્યા એ સમયે એમની અપરમાતા કૈકયીએ ગિરિનારને પણ ઉદ્ધાર કરાવ્યું હતું, પાડવોએ શત્રુંજયને ઉદ્ધાર કર્યો ત્યારે શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવે અહીયાં સુંદર જીનમંદિર બંધાવ્યું હતું. તેમાં ગઈ ચોવીશીમાં થઈ ગયેલા ત્રીજા સાગર નામે તીર્થકરના વારામાં નરવાહન રાજાએ બનાવેલ અને પાંચમા દેવલોક આદિ સ્થળે પૂજાયેલનેમિજીનેશ્વરની અહીયાં સ્થાપના થઈ છે. આ તીર્થની રક્ષાનું કાર્ય વ્યતર
નીમાં ઉત્પન્ન થયેલી અંબિકાદેવીને સેંપવામાં આવ્યું હતું. આજે પણ નેમિનાથની અને ગિરિનારની અધિષ્ઠાયિકા અંબિકાદેવી કહેવાય છે. | નેમિનિર્વાણ પછી હે રાજન ! ૮૦૦૦ વર્ષ વીત્યે કામિરના રાજા નવહંસના વખતમાં ચંદ્રશેઠના પુત્ર રતનશા શ્રેષિએ નેમિનાથ-ગિરનારને સંઘ કાઢયે. એણે ગિરનાર આવી લેપમય પ્રતિમાને સ્થાનકે પાષાણની પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત કરી. - દ્ધિાર કર્યો હતે હાલ એ મંદિર રતનશા ઓશવાલનું મંદિર
એ નામે ઓળખાય છે, મહાવીર સ્વામીના સમયમાં અહીયાં સમુદ્રવંશીય રિપુમલ્લનામે રાજા રાજ્ય કરતું હતું. જે ગિરનાર પર્વત નેમિનાથને લઈને પૂજનીક ગણાય એજ શત્રુંજય પર્વત પણ આદિનાથ રૂષભદેવને કારણે પૂજનીક છે. રાયણના વૃક્ષનીચેનવાણું પૂર્વ વાર શ્રી આદિનાથ પ્રભુ સમવ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૩)
સર્યા હતા. તે સિવાય અનંતા મુનિવરે ત્યાં મોક્ષે ગયા છે. વિક્રમ સંવતના બીજા સૈકાની શરૂઆતમાં જાવડશાહ શ્રેષ્ટિએ વજસ્થામીની સહાયથી સં. ૧૦૮ માં તેરમો ઉદ્ધાર કર્યો. રામ, ભરત, પાંડવે, શ્રી કૃષ્ણને પુત્ર શાંબ, પ્રદ્યુમ્ન વગેરે અનેક મુનિઓની સાથે અહીયાં સિદ્ધિપદને વર્યા છે. આવા ઉત્તમ તીર્થોની યાત્રા કરી હે રાજન ! તમારો જન્મ સફલ કરે?” ' સૂરિવરને ઉપદેશ સાંભળી આમરાજાએ રૈવતાચળ ઉપર નેમિનાથના દર્શન કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. સપ્તાંગ લક્ષમીએ સહીત રાજા ગુરૂની સાથે સકલ સંઘને લઈ રૈવતાચળ તરફ ચાલ્યો. એણે પ્રતિજ્ઞા કરી કે નેમિનાથના દર્શન કરીશ ત્યારેજ અન્ન ગ્રહણ કરીશ.” સૂરિવર અને લેકેએ આવી પ્રતિજ્ઞા નહિ લેવા ઘણું કહ્યું. “રેવતાચલ બહુ દૂર હવાથી આપની એ પ્રતિજ્ઞા પળી શકશે નહી”
રાજાએ જણાવ્યું “મારી પ્રતિજ્ઞા ચલવાની નથી.” એને નિશ્ચય દઢ હતે.
બની શકે એટલી ઉતાવળથી સ્તંભન તીર્થ સુધી આવ્યા, રાજા સુધાથી આકુળવ્યાકુળ થવા લાગેએ પ્રાણ સંકટમાં પડયા. સુધાની અસહ્ય પીડા છતાં એ પિતાની પ્રતિજ્ઞાથી ચલાયમાન થયા નહીં. રાજાને પ્રાણ સંદેહ જોઈ લેકે શોક કરવા લાગ્યા.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
વિરે મંત્રશક્તિથી કુષ્માંડા દેવી—અમિકાને સાક્ષાત્ ઓલાવીને આજ્ઞા કરી કે “ હે દેવી ? તમે એવુ કાંઇ કરી કે જેથી રાજા અન્ન ગ્રહણ કરે અને જીવે ? ”
“
"
፡
અંબિકા દેવી હાથમાં એક બિંબ લઈને આમરાજા પાસે ગઇ. “ હું વત્સ ? તારા સત્વથી હું પ્રસન્ન થઇ છું. આકાશમાં ગમન કરતાં તે મને જોઇ છે. રૈવતાચળ પર્વત ઉપરથી નેમિનાથનુ` આ ખિંખ લાવું છું ? એને વંદન, નમસ્કાર કર, કે જેથી ત્યાંના ખિ’અની વંદના તને ફળશે, એનાં દર્શન કરી સુખેથી પારણુ ́ કર ? ”
“ડે રાજન ? દૈવી કહે છે તે સત્ય છે. એમાં તારે સ ંદેહ રાખવા નહી. ” ગુરૂએ અનુમાઇન આપ્યું.
રાજાએ પ્રતિમાનાં દર્શન, વંદન, પૂજન કરી અન્ન લીધુ લેાકાએ સ્ત બનતીર્થમાં એ પ્રતિમાની સ્થાપના કરી. આજે પણ એ ઉજય'ત નામે ખભાતમાં પ્રસિદ્ધ છે.
આમરાજ મહાત્સવનાં વાજિ ંત્ર વગડાવતા પ્રથમ વિમલગિરિએ આવ્યા. ત્યાં ગિરિરાજનાં દર્શન કરી ડુંગર ઉપર શ્રી ઋષભદેવનાં દન કરી મનુષ્ય જન્મ સફલ કર્યાં. નાહી પવિત્ર થઇ રૂષભદેવને ભક્તિએ કરી પૂછ્યા.
ગુરૂએ શત્રુજ્યની પ્રાચિનતાને લગતા ટુક ઇતિહાસ કહી સંભળાવ્યા, એના આજસુધીમાં થયેલા તેર જીણોદ્ધારા,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
શરૂઆાતમાં ભરત મહારાજાએ કરેલી રૂષભદેવની પ્રતિષ્ઠા. તેમના પહેલા ઉતાર એનાં નામ, શત્રુંજ્ય ડુંગરનું પ્રમાણ ઈત્યાદિની સમાલોચના કહી સંભળાવી.
ભાવે કરી શત્રુંજયને ભેટી રાજા સકલ પરિવાર સહીત ગિરનાર તરફ ચાલ્યેા. અવિચ્છિન્નપણે રાજા નેમિશ્વરનુ ધ્યાન કરતા ગિરનારની તળેટીમાં આવ્યા, ત્યાં દિગ ખરાએ આવીને એ તો રોકી લીધું હતુ. તેઓ કાઇ શ્વેતાંબરાને દન કરવા જવા દેતા નથી. ટ્વિગ ંબર મતના અગીયાર રાવંઆસૈન્ય સહિત તીને નમવાને આવ્યા હતા, એમણે શ્વેતાંબરાને ઉપર જતાં અટકાવ્યા.
ગુરૂએ કહ્યું “આ તીર્થ તે શ્વેતાંબરાનુ છે છતાં તમે અમાને શામાટે અટકાવા છે?”
“તમારૂં ક્યાંથી થયું ? તી તા અમારૂ છે છતાં તમે માવી પાડવા આવ્યા છે ? ” દ્વિગખરાએ કહ્યું. ઝઘડા કરીને પણ તીર્થ પોતાનું બનાવવું એ દગંબરાના મુખ્ય , ઉદ્દેશ હતા.
“ ક્યારથી તમારૂં થયું એ માટે તમારી પાસે કાંઈ પ્રમાણ છે કે ? ” આમરાજાએ પૂછ્યું,
“ જ્યારથી પ્રગટ થયું ત્યારથી વળી.” દિગબરાએ મઢાવ્યું.
“ તમારી વાત ખાટી છે અમને દર્શન કરવા જવા દ્યો?
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૬ )
નાહક ફ્લેશ કરવાથી શે! ફાયદો ? ” ગુરૂએ કહ્યું એમને શાંતિ પ્રિય હતી પણ દિગ’ખરોને અશાંતિ ગમતી હતી.
แ
“ નહી કાઈપણ રીતે નહી શ્વેતાંબરાને ચડવા દઇ આ તીર્થં અમે અપવિત્ર નહી થવા દ્રુઇએ.” દિગબરીએ કદાગ્રહ ના કક્કો છુ’ટવા માંડ્યો.
“ઠીક છે તેા તમને બહાર કાઢીને હું નેમિનાથનાં દર્શન કરીશ.” આમરાજે પડકાર કર્યો અને યુદ્ધનું આમંત્રણ આપ્યું. “આવી જાએ અમે યુદ્ધ કરવાને તૈયાર છીએ.” સામે દિગબરા પડકાર કરતા ઊઠયા. અગીયારે રાજાએ પાતાના સૈન્ય સહિત લડવાને તૈયાર થયા.
''
આમરાજાએ પણ લશ્કરમાં યુદ્ધનું રણશિશુ વગડાવ્યુ સામસામે યુદ્ધની તૈયારીઓ થઇ રહી.
