Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ banekA sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' oaROOXXOCHOCHOOMSOCIAON OoOOLOORAC:OXXOCAXOCXXOCMOcco CONOCRACOWBOOKSOONSOOOOONIOR zrI 108 prAcArya zrI namisAgarajI kA dIkSA mahotsava tA. 20 disambara ravivArake dina DA0 kAlIdAsajI nAga ema0 e0 DI0 liT membara kauMsila Apha sTeTa kI adhyakSatAmeM sAnanda saMmpanna huaa| SCHOCHOOOOOZOORMOCRAS maintaininalibrate
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI sAdhu-stuti ( kavitA ) - banArasIdAsa sAmila pradezoM meM jaina dharmAvalamvI zrI pro0 ema0 esa0 rAmasvAmI AyaMgara, ema0 e0 216 saMzodhana hindI jaina sAhitya meM tatvajJAna - [ kumArI kiraNabAlA jaina samayasAra ke TIkAkAra vidvavara rUpacanda tI [ agaracandajI nAhaTA pRSTha 215 223 227 tA 20 disambara zanivAra ke dina vIrasevA mandira ke tatvAvadhAna meM zrAcArya zrI 108 namisAgarajIkA dIkSA samAroha kalakattA vizvavidyAlaya ke itihAsajJa zrI DA0 kAlIdAsa jI nAga ema. e. DI. liT membara kaunsi la Apha sTeTa kI adhyakSatA meM ahiMsA maMdira naM0 1 dariyAgaMja dehalI meM sampanna huA / dehalIkI sthAnIya janatA ke atikti hAMsI, meraTha, mavAnA, rohataka, pAnIpata, Adi sthAnoMse bhI bahuta bar3I saMkhyA meM sAdharmIjana padhAre the / zrI mohana lAla jI kaThotiyA paM0 jugala kizorajI mukhtAra, paM0 darabArIlAla jI nyA0 sukamAlacanda jI meraTha, paM0 zIlacanda jI mavAnA zrAdine svayaM upasthita hokara apanI zraddhAMjaliyA~ apita kIM / lA0 rAjakRSNajI ne mahArAja zrI ke jIvanakA va adhyakSa DA. kAlIdAsaparicaya karAyA / paM0 dharmadevajI jaitalIkA nAgakA ahiMsA aura jana saMskRtikA prasAra[ ananta prasAda jaina kAnta varSa 12 kiraNa 2 ke pRSTha 47 meM prakAzita 425) rupaye ke do naye puraskAra nAmaka vijJaptiko 15 vIM paMkti meM 'aura' ke bhAge - ' dUsarA lekha 60 pRSThoM yA do hajAra paMktiyoMse kamakA nahIM honA cAhiye', ye vAkya chapane se chUTa gayA thA, jisakA abhI hAla meM patA calA hai / zrataH vidvAna lekhaka ukta vAkya chUTA huaa| samajha kara hamArI tIrtha yAtrA ke saMsmaraNa [ paramAnanda jaina zAstrI dIkSA samAroha sAhitya paricaya aura samAlocana [ paramAnanda jaina zAstrI puraskaraNIya lekhoMkI samaya vRddhi 236 231. bhASaNa atyanta prabhAvaka huA aura unhoMne bauddhadharma aura vaidikarmake sAtha jainadharmakI tulanA karate hue usakI mahattA para prakAza ddaalaa| adhyakSa mahodayane bhI apane bhASaNa meM jainadharmakI hiMsAko vizva zAntikA upAya batalAte hue vizvakA priya dharma batalAyA / DAkTara sAhabane janatAkA dhyAna isa ora AkarSita kiyA ki isI prasiddha sthAna para rASTrapitA mahAtmA gAMdhIne svataMtratA dilaaii| aura maiM AzA karatA hU~ ki jainadhara ke siddhAMta va AcArya zrI kA upadeza zrAtma-svataMtratAkA pratIka hogA / zrAcArya mahArAjane bhI apane bhASaNa meM jaina saMskRti rakSA aura jainaitihAsakI AvazyakatA para prakAza DAlA / aura unhoMne kahA ki saccA dIkSA samAroha sAhityoddhAra se hI sArthaka ho sakatA hai / For Personal & Private Use Only 238 jaya kumAra jaina usakI pUrti karate hue tadanukUla apane nibandhako likhane kI kRpA kareM / ina nibandhoM ko bhejane kI antima avadhi 31 disambara taka rakkhI gaI thii| kintu aba usameM do mahIne kI vRddhi karadI gaI hai| ataH pharavarI san 1954 ke anta taka nibandha zrA jAnA cAhiye / praka. 'anekAnta'
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahama vastutattva-sadyota / / vizvatatvaprakAzaka / vASika mUlya 5) eka kiraNa kA mUlya // ) JA nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // -disambara varSa 12 kiraNa 7 / 1953 sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI mArgazira vIrani0 saMvat 2480, vi0 saMvat 2010 * zrI sAdhu-stuti * jJAnako ujAgara sahaja-sukha sAgara, suguna-ratnAkara virAga-rasa bharayo hai| saranakI rIti harai maranako bhai na kare, karanasoM pIThi de carana anusarayo hai| dharamako maMDana bharamako vihaMDana hai, parama narama hve ke karamasauM larayo hai| aiso munirAja bhuvilokameM virAjamAna, nirakhi banArasI namasakAra karayo hai // -banArasIdAsa For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmila - pradezoM meM jainadharmAvalambI (zrI pro0 ema0 esa0 rAmasvAmI AyaMgara, ema0 e0 ) zrImatparamagambhIra | syAdvAdAmoghalAvcchanam / jIyAt - trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // bhAratIya sabhyatA aneka prakArake tantuoM se milakara banI hai| vaidikoMkI gambhIra aura nirbhIka buddhi, jainakI sarvaM byApI manuSyatA, buddhakA jJAnaprakAza, arabake paigambara ( muhammada sAhaba) kA vikaTa dhArmika joza aura saMgaThana - zaktikA haviDoMkI vyApArika pratibhA aura samayAnusAra parivartana zIlatA, inakA sabakA bhAratIya jIvana para