પણ અપ્પભટ્ટસૂરિ શાંતિના ઉપાસક અહિંસાના ચુસ્ત, ખંધુ હતા. ધ યુદ્ધને મ્હાને બન્ને તરફના વીરાનેા ક્ષય થાય, એમનાં અમુલ્ય મનુષ્યજીવન નષ્ટ થાય એ તેમને ગમતુ નહેાતું. કાઇ પણ યુક્તિથી કામ કાઢવાને તે તૈયાર થયા. એમણે આમરાજાને સમજાયેટ “રાજન ? ધર્મકાર્ય ના ઉદ્યમમાં યુદ્ધ કરીને એવા કાણુ હાય કે પ્રાણીઓના જીવનને નાશ કરે ? તમે શાંત થાઓ ? વાણીના વિલાસવડે કરીને હું એ સર્વને જીતી લઈશ, નખના છેદ કરવા કે કમળના ટુકડા કરવા કુહાઢાના કણ ઉપયોગ કરે ? ”
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ )
આમરાજાને સમજાવી શાંત પાડી સૂરિવરે ટ્વિગ ખરમાંથી ડાહ્યા ડાહ્યા પડિત પુરૂષને આમંત્રણ કરી ખેલાવ્યા. દિવ્ય શકિતથી તીર્થં આપણામાંથી કેતુ છે એને નિર્ણુય કરવા સમજાવ્યું “ નેમિનાથનાં ત્રણ કલ્યાણુક આ પર્વત ઉપર થયાં છે એ મતલબના રહસ્યવાળી ગાથા જે અમારી કન્યાઓ પઢે તે તીથ અમારૂં ને તમારી ટ્વિગબર કન્યાઓ ભણે તા તીર્થ તમારૂં ? ” બન્ને પક્ષેાએ એ શરત માન્ય રાખી. બીજે દિવસે શ્વેતાંબરા અને દ્વિગ અરે એ પેાતાતામાંથી કન્યાઓ ભેગી કરવા ઠરાવ્યું.
રાત્રીના સૂરિવરે મત્ર શક્તિથી અંખિકાનું આરાધન કરી ધક માં વિા આવેલ દુર કરવાને આજ્ઞા કરી. જેથી અંબીકાએ કહ્યું કે “ વત્સ ! મારા પ્રભાવ થકી આપણી વેતાંબર કન્યાઓ એ મુજબની ગાથા ભણી જશે.” દેવી અશ્ય થઈ ગઈ.
ખીજે દિવસે બન્ને પક્ષેાએ હજારા કન્યાઓ ભેગી કરી અપ્પભટ્ટીજીએ શ્વેતાંબર કન્યાઓને નેમિનાથના ક્લ્યાણકની ગાથા પઢવા કહ્યું એટલે અંબિકાના પ્રભાવથી દરેક કન્યાઓ ગાથા ભણી ગઇ.
“ ઉજ્જિત સેલ સિદ્ધરે, દુિખ્ખાનાણુ નિસીRsિઆ જસ્સ, ત' ધમ્મ ચાવટ્ટિ, અરિøનેમિ નમ’સામિ.” ॥ ૧ ॥ શ્વેતાંબર કન્યા એ ગાથા ખેતી પશુ. દિગમ્બર
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
કન્યાઓમાંથી કેઇ એ ગાથા બેલી શકયું નહિ, જેથી વેતાંબને જય થયું. કદાગ્રહ કરનારા દિગંબરનાં મુખ મલિન થયાં, અંબીકાએ આકાશમાં રહીતાંબર ઉપર પુષ્પવૃષિકરી.
ત્યારથી આ ગાથા સિદ્ધ સ્તવમાં ચોથી ગાથા તરીકે બોલવામાં આવે છે. જે પરંપરાએ આજે પણ સિદ્ધાણં બુદ્વાણુંમાં આપણે જોઈએ છીએ.
રાજાભક્તિથી તેપછી નેમિનને નમે, ઘણી ભક્તિથી નેમીજીનેશ્વરને પૂજ્યા. પિતાના આત્માને તાર્યો. તીર્થના ઉપયોગ માટે દરેક ચીજની સામગ્રીની દુકાને કરાવી. સંધ પૂજાદિ ઉત્સવ કર્યો આમરાજા તે પછી સૂરિવર સાથે તીર્થોની યાત્રા કરતે પિતાને દેશ કનોજ આવ્યું.
–આજ પ્રકરણ ૨૨ મું.
મૃત્યુની ગોદમાં. યાત્રા કરીને આવતાં રાજાને કેટલાક માસ વહી ગયા હતા. અહીયાં આવીને રાજાએદીન, હીન, અનાથજનેને છુટે હાથે દાન દીધું. જે જે ધર્મ સ્થાનકે વાપરવા યોગ્ય હતું ત્યાં પણ વાપર્યું સની સાથે ખમત ખામણાં કર્યા. પરિમિત પરિવાર સાથે રાજા સૂરિને લઈને ગંગાને તીરે રહેલા ભાગ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૮) તીર્થમાં ગયો. ત્યાં ગંગામાં ધૂમ નિકળતા જણાય. એને ખાતરી થઈકે હવે આ મનુષ્ય ભવની એની મુસાફરી પૂર્ણ થઈ હતી. વ્યંતર દેવતાએ કહેલું નિમિત મળી આવ્યું. સુરિવારની ક્ષમા માગી. કરેલાં પાપકર્મોને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યું. સુરિવરે પણ જણાવ્યું “હે રાજન ! અંત લગી પણ તું જેનધર્મમાં દઢ ચિત્ત રાખજે, સંસારની બાધાવસ્તુમાં લેપ થતે ના? એ સર્વે વસ્તુઓ અનંતી વખત મળી છતાં આત્મા એને છેડીને ચાલતા થયે–એણે આત્માને છોડી દીધો. સંસારનું એ નાટક છે તથા પ્રકારના કર્મને અનુસાર પ્રાણીને એ આવી મળે છે, છેડીને જતી પણ રહે છે. બાહ્યા વસ્તુઓ તે ક્ષણીક સ્વપ્નાની સુખડી જેમ કહેવાય. કેમકે સ્વપ્નાની સુખડી કાંઈ ભુખને ન ભાંગે તેમ એવી અદ્ધિઓ અનૈતિવાર મલી છતાં આત્માને તૃપ્તિ તે ન જ થઈ. એવી વસ્તુમાં મેહ એજ સંસારવૃદ્ધિનું કારણ સમજવું. સંસારના એ ભેગો કાંઈ પ્રાણીને ઈચ્છા મુજબ મલતા નથી. જે ચીજની આપણે અતિ જખના કરીએ એ આપણાથી દૂર ભાગે છે. આપણે ઈચ્છતા નથી ત્યારે એ આપદાઓની માફક વળગતી આવે છે. જગતમાં ઈચ્છાઓ કેની પુર્ણ થઈ છે. વિશ્વવિજયી રાવણની ઈચ્છા પણ અધુરી જ રહી. અષ્ટમચી સૂક્યુમ એ ઈચ્છાઓને આધિન થઈને દુર્ગતિ પામે. સુયોધન વાસનાઓને વશ રહી માનવભવ હારી ગયો. વાસના-ઇચ્છાએ દુખે પૂર્ણ થઈ શકે તેમ છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) મારૂં તારૂ કરવામાં સંસારના ઝઘડામાં પડેલા સમર્થ પુરૂષે પણ નરભવના કાંઠે આવીને ઉંડા ધરામાં ડુબી ગયા. માટે રાજન્ ? કેઈપણ ચીજમાં તારી વાસના રહેજ નહીં. પરમેષ્ટિમંત્રના ધ્યાનમાં એકાગ્ર ચિત્તવાળો થઈ આ ભવસાગર તરી જા? અનંતકાળ પર્યત અજ્ઞાનકાર્ય કર્યા હોવાથી આ ભવની પરંપરાને છેડે નથી આવતું, અનશન પૂર્વક આરાધના વડે થયેલું મરણ પંડિત મરણ કહેવાય. સમાધિ પૂર્વક પંડિત મરણે મરનારા આત્માએ અલ્પભવમાં ભવસા ગર તરી મુક્તિ રમણીને વરે છે. માટે સંસારની વાસનાઓ છેડી દેવી જોઈએ. ધર્મ કર્મ કરનાર આત્માને તે સ્વર્ગની સંપદાએ એના આવાગમનની રાહ જોતી હેય છતાં એણે તે મુક્તિનું સ્વરૂપજ ઓળખવું. એને યેગ્ય તે મુક્તિની જ લક્ષમી ગણાય. કે જે મુકિતની ગેદમાંથી અને તે કાળ જતાં પણ અનંતાં સુખ ભોગવી શકે.
ભવાંતરમાં તમે તાપસ હતા સે વર્ષ પર્યત તપ કરવાથી એનું ફલ તમે રાજય લક્ષમી પામ્યા. વાસનાનીઅજ્ઞાન તપની એ ગતિ હોય. નહિતર તપથી અનંતા કર્મોને ક્ષય થઈ શકે પણ એ ત૫ જ્ઞાનગર્ભિત હોવું જોઈએ. વાસના એતે આત્માને અધોગતિ લઈ જનારી છે. એ પુગલીક સુખમાં મગ્ન આત્મા, આત્માના અનંત આનંદને ક્યાંથી સમજે? આત્મા જ્યાં સુધી પોતે પિતાને ઓળખે નહી, બાહ રષ્ટિ ત્યાગીને અંતર્દષ્ટ તરફ વળે નહી ત્યાં લગી વાસ્તવિક વરૂપ એના સમજ્યામાં ક્યાંથી આવે?
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૧ )
મહાનુભવ લાંબી જીંદગી ભોગવવા છતાં મનુષ્ય જ્યારે છેલ્લા શ્વાસેાશ્વાસ લેતા હેાય છે ત્યારે એની લાંખી જીંદગી એને સ્વપ્નવત્ લાગે છે. ફ્કત બાહ્યજ પ્રવૃત્તિમાં લાગેલા એ હાય હાય કરતા ધર્મકર્મ રહીત ચાલ્યા જાય છે. આયુષ્ય આવી રહયુ' હાય ત્યારે કાઈ એને બચાવી શકતું નથી. ઈંદ્ર, ચંદ્રને ચક્રવત્તી' સમા સમર્થ પુરૂષા પણુ આયુષ્ય વધારવાને સમર્થ થતા નથી. સ કાઇ - જન્મે છે તે મરવાના છે. કાલ કોઈને છેડતા નથી, કાચની કેડીમાં કે ગમે તેવી ગુપ્ત જંગામાં સંતાયેલાને કાળે સપડાવ્યા છે માટે એવી અનિત્ય વસ્તુઓમાં હર્ષ શાક શું કરવા ? માતા, પિતા, કલત્ર, પુત્ર, પરિવાર કે સપ્તાંગ રાજ્યલક્ષ્મી એ બધુ છેવટે તા કાંઇ કામ આવે નહી. અન તીવાર એ બધુ... આ જીવે ભાગયું છે-છેડયું છે, જ્યાંસુધી ભવ કરશે. ત્યાંલગી એ છેડવાના છે. એવી ક્ષણીક વસ્તુઓની જ્યાં લગી ઇચ્છા છે ત્યાં લગી સંસારમાં ભ્રમણ કરવાનું હોય.
અરે આ શરીર કે જેને આજલગી લાલનપાલન કરીને વધારેલ છે, એ પણ આખરે અગ્નિમાં ખળી ભસ્મ થઈ જ-વાનુ છે. માટે હે રાજન્ ? આ બધી માહ્ય વસ્તુના માહ તજી કે ? સંસારમાં કાઇ કાઇનુ નથી. આત્મા એકલા આવ્યા છે એકલા જવાના છે. અજ્ઞાનીજનોનેજ મૃત્યુ સમયે દુ:ખ થાય છે. પણ જ્ઞાની તા મૃત્યુ સમયે પણ એની ઉપક્ષા કરે. પંડિત મરણે કરી એ મૃત્યુને સુધારી લે. મનુષ્ય જન્મ ધર્માંક વડે કરીને
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૨ ) સફળ કરે. આત્મ સ્વભાવમાં કે નમસ્કાર મંત્રના ધ્યાનમાં જ લીન રહે.
કંઈ પણ દુરાચાર કર્યા હોય, વ્રતમાં અતિચાર લાગ્યા હોય, યુદ્ધ પ્રસંગે અનેક જીના પ્રાણે સંશયમાં નાખ્યા હાય, એ સર્વ દુષ્કતની ગહકર. અરિહંતની સામે, ગુરૂની સામે, તારા આત્માની સાક્ષીએ એ પાપની ગહપૂર્વક નિંદા કર. જે જે સુકૃત કર્તવ્યો કર્યા હોય એની અનુમોદના કરી? વારંવાર એનું સ્મરણકર ? મૃત્યુ સમયે આત્માનું કે રાણ કરી શકતું નથી. ફકત એને સખા એ ધર્મ મિત્રને જો આત્માએ સાથ કર્યો હોય તે એજ પરભવમાં સાથે આવે છે. આપત્તિ થકી એનું રક્ષણ કરી એને સદ્ધર્મમાં જોડે છે. યાવત્ પરંપરાએ મુકિતમાં લઈ જાય છે. એવા પરમ પ્રિય ધર્મમિત્રને છેડી કેણ પત્થરને પકડી સમુદ્રમાં ડુબી મરવાની ચેષ્ટા કરે ?
અનંતકાળથી ભમતાં ભવસાગરથી બચાવનાર જે કોઈ હાયતે તે તીર્થકર ભગવન છે, હે રાજન્ ? તમે એ તીર્થકર ભગવાનનું શરણ અંગીકાર કરશે? પરંપરાએ આપણે જે સ્થીતિ પ્રાપ્ત કરવાની છે. આપણે જે લક્ષ્યબિંદુ છે એવા સિદ્ધ ભગવાનનું શરણ છે? ભગવંતની આણાએ વર્તનારા, પંચમહાવતના પાલક, શુદ્ધ તત્વના પ્રરૂપક એવા સાધુઓનું શરણ છે, તીર્થકર ભગવંતે કહેલા ધર્મનું શરણ હે આચારે શરણ હે રાજ? તમને અંત સમયે હે. તમારા મરણથી હું પણ પાંચ વર્ષે આ શરીર છોડીશ.”
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૩) ચારે આહારનાં પચ્ચખાણ કરાવી વ્યવહાર સમક્તિનું સ્મરણ કરાવ્યું. દશ પ્રકારે આરાધના કરાવી. વિધિ પૂર્વક અનશન કરાવ્યું આમરાજા પરમેષ્ટિ મંત્રમાં લીન થઈ સમાધિપૂર્વક દિવસ વ્યતીત કરવા લાગ્યા.
આજે વિક્રમ સંવત ૮૯૦ના ભાદરવા સુદી ૫ ને દિવસ હતે. જેમ જેમ દિવસ જતે ગયે તેમ રાજાની શકિતઓ મંદ પડતી ગઈ. શ્વાસોશ્વાસની ગતિ પણ ધીમી થઈ. ત્રણ પ્રહર પૂર્ણ થયા અને ચોથા પ્રહરની શરૂઆત થઈ. એ જીવનની જ્યોત ડગમગુ થઈ રહી મનુષ્યભવરૂપી દીપક નિર્વાણ પામવાની તૈયારી કરતે હતે. બધે પરિવાર રાજાની આખર
સ્થીતિ નિહાળતા શોકસાગરમાં ડુબી ગયા હતા. રાજાના ગને યાદ કરીને એ નિમકહલાલ પ્રધાને, સેવકો ગમે તેવા ધર્યતા રાખતાં છતાં પણ એમને વારંવાર ડકાં આવતાં, આંખમાંથી અશ્રુનાં બિંદુ ટપકતાં. એ વૈરાગ્યથી ભરેલાં ક્યાં ક્ષણભરને માટે જાગૃત થયાં, સર્વેની આખરે તે આજ સ્થીતિ થવાની, એવું જાણી જીવન ઉપર એમને કંટાળો આવે.
છતાં રાજા તે એ છેલ્લા શ્વાસોશ્વાસમાં પણ પિતાના ધ્યાનમાં લીન હતા જે વસ્તુઓ છેડીને એ અવશ્ય જવાને હતું. તે પછી એની ઉપર મેહ વધારી શા માટે ભાવ વધારવા એમ સમજી એણે તો એ બધી બાધા ઉપાધી છોડી દીધી. ચોથ પ્રહર પૂરો થાય એટલામાં પરમાત્મામાં એકચિત્તવાળા રાજાએ આ લેકનું માનવ શરીર છોડી સ્વર્ગની લક્ષમી પ્રાપ્ત કરી.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ ) - પ્રધાનો અને રાજસેવક, રાણીઓ હયાફાટ રૂદન કરવા લાગ્યાં. રાજાના ગુણે સંભારી સંભારીને ગાઢ સ્વરે રડવા લાગ્યા
હા હા ! કુટિલ દેવ? તે આ શું કર્યું ? હે કલિયુગના રામ? હા અનૃણીકરણ વિક્રમાદિત્ય? હે વીરપુરૂષ! તમે અમને છોડીને ક્યાં ગયા?”
વિવિધ વિલાપ કરતા સેવક વર્ગને શેક ભીના હૃદયવડે સૂરિવરે બધ આપે. “દુદેવે કામધેનુને હોમ કર્યો. ચંદનવૃક્ષને બાળી નાખ્યું. કલ્પવૃક્ષને ખંડિત કર્યું સુધાથી ભરેલે કુલ ફેડી નાંખે. તથાપિ શોક ન કરે? જુએ? પ્રાત:કાલમાં રાત્રીના અંધકારને દૂર કરી કમલ વનને ખીલા વનાર ચંદ્રને નિસ્તેજ કરી, મધ્યાન્હ દીર્ઘકરથી સરિતાના જલને શોષી લેનાર સૂર્ય સાયંકાળે પરવશ થઈ અસ્ત પામે છે, તે બીજાને શોક શાને કરે.” ઈત્યાદિ બેવડે સર્વને શેક તજાવી સૂરિવર સર્વની સાથે કનોજ દેશમાં આવ્યા.
પ્રકરણ ૨૩ મું.
તે પછી શું? પિતાના મરણથી દુંદુક રાજાએ પણ ઘણે શેક કર્યો. 'પિતાના ગુણે સંભારી વારંવાર રાજા આંસુ પાડત. હિમથી મલીન થયેલા કમલની માફક શ્યામ મુખવાળે પિતૃ શોકથી
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૫). હદયમાં નિરંતર બળ્યા કરતો હતો. રાજાને સૂરિવરે ધર્મોપદેશ આપી શોથી મુક્ત કર્યો. “હે રાજન ! આ પિતૃશોક શામાટે ? તમારા પિતા તે ચારે વર્ગ સાધીને કૃતકૃત્ય થયા. પિતાના યશરૂપી દેહને અહીંયાં ચંદ્ર, સૂર્ય તપે ત્યાં લગી મુક્તા ગયા છે. ઉત્તમ પુરૂષને પુણ્યલક્ષમીને કીર્તિલક્ષ્મી એ બે વલભા હોય, એની ચારૂતાને વિચાર કર! પુણ્યલક્ષ્મી એમની સાથે જાય છે, ત્યારે કીર્તિલક્ષમી તો અહીયાંજ રહે છે. પિતાના ગુણો યાદ આવતા હોય તો પિતાના જેવો થવા પ્રયત્ન કર ! એમના કરતાં પણ સવાયા થઈ ઉત્તમ રીતે રાજ્યવ્યવસ્થા કર !”