anuprema prabhAva par3A hai aura Ajataka bhI bhAratiyoMke vicAroM, kAryoM aura kAMca para unakA adRzya prabhAva maujUda hai / naye naye rASTroMkA utthAna aura patana hotA hai, rAje mahArAje vijaya prApta karate haiM aura padadalita hote haiM; rAjanaitika aura sAmAjika AndolanoM tathA saMsthAoM kI unnatike dina bhAte haiM aura bIta jAte haiM / dhArmika sAmpradAyoM aura vidhAnoMkI kucha kAlataka anuyAyiyoM ke hRdayoM meM visphUrti rahatI hai / parantu isa satata parivartanako krimA bhanrgata katipaya cirasthAyI lakSaNa vidyamAna hai, jo hamAre aura hamArI santAnoMkI sarvadAke lie paitRka sampatti hai / prastuta lekha meM eka aisI jAtike itihAsako ekatra karane kA prayatna kiyA jAyegA, jo apane samaya meM uccapada para virAjamAna thI, aura isa bAta para bhI vicAra kiyA jAyegA ki usase jAtine mahatI dakSiNa bhAratIya sabhyatAkI unnati meM kitanA bhAga liyA hai / jaina dharma kI dakSiNa yAtrA yaha ThIka ThIka nizcaya nahIM kiyA jAsakatA ki tAmila pradezoMmeM kaba jainadharmakA pracAra, prAmbha huA / sudUra meM dakSiNa bhAratameM jaina dharmakA itihAsa likhane ke liye yatheSTa sAmagrIkA abhAva hai | paraMtu digambaroMke dakSiNa jAnese isa itihAsakA prArambha hotA hai / dhruvaNA belagolA ke zilAMleza aba pramANakoTI meM pariNita ho cuke haiM aura 13vIM zatI meM devacandra viracita 'rAjAvaliye' meM vargIi jaina itihAsa ko aba itihAsajJa vidvAna asatya nahIM ThaharAte / upayuka donoM sUtroMse yaha jJAta hotA hai ki prasiddha bhadrabAhU ( zruta kevarlI) ne yaha dekhakara ki ujjaina meM bArahuvarSakA ekabhayaM ko durbhikSa hone vAlA hai, apane 12000 ziSyoMke sAtha dakSiNakI ora prayANa kiyA / mArga meM zrutakevalIko aisA jAna par3A ki unakA antasamaya nikaTa hai aura isalie unhoMne kaTavapu nAmaka dezake pahAr3a para vizrAma karanekI AjJA dI / yaha deza jana, dhana, suvarNa, dhanna, gAya, bhaiMsa, bakarI, Adile sampanna thaa| taba unhoMne vizAkha muniko upadeza dekara apane ziSyoMko use sauMpa diyA aura unheM cola aura pANDyadezoM meM usake AdhIna bhejA 'rAjAvAlakathe' meM likhA hai ki vizAkhamuni tAmila pradezoM meM gaye, vahA~ para jaica vaidyAlayoMmeM upAsanA kI aura vahAMke nivAsI jainiyoMko upadeza diyA / isakA tAtparya yaha hai ki bhadrabA hukre maraNa (arthAt 267 I0 pU0 ) ke pUrva bhI jainI sudUra dakSiNa meM vidyamAna the / yadyapi isa bAtakA ullekha 'rAjAvalaye' ke atirikta aura kahIM nahIM milatA aura na koI anya pramANa ho isake nirNaya karane ke liye upalabdha hotA haiM, parantu jaba hama isa bAtapara vicAra karate haiM ki pratyeka dhArmika sampradAya meM vizeSataH unake janma kAla meM pracArakA bhAva bahuta prabala hotA hai, to zAyada yaha anumAna anu cita na hogA ki jainadharmake pUrvatara pracAraka pArzvanAthake saMgha dakSiNakI aura avazya gaye hoNge| isake atirikta jainiyoMke hRdayoM meM aise bukAMta vAsa karanekA bhAva sarvadA calA AyA hai| jahA~ ve saMsArake maMjhaToM se dUra prakRtikI godameM paramAnandakI prApti kara sakeM / ataeva aise sthAnoM kI khoja meM jainIloga avazya dakSiNakI ora nikala gaye hoNge| mATha prAMta meM jo abhI jainamandiroM, guphAoM aura hastiyoM ke bhagnAvazeSa aura ghusa pAye jAte haiM vahIM unake sthAna rahe hoMge / yaha kahAjAtA hai ki kisI dezakA sAhitya usake nivAsiyoMke jIvana aura vyavahAroMkA citra hai| isI siddhAntake anusAra tAmila sAhitya kI granthAvalI se hameM isa bAta kA patA lagatA hai ki jainiyoMne dakSiNa bhAratakI sAmAjika evaM dhArmika saMsthAnoMpara kitanA prabhAva DAlA hai| For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [kiraNa 7 tAmila pradezoM meM jainadharmAvalambI [217 kurala hai, jisakA racanA-kAla IsAkI prathama zatI nizcaya sAhitya pramANa ho cukA hai / 'kurala' ke racayitAke dhArmika vicAroM para samasta tAmila sAhityako hama tIna yugoMmeM vibhakta eka prasiddha siddhAntakA janma huA hai| katipaya vidvAnoMkA kara sakate hai| . mata hai ki racayitA jaina dharmAvalambI thA / granthakAne (6) saidha kaoNla / . graMthArambhameM kisIbhI vaidika devakI vaMdanA nahIM kI hai balki zaivanayanAra aura vaiSNava alavAra kAla / usameM 'kamalagAmI' aura aSTa guNa yukta' prAdi zabdoMkA (3) arvAcIna kAla / prayoga kiyA hai / ina donoM ullekhoMse yaha patA lagatA hai ina tIna yugoMmeM racita graMthoMse tAmila-dezamaiM jainiyoM ke grantha kartA jaina dharmakA anuyAyI thA / jainiyoMke matase ukta jIvana aura kAryakA acchA patA lagatA hai| . grantha 'ela cariyAra' nAmaka eka jainAcAryako racanA hai| saMgha-kAla aura tAmila kAvya 'nIlakezI' ko jainI bhASyakAra samayatAmila lekhakoMke anusAra tIna saMgha huye haiN| divAkara mani' 'kararsa ko apanI pUjya grantha kahatA hai| prathama saMgha, madhyamasaMgha, aura antima saMgha / vartamAna aiti- yadi yaha siddhAnta ThIka hai to isakI yahI pariNAma mikahAsika anusandhAnase yaha jJAta ho gayA hai kina kina sama- latA hai ki yadi pahele nahI tI kamase kama IsA pahalI yoMke antargata ye tInoM saMgha hue / antima saMghake 46 zatImeM banI loga sadara dakSiNameM pahuMce the aura vahA~ko kaviyoMmeMse 'ballikarAra' meM saMghoMkA varNana kiyA hai| usake deza mASAmeM unhoMne apane dharmako pracAra prArambha kara diyA anusAra prasiddha vaiyAkaraNa bolakapipara prathama aura dvitIya lakapipara prathama aura dvitIya thaa| isa prakAra IsAkai aMnantaraM prethama dI zartiyA tAmi saMghoMkA sadasya thA / aAntarika aura bhASA sambandhI pradeza meM eka naye maitako pracAra zrI. jo bAdhAharIseM pramANoMke AdhAra para anumAna kiyA jAtA hai ki uka AdhAra para anumAna kiyA jAtA ki uka rahita aura naitika siddhAnta nikai kAraNa viDiyoka mAyaNa vaidyAkaraNa IsAse 350 varSa pUrva vidyamAna hogaa| liye mano maMgyakArI shrii| Age calakara isa dharmane vidvAnoMne dvitIya saMghakA kAla IsAkI dUsarI zatI nizcaya dakSiNa bhArata para bahuta prabhAva DAlA | dezI bhASAoMkI kiyA hai| antima saMghake samayako bhAjakala itihAsajJa unnati karate hue jainiyoMne dAkSiNAtyoma zrIya vicAroM loga zvIM, ThI zatImeM nizcaya karate haiN| isa prakAra saba aura prArya-vidyAkA pUrva pracAra kiyA, jisakA pariNAma matabhedoMpara dhyAna rakhate hue IsAkI zvIM zatIke pUrvase yaha huA ki drAviDI sAhityane uttara bhAratase prApta navIna lekara IsAke anantara ravIM zatI takake kAlako hama saMgha- pAkIjAne me bhArata kAla kaha sakate haiN| atha hameM isa bAta para vicAra karanA sAhityika itihAsa" ("A literaty History of hai ki isa kAlake racita kauna grantha jainiyoMke jIvana aura India" ) nAmaka pustakameM likhA hai ki 'yaha jainiyoM hI kAryoM para prakAza DAlate haiN| / ke prayatnoMkA phala thA ki dakSisameM naye zrAdarzoM nae sAhisabase prathama 'bolakapiyara' saMgha-kAlakA Adi lekhaka sya aura nae bhAvoMkA saMcAra huaa| usa samayake DrAviDoMaura vaiyAkaraNa hai| yadi usake samayameM jainIloga kucha bhI kI upAsanAke vidhAnoM para vicAra karanese yaha acchI tarahaprasiddha hote to vaha avaSya unakA ullekha karatA, parantu se samajha meM A jAyagA ki jainadharmane usa deza meM jaba kaise kathAma jainiyoMkA koI varNana nahIM hai| zAyada usa jmaaii| dvAviDoMne anokhI sabhyatAkI utpattikI thii| samaya taka jainI usa dezameM sthAI rUpase na base hoMge svargIya zrI kanaka savAI pilleke anusAra, umake dharmameM athavA unakA pUrA jJAna use na hogaa| usI kAlameM race raca balidAna, bhaviSyavANI aura anandotpAdaka nRtya pradhAna gaye 'pathu pAha' aura 'pahuthogAI' nAmaka kAvyomeM bhI kArya the / jaba brAhmaNoMke prathamadalane dakSiNameM praveza kiyA unakA varNana nahIM hai, yadyapi upayuka granthoMmeM grAmINa aura madurA yA abhya nagaroM meM vAsa kiyA to unhoMne ina jIvanakA varNana hai| prAcAroMkA virodha kiyA aura apanI varNavyavasthA aura saMskAroMkA unameM pracAra karanA cAhA, parantu vahAMke nivIdUsarA prasiddha grantha mahAsmA viruvalluvara' racita siyoMne isakA ghora virodha kiyaa| usa samaya varzanyava For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2181 anekAnta [kiraNa. sthA pUrNarUpase paripuSTa aura saMgaThita nahIM ho pAI thii| nimnalikhita vivaraNa tAmila deza sthita je niyoMkA parantu jainiyoMkI upAsanA, Adike vidhAna brAhmaNoMkI milatA hai| apekSA sIde sAdhe DhaMgake the aura unake katipaya siddhAnta (1) tholapiyarake samaya meM jo Isake 350 varSa pUrva sarvocca aura sarvotkRSTa the / isa liye drAviDoMne unheM pasaMda vidyamAna thA, kadAcit jainI sudUra dakSiNa dezoMmeM na pahu~ca kiyA aura unako apane madhyameM sthAna diyA yahA~ taka ki pAye ho| apane dhArmika jIvana meM unheM atyanta Adara aura vizvAsa- (2) jainiyoMne sudUra dakSiNameM IsAke anantara prathama kA sthAna pradAna kiyaa| zatImeM praveza kiyA ho| (3) IsAkI dUsarI aura tIsarI zatiyoMmeM, jise kuralottarakAla tAmila-sAhityakA sarvottamakAla kahate haiM, joniyoMne bhI . kuraLake anantara yugameM pradhAnataH jainiyoMkI saMracatAmeM anupama unnati kI thii| tAmila-sAhitya apane vikAsako caramasImA taka phuNcaa| . 