સૂરિવરના સહવાસથી અને ધર્મોપદેશથી દુંદરાજ પરમ આત ધર્મને ઉપાસક થયો રાજકાર્ય કરતાં રાજ ધર્મ, અર્થ, અને કામ એ ત્રણે વર્ગને સાધવા લાગ્યા.
સમયના વહેવા સાથે રાજાને પિતૃશોક દૂર થતાં રાજકાર્યમાં મગ્ન થયે. એક દિવસ રાજા બજારમાં ફરવા નિકળે, ત્યારે તેણે મને હર લાવણ્યતાવાળી, સુંદર એવી કંટિકા નોમની ગણિકા જે. એને જોતાંજ રાજા એનામાં એટલો તે લુબ્ધ થઈ ગયે કે એને પોતાની પ્રાણુધિક પ્રિયતમા બનાવી. અન્ત:પુરમા બેસાડી એના યોવનમાં, એ સૌદર્યમાં, એ મિથ્યા હાવભાવ અને મનહર અભિનયામાં રાજા એ તે લુખ્ય થઈ ગયા કે રાજા પિતાની રાણીઓને છોડીને રાતદિવસ એનાજ સહવાસમાં પડી રહે, એનું જ ચિંતવન કરતે એ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૬) ગણિકા સાથે ખાતે, પોતે, વાવિનેદ કરતકલાજનેત એ માનેલા સુખમાં કાળ વ્યતિત કરતે હતે. ભેજની માતા પવા તથા બીજી રાણુઓને કંટિકાના મેહમાં પડેલે રાજા તણ સમાન ગણવા લાગ્યા રાજાના ઉપર પોતાનું આધિપત્યપણું ચાલતું હોવાથી રાજ્યમાં રાજા કરતા પણ એનું ચલણ વધી પડવું તે પિતાની ઈચ્છા મુજબ રાજતંત્ર ચલાવવા લાગી.
હૃદકરાજ એક દિવસ પિતાના ખાનગી દિવાનખાનામાં બેઠા હતા, એના સેવકે એની વાહવાહ બોલતા એની પાસે બેઠા હતા, તેવામાં કલાકેલી નામે તિષી રાજાની પાસે આવ્યું. રાજાએ એનું સન્માન કરી બેસાડ્યો એટલે સેવક વર્ગે પૂછયું. “શીરાજ? આપ અમારા મહારાજનું ભાગ્ય તે જુઓ?”
જોષીએ બરાબર નિમિત્ત જોઈ જોયું તે રાજાનું અશુભ જેવામાં આવવાથી માન રહ્યો. જેથી રાજા તથા સેવકવર્ગ વિચારમાં પડ્યા, સાંભળવાને અતિ આતુર થયા. “જોષીરાજ? કેમ વિચારમાં પડ્યા,” રાજાએ પૂછયું.
“મહારાજ ! આપ રાજા છે? આપના ભાગ્યમાં શું ખામી હોય! આપનું રાજ્ય અમર તપે?” જોષીએ મુખ્ય વાતને ઉડાવતાં આશિષ આપી.
શા માટે ખરી વાત કરતા નથી. તમને જે સત્ય લાગતું હોય તે કહો! તમે વાતને ઉડાવશો એ ચાલશે નહી.” રાજાએ પૂછયું..
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૭)
“ મહારાજ ! આપના પુત્ર લેાજ બહુ ભાગ્યશાલી છે. આપને હણીને એ રાજ્ય ઉપર બેસશે. માટે આપને યેાગ્ય લાગે તે કરવું? ” એ જોષીનાં વચન સાંભળી વજ્રપાત થયે હાય એવું રાજાને દુ:ખ થયુ. ક્ષણવાર દુદુકરાજ માન થઈ ગયા, એણે જોષીને રજા આપી.
,,
આ બધી વાત ભાજની માતા પદ્માની દાસી એક માટા સ્થંભ પછવાડે સંતાઈને સાંભળતી હતી એણે જમને પેાતાની રાણીને કહી સ’ભળાવી. આ નવીન વાત સાંભળવાથી રાણી વિચારમાં પડી. “ રખે તે રાજલેાલમાં આસક્ત થયેલા રાજા કુંવરના ઘાત કરે. રાણી હંમેશાં સાવધાન રહેતી કુંવરની રક્ષા કરવા લાગી. એણે વિશ્વાસુ દાસીઓને રાજાની ચેષ્ટા તરફ ધ્યાન રાખવાને ગુસ આજ્ઞા કરી.
દુદકરાજ વિચારથી ચિંતાતુર થયેલા કૅટિકાના ગૃહમાં ગયા. અત્યારે અને વેશ્યાના હાવભાવ કે વાણી વિલાસમાં પશુ રસ પડયા નહી. કટિકાએ જોયુ તે રાજા ચિ'તાથી ઘેરાયેલા હતા. એણે રાજાની પાસે આવી મધુરી વાણીથી પૂછવા માંડયું “ દેવ ? આજે આપનું આ ચંદ્રવદન કરમાવાનું કાંઇ કારણ ?
“ શું કરીયે ? દૈવ કાપ્યા હાય ત્યાં કાને દોષ દેવા ? મારૂ ભાગ્યજ પરવાર્યું છે ?” હૃદુકરાજે નિઃશ્વાસ નાખતાં કહ્યું. “ એવુ શું બન્યુ છે. મહારાજ ? કે આપનું ચિત્ત આટલુ બધુ અકળાયું છે ? ” કટિકાએ પૂછ્યું.
૧૨
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) ' “જ્ઞાનીએ કહ્યું છે કે મારા પુત્ર ભેજથી મારું મરણ
છે. એ મને મારીને રાલ્ય પડાવી લેશે. કહે જ્ઞાનીનું એ વચન કેવી રીતે ખોટું થશે?” રાજાએ કહ્યું. “
એમાં શી ચિંતા છે? રાજન ! પુત્રને જ મારી નાખે? પિતાનું અનિષ્ટ કરવાવાળે પુત્ર પણ શત્રુ જાણવો! એ પુત્ર તે પુત્ર ન કહેવાય કે જે પિતાનું અનિષ્ટ કરે ?” - કંટિકાની કંટક જેવી સલાહ રાજાને પણ ધ્યાનમાં ઉતરી. રાજા એ બાબતની જના ઘડતો હતો, તે ગમે તે પ્રકારે ભોજની માતાના જાણવામાં આવી ગઈ. એણે પિતાના ભાઈને પાટલિપુત્ર નગરમાં સમાચાર કહેવડાવ્યા કે “હે બાંધવ? તમારા ભાણેજ ઉપર રાજા ક્રોધે ભરાઈ એને નાશ કરવાના છે. માટે સત્વર એને તેડી જાઓ? જીવની માફક સંભાળજે નહી તે હું પુત્ર વગરની થઈ જઈશ.”
આ ગુપ્ત સમાચાર આવ્યા એ અરસામાં પાટલિપુત્રના પતિએ પિતાને ત્યાં સ્વયંવર મંડપ આરે હતું તે મીશે ભાણેજને તેડવાને કનોજ નગરમાં આવ્યું. ટૂંકરાજને નમસ્કાર કરી ઉત્સવને બહાને ભાણેજને પિતાની સાથે ઉપાડી ગ. મામાએ ભાણેજને ભણાવી, ગણાવી શાસ્ત્ર કુશલ કર્યો. શા અને શાસ્ત્ર વિદ્યામાં ભેજ નિષ્ણાત-નિપુણ થયે. ... એક દિવસ કંટિકાએ વળી રાજાને યાદ કરાવ્યું “દેવ? તમારે પુત્રરૂપી શત્રુ તે શાળામાં વૃદ્ધિ પામે છે. માટે એને હવે ઝટ તેડા! જે નખથી છેદવા યોગ્ય હોય એને પરથી
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) છેઠવા ગ્ય ન બનાવે કે જેથી મુશ્કેલી વધે અહીં તેડાવી ગુપચુપ એ શત્રુને યમરાજને અતિથિ કરે?”.
કંટિકાનાં વચન રાજાને સત્ય લાગવાથી ભેજને તેડવા માટે દૂત મક, પણ મામાએ ભાણેજને મોકલ્યા નહી. દૂતે આવીને એ સમાચાર રાજાને કહી સંભળાવ્યા.