4) IsAkI pAMcavIM aura chaTI zatiyoMmeM jaina dharma tAmila sAhityakI unnatikA samaya vaha sarvazreSTha kAla itanA unnata aura prabhAvayukta ho cukA thA ki vaha pAyathA / vaha jainiyoMkI bhI vidyA tathA pratibhAkA samaya thA, rAjyakA rAjadharma ho gayA thaa| yadyapi rAjanaitika-sAmarthyakA samaya abhI nahIM AyA thaa| zaiva-nayanAra aura vaiSNava-alavAra kAlaisI samaya (dvitIya zatI) cira-smaraNIya zilappadikAram' nAmaka kAmyakI racanA haI / isakA karttA cera rAjA isa kAlameM vaidikadharmakI viziSTa unnati honeke kAraNa seMguttavanakA bhAI 'ilaMgobadigAla' thA / isa granthameM bauddha aura jainadharmoM kA pAsana DagamagA gayA thaa| sambhava jaina siddhAntoM, upadezoM aura jainasamAjake vidyAlayoM hai ki jainadharmake siddhAntoMkA drAviDI vicAroM ke sAtha aura prAcAroM bhAdikA vistRta varNana hai| isase yaha niHsa- mizraNa honese eka aisA vicitra duraMgA mata bana gayA ho ndeha siddha hai ki usa samaya taka aneka dAviDoMne jaina- jisapara catura brAhmaNa a jisapara catura brAhmaNa AcAryoMne apanI bANa-varSA kI hogii| dharmako svIkAra kara liyA thaa| kaTTara ajaina rAjAoMke AdezAnusAra, sambhava hai rAjakarmaIsAkI tIsarI aura cauthI zatiyoM meM tAmiladezameM jaina cAriyoMne dhArmika atyAcAra bhI kiye ho| , dharmakI dazA jAnaneke liye hamAre pAsa kAphI sAmagrI nahIM kisI matakA pracAra aura usakI unnati vizeSataH hai| parantu isa bAtake yatheSTa pramANa prastuta haiM ki zvIM zAsakoMkI sahAyatA para nirbhara hai| jaba unakI sahAyatA zatIke prArambhameM jainiyoMne apane dharmapracArake liye bar3AhI dvAra banda ho jAtA hai to aneka puruSa 'usa matase apanA utsAhapUrNa kArya kiyaa| sambandha tor3a lete haiN| pallava aura pANDya-samrAjyoMmeM jaina.. 'digambara darzana' (darzana sAra) nAmaka eka jaina graMthameM dharmakI bhI ThIka yahI dazA huI thii| isa viSayakA eka upayogI pramANa milatA hai| ukta grantha isa kAla (zvIM zatIke uparAnta ke jainiyoMkA vRttAMta meM likhA hai ki sambat 126 vikramI (470 IsavIM) meM sekkiklAra nAmaka lekhakake prantha 'periya purANam' meM pUjyapAdake eka ziSya vajranandI dvArA dakSiNa mathurAmeM eka milatA hai / ukta pustakameM zaivanayanAra aura andAranamdhIke daviva-saMghakI racanA huI aura yaha bhI likhA hai ki ukta- jIvanakA varNana hai, jinhoMne zaiva gAna aura stotroMkI saMgha digambara jainiyoMkA thA jo dakSiNameM apanA dharmapracAra racanA kI hai| karane pAye the| tijJAna-saMbhANDakI jIvanI par3hate hue eka upayogI / yaha nizcaya hai ki pANDya rAjAbhoMne unheM saba prakAra aitihAsika bAta jJAta hotI hai ki usane jainadharmAvalambI se apnaayaa| lagabhaga isI samaya prasiddha 'naladiyAra' kun-pANDako zaivamatAnuyAyI kiyaa| yaha bAta dhyAna dene nAmaka andhakI racanA huI aura ThIka isI samabameM brAhmaNoM yAgya hai| kyoMki isa ghaTanAke pranantara pANDya nRpati aura jainiyoMmeM pratispardhAkI mAtrA utpanna huii| jainadharmake anuyAyI nahIM rhe| isake atirikta jainIisa prakAra isa saMghakAlameM racita granthoMke AdhAra para logoMke prati aisI niSThuratA aura nirdayatAkA vyavahAra For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaNa hindI jaina-sAhitya meM tatvajJAna ( 216 kiyA gayA, jaisA ki dakSiNa bhAratake itihAsameM aura kabhI kI zaraNa lI, jinhoMne unakA rakSaya tathA pAlana kiyA nahIM huaaa| sabhApaDake ghRNAjanaka bhajanoMse, jinake pratyeka yadyapi aba jainiyoMkA rAjanaitika prabhAva nahIM rahA, aura dazaveM padyameM jainadharmakI bharsanA thI, yaha spaSTa ho jAtA unheM saba bhorase pallava pAlya aura cola rAjyavAle taMga hai ki vamanasyakI mAtrA kitanI bar3hI huI thii| karate the, tathApi vidyAmeM unakI prabhutA nyUna nahIM huii| ataeva kuna-pApaDyakA samaya aitihAsika dRSTise 'cintAmaNi' nAmaka prasiddha mahAkAvyakI racanA tiruvadhyAna rakhane yogya hai, kyoMki usI samayase dakSiNa bhAratameM katebara dvArA navIM zatImeM huI thii| prasida, tAmila-vaiyAjainadharmakI avanati prArambha hotI hai| mi0 Telarake anu- karaNa pavirnAndajainane apane 'namnUla' kI racanA 1225 sAra kuna-pAevyakA samaya 1320 IsavIke lagabhaga hai, I0 meM kii| ina anyoMke adhyayanase patA lagatA hai ki parantu DA0 kAlDavela 1262 IsavI batAte haiN| parantu jainI loga vizeSataH melApura, nidumbaI (1) thipaMgudI zilAlekhoMse isa praznakA niraya ho gayA hai| svargIya (tiruvalurake nikaTa eka grAma) aura TiNDIvanammeM nivAzrI veMkaTayAne yaha anusandhAna kiyA thA ki san 625 I. sa karate the meM pallavarAja narasiMha varmA prathamane 'vAtApI' kA vinAza antima prAcArya zrI mAdhavAcAryake jIvanakAlameM kiyA isake aAdhAra pa tirujJAna saMbhANDakA samaya 7 vI musalamAnoMne dakSiNa para vijaya prApta ko, jisakA pariNAma zatIke madhyameM nizcita kiyA jA sakatA hai| kyoMki yaha huA ki dakSiNameM sAhityika, mAnasika aura dhArmika saMbhANDa eka dUsare jainAcArya tirunatrakarasAraM' athavA loka unnatiko bar3A dhakkA pahu~cA aura mUtividhyaMsakoMke pratyAprasiddha ayyArakA samakAlIna thA parantu saMbhANDa 'ayyara' cAroMmeM anya matAlambiyoMke sAtha jainiyoMko bhI kaSTa milaa| usa samaya jainiyoMkI dazAkA varNana karate huye se kucha choTA thA / aura ayyarane narasiMhavarmAke putrako zrIyuta vArtha sA. likhate haiM ki 'musalamAna sAmrAjya taka jainIse zaiva banAyA thaa| svayaM ayyara pahale jainadharmakI . jonamatakA kucha kucha pracAra rahA / kintu musalima sAmrAjya: zaraNa meM AyA thA aura usane apane jIvanakA pUrvabhAga kA prabhAva yaha par3A ki hindU dharmakA pracAra ruka gayA, prasiddha jainavidyAke tiruppadirippuliyArake vihAroMmeM vya aura yadyapi usake kAraNa samasta rASTrako dhArmika, rAjatIta kiyA thA isa prakAra prasiddha brAhmaNa prAcArya saMbhANDa naitika aura sAmAjika avasthA astavyasta ho gyii| aura ayyArake prayatnoMse, jinhoMne kucha samaya pazcAt - tathApi sAdhAraNa alpa saMsthAnoM, samAjoM aura matoMkI apane svAmI tilakathiko prasanna karaneke hetu zaivamatakI rakSA huii| dIkSA le lI thI, pANDya aura pallava rAjyoMmeM jainadharmakI jiyabhAratameM jainadharmakI unnati aura avanatike . unnatiko bar3A dhakkA pahu~cA ! isa dhArmika saMgrAmameM zaivoM isa sAdhAraNa varNanakA yaha uddeza sudUra dakSiNa bhAratameM ko vaiSNava alavAroMse vizeSakara 'tikamalippirana'-aura prasiddha jainadharmake itihAsakA varNana nahIM hai| aise iti'tirUmaMgaI' alavArase bahuta sahAyatA milI jinake hAsa likhaneke lie yatheSTa sAmagrIkA abhAva hai / uttarakI bhajanoM aura gItoMmeM jainamata para ghora kaTAkSa haiN| isa bhAMti dakSiNa bhAratake bhI sAhitya meM rAjanaitika itihAsakA prakAra tAmila dezoMmeM nammalavArake samaya. (10vIM zatI bahuta kama ullekha hai| I0) jainadharmakA Astitva saGkaTamaya rhaa| hameM jo kucha jJAna usa samayake jaina itihAsakA hai avAcIna kAla vaha adhikatara purAtatvavettAoM aura yAtriyAMke lekhoMse nammalavArake anantara hindU-dharmake unnAyaka prasiddha prApta hazrA hai, jo prAyaH yUropiyana haiN| isake atirikta prAcAryoMkA samaya hai| sabase prathama zaMkarAcArya hue jina- vaidika granthoMse bhI jaina itihAsakA kucha patA lagatA hai. kA uttarakI ora dhyAna gyaa| isase yaha pragaTa hai ki parantu ve jainiyoMkA varNana sambhavataH pakSapAtake sAtha dakSiNa-bhAratameM unake samaya taka jainadharmakI pUrNa avanati - ho cukI thii| tathA jaba unheM kaSTa milA to ve prasiddha isa lekhakA yaha uddeza nahIM hai ki jaina samAjake zrA. jainasthAnoM zravaNabelagola (maisUra ) TiNDivanam- cAra vicAroM aura prathAoMkA varNana kiyA jAya aura na (dakSiNa-arakATa) AdimeM jA base / kuchane gaMga rAjAoM- eka lekhameM jaina gRha-ni-gaNa-kalA, AdikA hI varNana ho / For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 ] sakatA hai parantu isa lekha meM isa prazna para vicAra karanekA prayatna kiyA gayA hai ki jaina dharmake cira samparkase hindU samAja para kyA prabhAva par3A hai| anekAnta dRSTi se jainI loga bar3e vidvAna aura graMthoMka racayitA the / ve sAhitya aura kalAke premI the / jainiyoM kI tAmilasevA tAmila deza vAsiyoMke liye zramUlya hai / tAmila. bhASA meM saMskRta ke zabdoMkA upayoga pahale pahala sabase adhika jainiyoMne hI kiyA / unhoMne saMskRta zabdoMko tAmila bhASA meM uccAraNakI sugamatAkI yatheSTa rUpameM badala DAlA / kannaDa sAhityakI unnati meM jainiyoMkA uttama yoga hai| vAstavameM ve hI isake janmadAtA theM / 'bArahavIM zatI ke madhya taka usameM jainiyoM hokI saMpatti thI aura usake anaMtara bahuta samaya taka jainiyoM hI kI pradhAnatA rhii| sarva prAcIna aura bahutase prasiddha kannaDa grantha jainiyoMhIM ke race haiN| ( luisa rAisa) zrImAm pAdarI epha-kiTela kahate haiM ki jainiyoMne kevala dhAmika bhAMvanase nahIM kintu sAhitya-pra make vicAra se bhI kacaDa bhASAkoM bahuta sevA kI hai aura ukta bhASA meM aneka saMskRta zabdakA anuvAda kiyA hai| 'ahiMsA ke ucca AdarzakA vaidika saMskAroM para prabhAva par3A hai jaine upadezoM ke kAraNa brAhmaNoMne jIva-bali-pradAnakI viskula banda kara diyA aura yajJoMmeM jIvita pazuoMke sthAna meM dhaTiMkI banI mUrtiyA~ kAma meM lAyI jAneM lagIM / dakSiNa bhAratameM mUrtipUjA aura devamandira nirmANakI pracuratAkA bhI kAraNa jaina dharmakA prabhAva hai| zaivaM maMdiroMmeM mahAtmA kI pUjA kA vidhAnaM jainiyoM hI kA anukaraNa haiN| drAvir3oMkI naitika evaM mAnasika unnatikA mukhya kAraNaM pAThazAlAoMkA sthApana thA, jinakA uddezya jaina vidyAlayoMke pracArakaM maNDaloMko rokanA thA | upasaMhAra madrAsa prAnta meM jaina samAjakI vartamAna dazA para bhI [ kiraNa 7 eka do zabda kahanA ucita hogA / gata manuSya-gaNanAke anusAra saba milAkara 27000 jainI isa prAntameM the, jinameM se dakSiNa kanArA, uttara aura dakSiNa karnATakake jiloMmeM 23000 haiM / inameM se adhikatara idhara-udhara phaile hue haiM aura garIba kisAna aura azikSita haiN| unheM apane pUrvajoMke anupama itihAsakA tanika bhI bodha nahIM hai| unake uttara bhArata vAle bhAI jo bhAdima jainadharmake avaziSTa cinha haiM. unase apekSA kRta zracchA