રાજાએ બીજા માણસને મેલ્યા.સમજાવી પુત્રને તે લાવવાને આજ્ઞા કરી, એ પુરૂષોએ રાજાને ઘણું સમજાવ્યું પણ ભેજના મામાએ કહ્યું, તમે કહો શું? તમે રાજ લુબ્ધ થયેલાને કયાંથી ખબર હોય? બાકી તે રાજાને અંતર ભાવ અમે સમજીએ છીએ, માટે ભાણેજને હું મોકલવાનો નથી.” શરણે આવેલાનું ક્ષત્રીય અવશ્ય રક્ષણ કરે તે આતે મારે ભાણેજ છે એનો તે હું અવશ્ય રક્ષા કરીશ.” .. “રાજન્ ! એવા ખોટા સંકલ્પ કરી આપે અમારા રાજા સાથે વિરોધ કરે નહી. આપ નહી સમજે તે દુંદુકરાજ બળથી લઈ જશે.” પ્રધાન પુરૂએ કહ્યું. -
ભલે તમારા રાજાને કહે કે તૈયાર થઈને આવે, અમે પણ રાજાને ચમત્કાર બતાવવા એમનું સન્માન સાચવવા અમારૂં સૈન્ય તૈયાર રાખશું?”મામાએ ઠંડે કલેજે જણાવ્યું. - પાટલિપુત્ર પતિ કોઈ પણ રીતે સમજે નહી ત્યારે નિરાશ થઈને રાજપુરૂએ પાછા આવી રાજાને એ સમાચાર આપ્યા. દુંદુકરાજ બહુજ ગુસ્સે થઈ ગયે. પણ કંઈ કરી શકે એમ નહતું.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) ભેજને પણ પોતાના પિતાના દુષ્ટત્વની ખબર પડી ગઈ એટલે પિતાની પાસે એ કદાપિ ગયે નહી, આ તરફ કરાજ નિરાશ થયેલે કંટિકાના મહેલે ગયે. એણે બધા સમાચાર એને કહી સંભળાવ્યા. હવે શું કરવું એ માટે રાજાએ એ વેશ્યાની સલાહ લીધી.
મહારાજ ! તમારા સાળાને આપણે વાતની ખબર પડી ગઈ હોય એમ લાગે છે માટે એ આમતે મેલે એમ લાગતું નથી.”કટિકાએ કહ્યું.
ત્યારે શું ઉપાય કરે?” રાજાએ પૂછ્યું. : “યુદ્ધ કરવું, યુદ્ધમાં તમારા સાળાને શિક્ષા કરી પુત્રને તેડી લાવે?” કટિકાએ સલાહ આપી.
રાજાએ યુદ્ધ કરવાની ના પાડી. “યુદ્ધમાં આપણે ફાવીએ નહી. નાહક હજારે પુરૂષો ક્ષય થાય. છતાં જય પરાય તે દૈવાધિન વસ્તુ છે?”રાજાએ પિતાને અંતરભાવ જણાવ્યો.
તે આપ બપ્પભટ્ટીજી આપણા રાજગુરૂને મળે, ઈ પણ રીતે એ તમારા સાળાને સમજાવી તેડી લાવશે. એ રીતે આપણું કામ સત્વર પાર પડશે!” કંટિકાએ સલાહ આપી.
તારૂં એ કથન વ્યાજબી છે. સૂરિવર એને તેડીલાવે ખરા! મારી ધ્યાનમાં પણ એ વાત આવે છે.” એ. વેશ્યાની સલાહ રાજાને રચી સુરિવરની શક્તિ ઉપર રાજાને ભરૂસ હતા જેથી એણે સૂરિવરનેજમેકલવાનો નિશ્ચય કર્યો.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૪ મ.
ભેાજ કુમાર પિતાનું રાજ્ય લઈ લે છે.
એક દિવસે અવસર જોઇને દુયરાજે મપાટ્ટીજી સિ વરને વિનંતિ કરી. “ ભગવન્ ? કાઇ પશુ રીતે ભાજને સમજાવીને આપ અહીંયાં તેડી લાવા ? ” રાજાનું વચન જો કે રિવરને રૂચતું નહતું એ જાણતા હતા કે પુત્રની જીઈંગી સમાપ્ત કરવાને એના પિતા તૈયાર થયા હતા, પણ ઈચ્છા નહી છતાં સૂરિવર રાજમાણસાને લઇને પાટલિપુત્ર તરફ ચાલ્યા. વિહાર કરતાં કરતાં સૂરિવર અર્ધ માર્ગે આવ્યા. સૂરિવરે વિચાર કર્યો. “ માસ વચનથી ભાજ આવશે તે જરૂર એના પિતા એને હણશે ને જો નહીં લાવું તે રાજા મારી ઉપર કાપ કરશે. ” પોતાનું આયુષ્ય હવે કેટલું બાકી છે એ સૂરિવરે જોયુ તે હવે પૂર્ણ થવાની તૈયારીમાં છે, ને એકવીશ દિવસ માત્ર ખાકી છે તે મારે હવે અણુસણુ કરવું એમ વિચારી ત્યાં આગળ શ્રાવકાને છેલ્લાં છેલ્લાં સદ્આપ કર્યો. પાતાના શિષ્યાને પણ જણાવ્યું. “ આપસ આપસમાં મત્સર રહીતપણે રહેજો ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયા પાલી એક ખીજાનું પાલન કરો. સંસારમાં કોઇ કાર્યનુ નથી. તમે અમારા નથી અમે તમારા નથી સંબંધ માત્ર કૃત્રિમ કહેવાય.” ઇત્યાદિ ઉપદેશ આપી અપ્પભટ્ટીએ અણુસણુ ગ્રહણ કર્યું . ચારે આહારનાં પચ્ચખાણ કરી ચારશરણ સ્વીકાર્યો. પશ
cr
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૨) પહાવતને છ૭ રાત્રી ભોજન એમાં મને જે અતિચાર લાગ્યા હેય, દૂષણ લગાડયું હોય એ મારું પાપ મિથ્યા થજે. દુષ્ક તની નિંદા કરીને સુકૃતકૃત્યેની અનુમોદના કરી.
બેઠે બેઠે કાલ નિર્ગમન કરતાં સૂરિવરે દશમ દ્વારે પ્રાણને રોકી એક ચિત્તે આત્મ ઉપગમાં સાવધાન રહ્યા. ભૂખ, તૃષા અને નિદ્રા આદિ સાથે વિગ્રહ કરતાં સૂરિવરને એકવીસ દિવસ વહી ગયા. વિક્રમ સંવત્ ૮૦૦ ના ભાદરવા સુદી ૩ને રવિવારને દિવસે હસ્ત નક્ષત્રમાં બપ્પભટ્ટજીને જન્મ થયે. છ વર્ષ વ્રત ગ્રહણ કર્યું. ને અગીયાર વર્ષની ઉમરે આચાર્ય થયા. પંચાણું વર્ષનું આયુષ્ય પાલી સં. ૮૫ ના ભાદરવા સુદી ૮ને દિવસે સૂરિવર આ મનુષ્ય લેકનું શરીર છેડી સ્વર્ગ લેકમાં ગયા-ઈશાન દેવલોકમાં ગયા. | સર્વે લેકનાં મન વિષાદને પામ્યાં. ગુરૂનાગરિષ્ટ ગુણેને Oાદ કરતા શિષ્ય આંસુ પાડવા લાગ્યા. અર્ધ માર્ગમાંથી બધા પાછા આવ્યાને રાજાને એ સમાચાર કહી સંભળાવ્યા. હૃદકરાજ આ સમાચાર સાંભળીને બહુ પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યો. • ભેજ અને એના મામાએ પણ બીજા લેકે પાસેથી સુરિવરના આ પ્રકારે મરણના સમાચાર જાણ્યા. કે “ગુરૂ અને આવ્યા નહી પણ માર્ગમાંજ મારી ઉપર કૃપા કરીને એમણે પિતાને પ્રાણતજ્યા.” એ સાંભળીનાને જોજકુમાર વજપાત સમાન દુખી થયે. કયારે પણ એ પિતા પાસે તે પછી ગજ નહી મશાળમાંજ રાજકુમાર વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૩). આ તરફ ભારતીએ નન્નસૂરિ આગળ પ્રગટ થઈને જવ્યું. “તમારા ગુરૂવર બપ્પભટ્ટીજી ઈશાન દેવલોકમાં.ગયા”
ગુરૂના સ્વર્ગગમનના સમાચાર સાંભળી મોટેરામાં બહુ શેક પ્રસરી રહ્યો. વૃદ્ધોએ એમને બંધ કરીને શાંત કર્યા કે “પુણ્યવંત પુરૂષ તે જીર્ણ થયેલા દેહને તજીને ન દેહ ધારણ કરે છે માટે ઉત્તમજનેને મૃત્યુ એ તે રસાયન સમાન છે.” તે પછી થોડાક દિવસોમાં દેશો દેશ સૂરિવરના કાલ કર્યાના સમાચાર ફેલાઈ ગયા. સકલ સંઘ ઉપર ગમગિનીનું વાદળ છવાઈ રહ્યું. સૂરિવરના ગુણેને યાદ કરતો સંઘ શોક સાગરમાં ડુબે.
વચમાં કેટલાક સમય પસાર થયે ભેજકુમાર પંદર વર્ષની ઉમરનો થયે એટલામાં એક દિવસે કઈ માળી પ્રથમ આમરાજાને સેવક હતો તે ફરતો ફરતો પાટલીપુત્ર આવ્યો. માળી ભેજકુમાર પાસે આવીને કહેવા લાગે. રાજકુમાર? આપના પિતામહ આમરાજાને હું એક દિવસ સેવક હતા. આપના પિતામહના મરણ પછી શેકસાગરમાં ડુબેલો હું દેશપરદેશ ભ્રમણ કરતા હતા. એવામાં કઈ સદ્દગુરૂ પાસેથી એક માતલિંગી નામે વિદ્યા મેં પ્રાપ્ત કરી છે. એ આપને આપવાની મારી ઈચ્છા છે?”
એ વિદ્યાનો પ્રભાવ જરા કહી બતાવશો?”? લેજકુમારે પૂછયું.