jIvana vyatIta karate hai unameMse adhikAMza dhanavAn vyApArI aura mahAjana haiN| dakSiNa bhArata meM jainiyAMkI vinaSTa pratimAe, parityakta guphAe~ aura bhagna mandira isa bAtake smAraka haiM ki prAcIna kAlameM jaina samAjakA vahAM kitanA vizAla vistAra thA aura kisa prakAra brAhmaNoMkI spardhAne unako mRtaprAya diyA / jaina samAja vismRtike aMcala meM lupta ho gayA, usake siddhAntoM para gaharI coTa lagI, paraMtu dakSiNa meM jainadharma aura vaidikadharma madhya jo karAlaM saMgrAma aura raktapAta huA vaha mathurA meM mInAkSI maMdirake svarNa kumuda sarovarake maNDapako dIvAroM para aGkita haiM tathA citroMke dekhane se abhI smaraNa ho AtA hai / ina citroMmeM jainiyoMke vikarAla zatru tirujJAna saMbhAgaDha ke dvArA jainiyoMke prati atyAcAroM aura romAMcakArI yAtanAoMkA citraNa hai / isa raudra kANDakA yahIM aMta nahIM hai / mayUrA maMdirake bAraha bArSika tyauhAroM meM se pAMcameM yaha hRdaya vidAraka dRzya prativarSa dikhalAyA jAtA hai| yaha socakara zoka hotA hai ki ekAMta aura janazUnya sthAnoMmeM katipaya jaina mahAtmAoM aura jainadharmakI vediyoM para balidAna hue mahApuruSoMkI mUrtiyoM aura jana zrutiyoMke atirikta. dakSiNa bhArata meM aba jainamatAvalambiyoMke ucca uddezyoM, sarvAGgabyApI utsAhI aura rAjanaitika prabhAvake pramANa svarUpa koI anya cinha vidyamAna nahIM hai / ( varNI abhinandana grantha se ) For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhtAra zrI jugalakizora jI kI anupasthiti meM unakA " samayasAra kI' 12vIM gAthA zrIkAnajI svAmI" nAmaka lekha gata kiraNa meM prasAdikI asAvadhAnIke kAraNa kucha azuddha chapa gayA hai 'jisakA bhArI kheda hai' / zravaH virAma cinhoM, hAikanoM tathA vindu visargAdikI aisI sAdhAraNa azuddhiyoMko chor3akara sinheM pAThaka hameM avagata kara sakate haiM / dUsarI kucha azuddhiya kA saMzodhana nIce diyA jAtA hai / pAThakajana apanI-apanI anekAnta' pratiyoM meM unheM ThIka kara lenekI kRpA kreN| sAtha hI, pRSTha 184 ke antameM 'zeSa pRSTha 203 para aura pRSTha 103 ke 'pRSTha 184 se zrAge' aisA brakiTake bhItara banA prArambha meM leveM : pRSTha, paMkti azuddha 178, 33 krabhaMga kramase 173 31 180 25. 181 33 183 28 183 36 183 37 kA. 2,1 23 .. " " 51 184 " " .. " ,, 24, 25 " / 39 4. 2061 6 13 sAtha rahA 16 samayakA 28 pariziSTa meM " " 18 jaki ,,, 16 33 antaH kA. 22 gyAyake asatya asA kalpanA bhI kalpanA thI ) 101 141 170 jiyA vahiM jIvida jisake samvandha bhavano hai 4 6 nizcaya zuddha 'kramabhaMga kamase kama anuvayagaNa paDikka vizeSa 163 jiNavarehiM 168 jIvada jinake sambaddha bhagavaco rahA hai sAtha saMyamakA pariziSToM anta nyAyako jabaki nizcayanaya saMzodhana anuSpavaNa pADhikka (vizeSa) 39 " .. 210 78 16 ,,,,, 25 ,,,, 36, 37 akalpita evaM pratiSThita ( akalpita evaM pratiSThita ) krA0 2,7 99 39 66 110.02.1 isI pRSTha 211 " kA0 2, 99 ljid 39 99 Sa zrIkAnajI svAmI magana 'jinazAsana nAmaka' ke chapane meM bhI kucha adiyoM ho gaI hai jinameM se bindu visargAdikI vaisI sAdhAraNa azuddhiyoM ko bhI chor3akara zeSa azuddhiyoMkA saMzodhanaM nIce diyA jAtA hai| una azuddhiyoMko bhI pAThaka apanI apanI pratiyoMmeM Thoka kara kI kRpA kareM : paMkti 12,23 14 : 20 99 dhaugya meM rahate haiM 2 99 212 kA02, For Personal & Private Use Only bodhako advitIya hai advitIya hai - dhauSya ye rahate haiM, alaga alaga rUpameM ye dravya (sat- ke koI lakSya nahIM hote aura isaliye donoM moSa vAlI mUlanaya virodhako zAsana rUr3a avasthAmeM 30 (mokSa vAlA zAsanArUr3ha avasthA jo pAMca zuna jainazAsana jinazAsana jinazAsana ho jainazAsana ho janadharma hai dharma ! vijJAnadharma vijJAnaya vikArako vikArakI pradhAnatA meM pradhAnatAmeM vItarAgatA karatA nimitta usIne karAtA nimitta usIne jaina zAsanako dekhA hai aura vahI -prakAzaka 7
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra haleviDa ke RS zrIpAzvanAthajina isa mandirameM kasauTIke bahumUlya khambhe lage hue haiN| yaha mandira bar3A hI sundara banA huA hai| isakA vizeSa paricaya hamArI tIrtha yAtrAke saMsmaraNa nAmaka lekhameM diyA jaavegaa| For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina-sAhityameM tatvajJAna (lekhikA-kumArI kiraNabAlA jaina) pratyeka prANIke zarIrake sAtha prAtmA nAmakI nitya karma-paramANuoMmeMse prati samaya karmavargaNAoMkI nirjarA vastukA sambandha hai / parantu phira bhI prAsmA aura zarIra hotI rahatI hai arthAt purAne karma apanA phala dekara maha do bhinna-bhinna padArtha haiN| prAramA ananta guNoMkA puMja hai, jAte haiM aura navIna karma rAgAdi bhAvoMke kAraNa bandhanaprakAzamAna hai, tathA caitanya jyotirmaya hai, avinAzI hai rUpa hote haiN| aura ajara, amara hai| zarIra acetana evaM jar3a padArtha hai| jaina darzana meM jo karma sacama zarIrameM baMdhate haiM unake nAzavAna hai aura vaha paudgalika karma-paramANuoMse mUla pATha bheda batAye gaye haiM-1. jJAnAvaraNIya, 2. nirmita huA hai / galanA aura pUrNa hojAnA isakA darzanAvaraNoya, 3. vedanIya, 4. mohanIya, 1. prAyu, svabhAva hai| 6. nAma. 7. gotra aura 8. antarAya / _ vizvameM jo sukha-dukha, sampatti-vipatti Adi ava. jJAnAvaraNIya karma-jJAna prAsmAkA nijaguNa hai| sthAyeM AtI haiM unakA kAraNa karma hai| zubhakarmoMkA phala prAramA aura jJAnakA abheda sambandha hai| jJAnAvaraNIyakarma zubha aura azubhakarmoMkA pariNAma azubha hotA hai| prAsmAke jJAnaguNako manda karatA hai use AcchAdita yA jIvAtmA jaise-jaise karma karatA hai usakA vaisA-vaisA hI phala vikRta banAtA hai| isa karmake kSayopazamase mAnavameM jJAnakA bhugatanA par3atA hai / jIvAtmAke sAtha karma-pudgalokA kramika vikAsa hInAdhika rUpameM hotA rahatA hai| jIvAtmAsambandha anAdikAlase hai / jIva-pradezAMke sAtha karma-pradezo meM jJAnazaktikA jo taratama rUpa dekhane meM AtA hai vaha saba kA eka kSetrAvagAha rUpa sambandha honA bandha kahalAtA hai| usake kSayopazamakA hI phala hai| isa karmake kSayopazamameM yaha karmabandha hI sukha-dukha rUpa paramparAkA janaka hai| jyoM-jyoM nirmalatA bar3hatI jAtI hai tyoM-tyoM jJAnakA vikAsa bandhana hI paratantratA hai| aura paratantra yA parAdhIna honA bhI nirmala rUpa meM hotA rahatA hai aura jaba usa prAbaraNa hI duHkha hai| aAja vizvameM hama jo kucha bhI parivartana yA karmakA sarvathA abhAva yA kSaya ho jAtA hai taba AtmA sukha dukhAdi rUpa avasthAko dekhate haiM, yA una vividha pUrNa jJAnI bana jAtA hai / aura usa jJAnako anantajJAna avasthAoM meM samutpanna jIvoMkI una duHkhapUrNa avasthAoMkA yA kevalajJAna kahA jAtA hai| isa karmase mukta hone para avalokana karate haiN| taba hameM yaha spaSTa anubhabameM AtA AtmA ananta jJAnase yukta hotA hai| hai ki yaha saMsArake sabhI prANI svakIyopArjita karmabandhana- darzanAvaraNIyakarma-darzana bhI AtmAkA guNa hai| se hI paratantra hokara dukhake pAtra bane haiN| darzanaguNakA AcchAdana karanevAlA karma darzanAvaraNIya vizvameM ananta karma-paramANu bhare hue hai| jaba kahalAtA hai| isa karmakA udaya AtmadarzanameM rukAvaTa prAsmAkI sakaSAya maya mana-vacana-kAya rUpa yoga pravRttiyoMse DAlatA hai, athavA darzana nahIM hone detA, jaise byaur3hI para mAtmapradeza sakampa evaM caMcala hote haiM taba AtmA apanI baiThA huA daravAna rAjAke darzana nahIM karane detA / isI sarAga pariNatise karmabandha karatA hai yaha karmabandha navIna karmake sarvathA abhAvase prAsmA ananta darzanakA pAtra nahIM humA kintu anAdikAlase hai| jisa taraha khAnase banatA hai| nikale hue suvarNa pASANameM sonA kisIne Ajataka nahIM vedanIyakarma-jo sukha dukhakI sAmagrI milAkara sukharakkhA, kintu jabase khAnameM pASANa hai tabhIse usameM sonA dukha rUpa phalake bhogane meM athavA vedana (anubhava) meM nimitta bhI vidyamAna hai| isase suvarNa pASANakI anAditA svayaM hotA hai / anukUla sAmagrIkI prAptise sukha aura pratikUla siddha hai| isI taraha prAtmA aura karma jude-jude the, bAdameM sAmagrIkI prAptise dukha hotA hai| kisIne prayatna karake inheM milAyA nahIM, kintu anAdise mohanIyakarma-yaha karma zradA aura cAritra guNakAmataka bIvAtmAkai sAtha karmakA sambandha bana rahA hai| bamdhana yukta hai| yaha jIvako madirAke samAna unmatta karatA athavAzrama Jain Education Interational For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] DAlatA hai| rAga, dveSa krodha aura mAnAdi vibhAva utpanna karatA hai / zAnta bhAva va sacce vizvAsase bhraSTa karatA hai / moha AtmAkA prabala zatru hai parapadArthoMmeM mamatAkA honA / moda hai| isakA jIvana sahaja nahIM hai jo ise jIta / letA hai vahI saMsArameM mahAna evaM pUjya banatA hai| / Ayukarma karma jIvoMko zarIrake andara roka kara rakhatA hai| jaise avadhi samApta hone taka bandIko kArAgRha meM rakhA jAtA hai aura avadhi samApta honeke pazcAt use mukta kara diyA jAtA hai / nAmakarma - yaha karma jIvoMke zarIrakI citrakArakI taraha aneka tarahakI acchI burI racanA karatA hai aura AtmA azva guNakA bAta karatA hai| 1 va gotrakarma yaha karma AtmAkA mAnanIya va nindanIya kula meM janma karAtA hai, tathA usake prabhAvase hama jagata meM U~ca nIca kahe jAte haiN| vAstava meM hamArA acchA burA zrAcAraNa hI U~catA nIcatAkA kAraNa hai| hama apane bhAvoMse jaisA AcaraNa kareMge, usIke paripAka svarUpa U~cA nIcA kucha prApta karate haiN| antarAyakarma - cAhe hue kisI bhI kArya meM vighna upasthita ho jAtA hai, isa karmake udayase hamAre kAmoMdAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya Adi kAryo yAMcA pahu~cAtA