એ માતલિંગી વિદ્યાથી મંત્રીત કરીને માતુલિંગ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૪) કોઈને માર્યા છે તે એ અવશ્ય મરી જાય, હાથી અને સિંહ સમાન દુર પ્રાણીઓ એના ભોગ થાય તે માણસની તે વાત જ શી ? આ વિદ્યા આપને અતિ ઉપયોગી થઈ પડશે.”
એ પછી માળીએ જકુમારને વિદ્યા આપી. વિધા સિદ્ધ કરી જોઈ એને બરાબર પ્રણામ કરી દાન, માન આદિથી સત્કાર કરીને જોજકુમારે માળીને રજા આપી.
ભોજકુમારે એક દિવસ પિતાના મામાને આ વિદ્યાને ચમત્કાર બતાવે એની આવી અપૂર્વ શક્તિથી મામાને સતિષ થયે. “રાજકુમાર? તું હવે તારા પિતાના રાજને ચોગ્ય થયા છે. તારે હવે શું વિચાર છે?” મામાએ પૂછયું.
“મામાજી? મારી ઈચ્છા થાય છે કે હવે હું પણ મારે ચમત્કાર એ દુષ્ટ પિતાને બતાવું?” રાજકુંવરે કહ્યું.
તારૂ કહેવું ઠીક છે એ માતલિંગી–એક જાતનાં ફળ વડે તારા પિતાને મારી રાજ્ય લઈ લે.” મામાએ સલાહ આપી.
આપને આશિર્વાદ લઈને હું ઘણાં માતુલિંગ લઈને જઉ છું. પિતાને એમની દુષ્ટતાનું ફળ બતાવું છું.”
જેવી તારી ઇચ્છા? તારું કાર્ય નિર્વિને સફળ શાએ?” મામાએ આશિષ આપી.
મામાના સૈન્ય સાથે ભેજકુમાર ઘણાં માતુલિંગ લઈને કને જ દેશમાં આવ્યા નગરની બહાર આવીને ભોજકુમારે
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૫ )
પડાવ નાખ્યા પિતાને આમંત્રણ કર્યું. “ તાત ? આપ પૂજ્ય છે ને હું તેા બાલક કહેવાઉ? આવે ? આપણે રણસમામમાં મલીએ. આપની મારફ્તે મને રાજ્ય મલે કે મારૂ મરણ થાય એ અન્ને મારે મનતા રમણીય કહેવાય ? ”
પુત્રને સૈન્ય સહીત આવેલા જાણી દુદુરાજ પુત્રને મળવાને તૈયાર થયા. હૃદુકરાજ પોતાના સૈન્ય સહીત પુત્ર ઉપર ચડી આવ્યા ભાજકુમાર પણ પિતાના સત્કાર કરવાને તૈયાર હતા. અને સૈન્ય વચ્ચે યુદ્ધ શરૂ થયું. દુકરાજ ભેાજકુમાર જ્યાં હતા ત્યાં એને પકડવાને ધસ્યા. ભેાજના અગરક્ષકાના નાશ કરતા હૃદુકરાજ ભાજકુમાર પાસે જઇ ચડ્યો, એના નાશ કરવાને તૈયાર થઇ ગયા. એટલામાં રાજકુમારે માતુલિંગના દુદુકરાજ ઉપર ઘા કરી એને હાથી ઉપરથી પાડ્યો. રણભૂમિ ઉપર હૃદુકરાજ હંમેશને માટે મૃત્યુની મીઠી નિદ્રામાં પેાઢ્યો.
દુદુકરાજના પરલાક ગમનના સમાચાર ફેલાતાંજ તરતજ યુદ્ધ અંધ રહ્યું, પ્રષાના રાજકુમારના સત્કાર કરીને મેટા મહાત્સવ પૂર્ણાંકનગરમાં લાવ્યા. જે વેશ્યાના સમાગમથી રાજાની અદ્ધિ ભ્રષ્ટ થઈ હતી, જેણે રાજ્યની પાયમાલી કરી હતી એ વેસ્યાને પણ ભ્રાજકુમારે પોતાના પિતાની વાટે રવાને કરી દીધી.
એક શુદિવસે ભાજકુમારના ખલ્યવયમાંજ રાજમ, ત્રીઓએ એના પરાક્રમથી અંજાઈ એનેા રાજ્યાભિષેક ો. જકુમાર મટીને સેાજરાજા થયા.
~*~
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
મકરણ ૨૫મું.
ઉપસ હાર.
ભાજકુમાર રાજ્યાસને બેઠા પછી પુત્રમુખની ઉત્સુકતાથી વાટ જોતી એની માતાને નમ્યા. માતા પુત્રના પરાક્રમથી ખુશી થઈ. એનાં દુ:ખડાં લીધાં. રાજકાના વ્યવસાયમાં તે પછી જેનાં જેનાં ધનસામગ્રી 'દુકરાજાએ હરી લીધેલાં એવા સર્વે ખ’ડીયા રાજાએ કરીને જન્મ્યા હોય એમ માનવા લાગ્યાં. ભાજરાજાએ એમના સત્કાર કરી એમનાં રાજ્ય પાછાં આપ્યાં. ઘણા જીવાને અચાવી એમની શુભાશિષ લીધી, સંસારમાં સાર રૂપ કમળા-લક્ષ્મી સ્વયમેવ આવીને લેાજને વરી. પોતાના સૈન્યબળથી ભાજ રાજાએ શત્રુ રાજાઓને જીતી તાએ કર્યો. રાજા રાજ્યકાથી નિવૃત્ત થયા એટલે કૃતજ્ઞ ગુરૂ અપભટ્ટીજી સાંભર્યાં.
એક દિવસ પેાતાના સામંતા, ને મંત્રીએ સાથે રાજા ઞામ વિહારચૈત્યમાં શ્રી જીનેશ્વરને નમવાને ગયા, ત્યાં નજીક ઉપાશ્રયમાં અપ્પભટ્ટ સૂરિવરના એ શિષ્યાને અધ્યયન કરતાં જોયા, રાજા પ્રભુને નમીને ગુરૂને નમવાને આવ્યા. સુખશાતા પૂછી સૂરિવરને પાટે અત્યારે કાણું છે એ સબંધી પૂછ્યું. તેથી શિષ્યાએ કહ્યું. “ રાજન ! હાલમાં અપ્પભટ્ટીજીની પાર્ટ એમનાજ જેવા સમર્થ નન્નસૂરિ અને ગાવિંદસૂરિ વિદ્યમાન છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૭ ) આપના પિતાની માફક એમને ગુરૂપદે સ્થાપના કરી જેના ધર્મનું ગેરવ વધારે?” ગુરૂની વાણી સાંભળી રાજા પિ'તાના મહેલમાં આવ્યો.
ગુરૂને તેડવાને માટે વિનંતિપત્ર આપીને રાજાએ મોઢેરા નન્નસૂરિ પાસે ઉત્તમ રાજપુરૂષને મોકલ્યા. એ પ્રધાનોએ મેઢેરા જઈને રાજાનું વિનંતિપત્ર આપી એમને સંદેશે કહી સંભળાવ્યું. નન્નસૂરિ અને ગોવિંદસૂરિએ ભોજરાજાનું વિનંતિપત્ર વાંચ્યું “ગુરૂરાજ ! વાદી કુંજર કેશરી, ભારતી પુત્ર એવા બપ્પભટ્ટ સૂરિશ્વરની પાટે આપ દીર્ધાયુષ્ય વિદ્યમાન છે. તો અમારે પણ બપ્પભટ્ટી સૂરિવરની સ્થાનકે તમેજ છો માટે આપે આ વિનંતિપત્ર વાંચી અહીં પધારવા ઈચ્છા કરવી. ઘણી જ આતુરતાથી આપની અમે રાહ જોઈએ છીએ,” ઈત્યાદિ વિનંતિપત્ર વાંચી સૂરી અને શ્રાવકને હર્ષ થયે સંઘની આજ્ઞાઈ ગોવિંદાચાર્યને મેઢેરામાં મુકી સંઘની ભલામણ કરી નન્નસૂરિ કનોજ તરફ ગયા. કનેજના પાદરમાં ગેપગિરિના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા એટલે ભેજરાજા પગે ચાલતાં ગુરૂની સામે ગયે. એના મંત્રીઓ, સામતે અને સકલ સૈન્ય સહીત આવીને ગુરૂને નમે. આખું નગર ધ્વજા, તોરણ, પતાકાઓથી શણગારવામાં આવ્યું, મનહર વાત્ર વાગવા લાગ્યાં, મોટા મોટા રસ્તાઓ શણુગારવામાં આવ્યા જે રસ્તે ગુરૂ રાજા સાથે આવવાના હતા, તે રસ્તાની શોભા અલોકિક હતી. વાજતે ગાજતે મેટા મહત્સવ પૂર્વક રાજા ગુરૂને લઈને નગરમાં આવ્યું. ઠેક ઠેકાણે હજારે
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૮) લોકોના ટોળાં ગુરૂને જેવાને મલ્યાં હતાં. ધ્વજ, તેરમી. શોભતા રાજમાર્ગમાં થઈને ભેજરાજ એમને પિતાના મહે લમાં તેડી ગયે રાજગઢના ચોગાનમાં પિતે અમૃતવાણીયા મધુરી દેશના આપી. ગુરૂની દેશના સાંભળી સર્વ લેકે એમનાં વખાણ કરતાં પિતપતાને સ્થાનકે ગયા.
રાજાએ નન્નસૂરિને બપ્પભટ્ટજીને સ્થાને સ્થાપ્યા. હમેશાં એમને ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરવા લાગે. ધર્મોન્નત્તિને લગતી દરેક આજ્ઞાઓ ભેજરાજા પાળવા લાગ્યા. એમની ભક્તિને આત્મવત્ જેવા લાગે એમના ઉપદેશથી જરાજાએ આમરાજા કરતાં પણ અધિક ધર્મવૃદ્ધિ કરી, ઠેકાણે ઠેકાણે જૈન મંદિર બંધાવી, પિતાના રાજ્યમાં તેમજ બીજે પૃથ્વી જીનમંડિત કરી પિતાના પિતાના મરણને સંભારી હમેશાં કુમાર્ગથકી તે દૂર રહેતે હતે.
નન્નસુરિના ઊપદેશથી મથુરા, શત્રુંજય અને ગિરનારા દિકની યાત્રાઓ કરી ભેજરાજાએ જૈનધર્મનું ગૌરવ વધાર્યું. પિતામહની માફક ભેજરાજા પણ અગીયારત ધારી શ્રાવક થયે ઘણા કાળ પર્યત એણે પૃથ્વીને ભેગવી ઉન્નત્તિ પ્રાપ્ત કરી.
આ ઈતિહાસના સમયમાં મોઢેરામાં મઢ કે ન ધર્મ પાળતા હતા. તેમજ મોઢેરાની જાહેરજલાલી પણ અભૂત હતી. કેટલેક કાળે પડતા કાળ બળે કરીને લેકેની શ્રદ્ધા જૈનધર્મ ઉપરથી ઉઠવા લાગી તેમ તેમ શહેરની પડતી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૯). આવતી ગઈ. જેથી મઢ કે જેને જ્યાં ઠીક પડયું ત્યાં જઈને વસ્યા, આજે જગતમાં–ગુજરાત, કાઠીયાવાડમાં જ્યાં
જ્યાં એટલેકે વસ્યા છે એ પ્રાય: કરીને તે મહેરામાંથી નીકળેલા છે, ને એમના પૂર્વજો ન હતા પણું ઉપદેશના અભાવે અને બીજા ધર્મગુરૂઓના પરિચયથી કે વૈષ્ણવ થઈ ગયા કેટલાક શિવના ઉપાસક થયા, જેને જે ધર્મને પાશ. લાગે તે તે ધર્મમાં ભળી ગયા. - કુમારિક ભટ્ટ અને શંકરાચાર્યો જેનધર્મનું ખંડન કરી જેને શેવ બનાવવાની અથાગ મહેનત કરી. જે કે એમની સામે ધર્મયુદ્ધમાં જેને ઉભા હતા છતાં શંકરાચાર્યને પરિશ્રમ કંઈક અંશે સફળ થયો જેને સાથે વાદવિવાદ કરો એને ઉચિત લાગે નહી પણ એણે નવાં નવાં વેદમતનાં શાસ્ત્રો રચી શિખ્ય ઉત્પન્ન કર્યા. એની સાથે એના શિષ્યોએ પણ પોતાના મતના ફેલાવા માટે અથાગ મહેનત કરી. શંકરાચાર્યના જુલમથી જેને અને જેનરાજાએ પડકાર કરી એની. સામે હથીયાર ખખડાવ્યાં હતાં, ને ધર્મયુદ્ધમાં સામે ઉભા હતા પણ શંકરાચાર્યને ભગંદરનો વ્યાધિ થયે, એ મંદવાડમાં એને ઘણે સમય ચાલ્યો ગયો, બલ્ક એ ભગંદરે સ્વામીને પ્રાણ લીધે. જેથી જુલમ કરનારા રાજાઓને શિક્ષા કરી જેનોએ સંતોષ માને.
અલ્પ આયુષ્ય ભેગવીને શંકરસ્વામી તે પરલેક સીધાવી જેનોના પંજામાંથી મુક્ત થયા. પરંતુ જણાય છે કે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૦) શંકરાચાર્ય ઉપરનું વેર જેનોએ એમના શિષ્ય આનંદગિરિ વગેરેને સતાવી વસુલ કર્યું છે. જગતમાં પરંપરાથી એવું જવાય છે પિતાનાં કરેલાં કૃત્યેના ફળ પુત્રને જોગવવાં પડે છે ગુરૂનાં વાવેલાં વિષવૃક્ષનાં ફ્લો શિષ્યને ચાખવાં પડે. એ નિયમ છે. જેથી એ આનંદગિરિએ તે એટલે સુધી લખ્યું છે કે શંકરાચાર્ય રાજાઓની મદદથી બાલકથી વૃદ્ધ અર્થત જેનોનાં ઝાઝ ભરીને ડુબાવી દીધાં કન્યાકુમારીથી હમાલય પર્યત આ જુલમ ગુજાર્યો. ઘણાઓને સ્માર્ત ધમી બનાવી દીધા ન સમજ્યા એમના બુરા હવાલ થયા. પરંતુ એ ઈતિહાસ દષ્ટિએ એની એ વાત અસત્ય જણાય છે કેમકે તે સમયે એ કઈ રાજા શંકરાચાર્યને ભક્ત નડે કે હિમાલયથી તે કન્યાકુમારી સુધી સારા ભારતવર્ષ પર જેની હકુમત હેાય? ગુજરાતમાં પ્રખ્યાત જૈન ધમી વનરાજ ચાવડાનું રાજ્ય હતું. કનોજ દેશમાં આમરાજા જેન ધમી હતા, ગડ દેશને ધર્મરાજા પણ બપ્પભટ્ટજીને ભક્ત હતા. તે સિવાય બીજે પણ દક્ષિણ વિગેરેમાં જેન રાજા હતા. તેઓના રાજ્યમાં આવે જુલમ થયા નથી. પરંતુ જે રાજાઓ શંકરસ્વામીના અનન્ય ભક્ત હતા. એમના રાજપમાં શંકરસ્વામીએ અવશ્ય જુલમ કરાવે, એ ધર્મયુદ્ધમાં જેને પણ ઉભા રહેલા, એ નિર્વિવાદવાત ઇતિહાસ સાક્ષી પુરે છે.
વળી એ આનંદગિરિએ પિતાના ગ્રંથમાં એવી પણ ગપ લખી છે કે શંકરાચાર્ય–અમારા પરમગુરૂની સાથે એક જેનસાધુ પોતાના શિષ્ય પરિવાર સાથે વાદ કરવાને આવ્યા
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧ ) . અને વાદમાં હારી ગયે. પણ ઈતિહાસ એમ દેખાડે છે કે શંકરાચાર્યું કેઈ પણ જૈન સાધુ સાથે વાદ કર્યો નથી. પણ આ કલિકાળમાં જેને બીજાના ધર્મને હલકે પાડવા ખોટુંજ લખીને પોતાના ધર્મનું મહત્વ વધારવું હોય તે ગમે તેવું અસત્ય હાંકવાને પણ અચકાતો નથી. ધમ ધ પુર જગતમાં શું કરતા નથી.
જગન્નાથને શ્રીચક્રની સ્થાપના કરી હિંદુ તરીકે શંકરાચાર્યે પ્રગટ કરેલું તીર્થ તે સમયે એને મળેલે શ્રાપ તે પછી લગભગ બસે વર્ષે કેવી રીતે સફળ થયે, તે આખી દુનીયા જાણે છે. મહમદગિજનીએ સેમિનાથપાટણ જઈને પ્રખ્યાત સોમનાથની જડ ઉખેડી નાંખી શિવલિંગના ટુકડે ટુકડા કરી નાખ્યા, એ મંદિરમાંથી કરેડાની લત, ઝરઝવેરાત લુંટી લીધું અને હજારોની ત્યાં કત્તલ કરી નાંખી, મંદિર હાડ, માંસ અને રૂધીરથી ભરી દીધું.
જેવી રીતે જગન્નાથનું જીરાવલા પાર્શ્વનાથનું તીર્થ એ શંકરાચાર્યે નષ્ટ કર્યું. એવી રીતે બદ્રિકેદાર પણ જેને તીર્થ હતું, લગભગ રાવણના સમયમાં એ પ્રગટ થયેલું એને પણ શંકરાચાર્યે વિધ્વંસ કરી નાખ્યો છે. . શંકરાચાર્ય પછી લગભગ ત્રણ વર્ષે થયેલા રામાનુજ નામના આચાર્યો વેષ્ણવ ધર્મ પ્રવર્તા, એ રામાનુજ - ચાર્યે શંકરના અદ્વૈતમતનું ખંડન કરીને શૈવધર્મમાંથી પિતાનાપણવધર્મમાં લેકેને ખેંચી લીધા એણે પિતાના મતની
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯ર) વૃદ્ધિ કરી કેટલાક જેનો પણ ઉપદેશના અભાવે એ ધર્મમાં દાખલ થયા. રાજાઓને પણ રામાનુજે વૈષ્ણવ બનાવી સ્વધમની મહત્તા વધારી દીધી જેન રાજાઓ પણ રામાનુજના ઉપદેશથી એના ભક્ત થયા,
કુમારિક અને શંકરે જૈનધર્મને આઘાત પહોંચાડેલો તે પછી બીજો ફટકે જેને ઉપર રામાનુજ આચાર્યને હતે. ઈ.સ. ૧૧૧૯ માં દક્ષિણ દેશના દ્રવિડ દેશની ભૂતપુરીમાં રામાનુજને જન્મ થયો હતે છતાં કુમારપાળના સમયમાં છેલ્લી છેલ્લી જૈન ધર્મની પરાકાષ્ટા હતી. દીપક બુજાવાની તૈયારીમાં હોય ત્યારે છેલ્લાં જે પ્રકાશ આપે છે તે તીવ્ર પ્રકાશ કુમારપાળના સમયમાં હતો વસ્તુપાળ તેજપાળના સમયમાં એથી કાંઈ મંદ થયેલે જણાયે અને પછી પડતીને પાયે નંખાયે કેમકે એ અરસામાં જેનાં ઘણા ફાંટા નીકળ્યા. એના મુખ્ય પુરૂષ બહારના ઘા ન જીલતાં અંદર અંદર કલહ કરવા લાગ્યા. જેને પરિણામે જૈન આચાર્યોનું લક્ષ્ય અંદરના ઝઘડા તરફ ખેંચાયું. આ અંદરના કલેશમાં જૈનાચા પડેલા હોવાથી અન્ય ધર્મના આચાર્યોને પિતાના ધર્મની ઉન્નત્તિ કરવાની અમુલ્ય તક હાથ આવી. તે પૂર્વે ભવેતાંબર આચાર્યોએ દિગંબર અને ચૈત્યવાસીઓ સાથે બાથ ભીડી એ તકને લાભ કુમારિલ અને શંકરસ્વામીને લીધે વિક્રમની તેરમી સદીમાં જેને માં ખરતર,વડગ૭, તપાગચ્છ, પુનમીયા, અંચળ, આગમિક અને ચૈત્રવાળ આદિ
નખારે કેસ થયેલે જણghળ તેજપાલીન પ્રકાશ
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૩) ઘણા ગર ઉત્પન્ન થયા એ બધાય એકસંપ કરીને અન્ય ધમી આચાર્યો સામે ઉભા રહ્યા હતા તે એ લેકેને ફાવી જવાની તક ન મલત? પણ એ ગચ્છના મુખ્ય પુરૂએ આપણા કમ ભાગ્યે કુટુંબ કલેશમાં જ પિતાની આત્મશક્તિને વ્યય કર્યો? - દક્ષિણ દેશમાં તે પછી જ્ઞાનપૂર્ણ નામને એક યુવાન શૈવ સન્યાસી થયો એણે રાજાઓને પિતાના પક્ષમાં લીધા એમની મદદથી દક્ષિણ દેશમાં જેનધમીઓ ઉપર ખુબ જુલ્મ કર્યો એણે આઠ હજાર દ્રાવિડ જેનસાધુઓને પિતાના પક્ષમાં મતમાં લીધા ઘણું જૈન સાધુઓને કતલ કરવામાં આવ્યા છે સાધુઓ પોતાના ધર્મમાં ચુસ્ત રહૃાા એમને ઘાણીમાં પીલાવી મારી નાખ્યા. કેટલાકની ચામડી ઉતરાવી શિકારી પશુપશ્રીને લય તરીકે ફેંકવામાં આવ્યા, જેઓ નબળા હતા. એ મોતથી બચવાને હિંદુ થઈ ગયા, આ લે કે આજે મદ્રાસ આદિ જગોએ પેરીયાના નામે ઓળખાઈ દાસ તરીકે હલકું જીવન ગુજારે છે, આજે એ પેરીયાની વસ્તી એકલા મદ્રાસ ઈલાકામાં સાઠ લાખને આશરે ગણાય છે.
શંકરાચાર્યને રામાનુજ પછી માધવાચાર્ય થયા. વલભાચાર્ય વગેરેના પ્રયત્નથી જ્ઞાનને અભાવે ઘણા રેનો હિંદુધર્મમાં ભળી ગયા વલ્લભાચાર્યના પંથના વેષ્ણવ વાણીયાના પૂર્વ જૈનધમી હતા.
રાશી જાતના વાણીયાઓની સ્થાપના જનાચાર્યોએ જ કરી છે. શ્રીમાલી, ઓશવાળ, પિરવાડ, લાડ, શ્રીમાલ,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૪) દેશાવાડ, અગ્રવાલ, લાડવા, નાગર, ઢ, કપાળ, વડનગરા, પાંચા, ખડાયતા ઠાકરવાલ, જાળા, શ્રીગેડ, હરસોરા, હુમડ આદિ ચોરાશી જાતના વાણીયા પૂર્વે જૈન હતા.
એશીયા નગરીમાં રહેનારા ત્રણ લાખ અને ચોરાશી હજાર રજપુતોને જૈન બનાવ્યા તે ઓશવાળ એ નામે ઓળ ખાયા. જીનદત્તસૂરિએ મઢેરાના દશ હજાર રજપુતેને જૈન બનાવ્યા. પાછળથી એ લેક મઢ વક તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા જનદત્તસૂરિની પહેલાં મઢેરાના મઢ વાણીયા ન હતા. શ્રીમાળ નગરના રજપુત જેન થયેલા તે પાછળથી શ્રીમાલી વાણીયા તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. એમની કુળદેવી મહાલક્ષ્મી કહેવાય. વિક્રમ સંવત ૨૧૭ માં લેહાચાર્ય અગ્રેહા નગરના લેકેને જેને બનાવેલા તેઓ અગ્રવાલ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. લગભગ બસે વર્ષથી એ અગ્રવાલ વેષ્ણવ વગેરે ધર્મમાં દાખલ થયા છે. પૂર્વે દશ હજાર ચુનંદા રજપુત સુભટ શ્રીમાલનું રક્ષણ કરવા આવેલા તે શ્રીમાલની પૂર્વમાં વસ્યા જેથી પ્રાગવટ કહેવાયા. એમની કુળદેવી અંબિકા કહેવાય. - વણીકેની ઘણી જાતે આજે વૈષણવ કે શૈવ તરીકે ઓળખાય છે એ બધા પૂર્વે જેન હતા કાઠીયાવાડના કેટલાક દશાશ્રીમાળી જૈનોએ લગભગ પચ્ચાસ વર્ષ પહેલાં જ સ્વામીનારાયણને ધર્મ સ્વીકાર્યો છે.
સુરતમાં ૧૯૬૦ ના ચૈત્રમાસમાં વૈષ્ણની સભા મળી હતી તે સમયે માધવા તીર્થ શંકરાચાર્ય અને વૈષ્ણવોને
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) ઝઘડે ચાલતું હતું, ત્યારે સભામાં એક પંડિતે કહ્યું કે “ માધવા તીર્થ શંકરાચાર્યે અમારી સાથે વિરોધ ન કરવો જોઈએ, કારણ કે અમોએ કાંઈ વેદધમીઓને વેષ્ણવ બનાવ્યા નથી પણ હાલ જે ચાલીસ લાખ વૈષ્ણવે છે તેઓનું મૂળ તપાસીએ તે પૂર્વે તે જેન હતા. અમારા બાપ દાદાઓએ જેનેને વટલાવીને વૈષ્ણવ બનાવ્યા છે, તેથી શંકરાચાર્યે તે ખુશ થવું જોઈએ.” હાય! જેનેએ ઘર ઘરમાં લડીને કેટલું બધું ગુમાવ્યું.
મગધદેશ ને બંગાળના વૃદ્ધ બ્રાહ્મણે કહે છે કે અમારા બાપદાદાઓ નવકાર ભણતા હતા. અયોધ્યા તરફ તેમજ કાશીમાં હાલ જે વૈષ્ણવે છે તે ત્રણ ચાર પેઢી પહેલા જૈન હતા. જગત્પતિ શેઠનું કુટુંબ ન હતું તેમાચાર્યના સમયમાં કેટલાક બ્રાહ્મણે એમના ઉપદેશથી જૈન થયેલા, એમને જેનેને બેધ આપવા માટે જૈન ભેજક બનાવ્યા. આજે ભેજની વસ્તી ગુજરાત વગેરે દેશમાં જોવાય છે તે જૈન બ્રાહ્મણોની જ પરંપરા છે.
અંકલેશ્વરના હાંસોટા વાણીયા પચ્ચીસ વર્ષ પૂર્વે જેના હતા ઉપદેશને અભાવે જૈન મટીને વેણુવ થયા છે. દશા પોરવાડ વિશા પોરવાડ બને પહેલાં જેનધર્મમાં આગળ પડતે ભાગ લેનારા હતા. દશા શ્રીમાળી ન્યાત કે જેના આગેવાને વસ્તુપાળ તેજપાળ હતા. તેમનાથી દશાશ્રીમાળીને પંથ અલગ જાહેર થયો છે તેમના વંશમાં સદાય જેનધર્મ પરંપરાએ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૬) ચાલ્યો આવતો હતો પણ જૈન સાધુઓના ઉપદેશને અભાવે કેટલાક ચાલીસ પચ્ચાસ વર્ષથી સ્વામીનારાયણના ધર્મમાં દાખલ થયા છે તે કેટલાક વષ્ણવર્મેશરી વગેરે થયા છે.
મહાન અશોકના પત્ર સંપ્રતિ રાજાના સમયમાં ચાલીશ કોડની જેની વસ્તી હતી અને અકબર બાદશાહના સમયમાં એના રાજ્યમાં ખુદ સાડાત્રણ ક્રોડ ઉપરાંત જેને હતા. રાજસ્થાન, દક્ષિણનુરાજ્ય આદિ બધા ભારતના જેને લગભગ દશક્રોડની સંખ્યામાં હતા. એજ જગતમાં સર્વોપરી ગણાતી
નકેમ આજે તાંબર દીગંબર થઇને માંડ અગીયાર લાખ થાય? અમે ઈચ્છીએ છીએ કે નિસંઘના નાયકેને સન્મતિ થાએ? તેની જાહેરજલાલી પાછી ફરીને જાગ્રત થાઓ જેને જાગે? ભારતવર્ષને જેનો દ્વારા પુનરૂદ્ધાર થાએ?
હત સમાય.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ NAVRANG 9428 500 401