hai| isake udayase jIvAtmA apane abhi sacita kAryoMko samaya para karane meM samartha nahIM hotA hai| ina karmoMke dvArA zrAtmA sadA paratantra aura baMdhana se yukta rahatA hai aura ina kamoMke sarvathA rUya ho jAne para AtmA bhavabandhanase mukta ho jAtA hai- parabrahma paramAtmA ho jAtA hai / aura anantakAla taka vaha apane mI sukhameM mana rahatA hai aura vahAMse kabhI bhI phira vApisa nahIM AtA | kavivara dyAnatarAyajIne zraSTa karmoMke svarUpakA kathana karate hue unake rahasyako ATha dRSTAntoM dvArA vyakta kiyA hai deva parayo hai para rUko ma jJAna hoya jaise darabAna bhUpa dekhano nivAre hai| zahada lapeTI asi dhArA sukha dukkhakAra, madirA kyoM jIvanako mohanI vidhAre hai | kATa diyo hai pAMca kare thiti ko subhAva; citrakAra nAnA bhAMti cItake samhAra hai / anekAnta [ kiraNa 7 cakrI U~ca nIca dhareM, bhUpa diyo mane kareM, paI ATha karma hare soI hameM tAre hai / yaha karmabandha cAra bhedoMmeM vibhakta hai prakRtivandha sthitibandha, pradezabandha aura anubhaagbndh| kyoMki ina / cAroM bhedoMkA mUla kAraNa kaSAya aura yoga hai / prakRti aura pradeza rUpa bhAgoMkA nirmANa yoga pravRttise hotA hai aura sthiti tathA anubhAga rUpa aMzoMkA nirmANa kapAyase hotA hai prabandhaka pudgaloMmeM zAnako dhAta karane athavA Takane harzanako rokane, sukha dukhakA vedana karAne, AtmasvabhAvako viparIta evaM ajJAnI banAne AdikA jo svabhAva banatA hai vaha saba prakRti se niSpanna hone ke kAraNa prakRtibandha kahalAtA hai| sthitibandha banane vAle usa svAbhAva meM amuka samaya taka vinaSTa na honekI jo maryAdA pudgala paramANuoMmeM utpanna hotI hai use kAlakI maryAdA athavA sthitibandha kahA jAtA hai / anubhAvabandha - jisa samaya una pudgala paramANuzroMmeM Takka svabhAva nirmANa hotA hai usake sAtha hI unameM hInAdhika rUpameM phala dAna dene kI vizeSatAoMkA bhI banca hotA hai unakA honA hI anubhAgabandha kahalAtA hai / pradezabaMdhakarmarUpa grahaNa kiye gaye pudgala paramANuoM meM bhinna bhinna nAnA svabhAva rUpa pariNata hone vAlI usa karmara | zikA apane apane svabhAvAnusAra amuka amuka pari mAya meM athavA pradeza rUpameM ba~Ta jAnA pradezabandha kahalAtA hai / For Personal & Private Use Only - 1 karmoMkI ina zraThamUla prakRtiyoMko do bhAgoM athavA bhedoM meM bAMTA jAtA hai- ghAliyA 2 apAviyA / jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya mohanIya aura antarAva kamako ghAtiyA karma kahate haiM, kyoMki ye cAroM hI karma dhamAke nija svabhAvakoM bigAr3ate hai-use pragaTa nahIM hone dete| vedanIya, nAma, gotra, aura Ayu ina cAra karmoMko aghAtiyA karma kahate haiM, kyoMki ye jIvake nija svabhAvako ghAtiyAkI taraha bigAr3ate to nahIM haiM kintu unameM vikRti honeke bAhya sAdhanako milAne meM nimita hote haiM / ina zraSTakarmoMmeM mohanIya karma atyanta prabala hai aura AtmAkA zatru haiM / isake dvArA anya ghAtiyA karmoM meM zaktikA saMcAra hotA hai| indriyoM viSayoMkI ora vizeSa rUpase pravRta hotI hai| yaha jIva ina viSayoMse nirata raha kara bhramavaza dukhako bhI sukha mAnatA hai| kavivara banArasI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaNa hindI jaina-sAhitya meM tatvajJAna [225 dAsajone apane nATaka samayasArameM aise vyaktikI avasthA- kabahU~ phArai, kabahU~ jode, kabahU~ khose. kabahU~ nayA pahirAve kA varNana karate hue kahA hai ityAdi caritra kare / yaha bAulA tisakoM apane prAdhIna 'jaise koDa kUkara chudhita sUke hAda cAve, mAnai vAkI parAdhIna kriyA hoi tAtai mahA kheda khinna hoya hAnikI kora cahu~ ora cubhai mukhmeN| taiseM isa jIvakoM karmodayateM zarIra sambandha kraayaa| yaha gala tAlu rasanA masUDhaniko mAMsa phATai, jIva tisa zarIrako eka mAne, sau zarIra karmake AdhIna, cATa nija rUdhira magana svAda-sukhameM / kabahU~ kRza hoya kabahU~ sthUla hoya, kabahU~ naSTa hoya, kabahU~ tesaiM mUr3ha viSayI puruSa rati rIti ThAne, navIna nipajai ityAdi caritra ho / yaha jIva tisakoM tAmai citta sAne hita mAnai kheda duHkhameM / apane prAdhIna jAnai vAkI parAdhIna kriyA hoya tAta mahA dekhe parataccha bala-hAni mala-mUta khAni, kheda khinna hoya hai| gahe na gilAni rahe rAga raMga rukhameM // 30 // isa mohake phandemeM phaMsA huA abhAgA jIva apane paMDita dopacandajI zAhane bhI apane 'anubhavaprakAza' / bhaviSyakA kucha bhI dhyAna na rakha indriyoMke AdezAnusAra prarvatana karatA hai:meM aise vyaktike liye isIse samatA rakhate hue bhAva prakaTa kiye haiM: 'kAyAse vicAri-prIti mAyAhImeM hAra jIta ___ "jaise svAna hAr3ako cAvai, apane gAla, tAlu masUDhekA liye haTha, rIti jaise hArilakI lakarI / rakta utareM, tAkauM jAnai bhalA svAda hai| aisaiM mUr3ha pApa caMgulake jAri jaise goha gahi rahe bhUmi, duHkhameM sukha kalpai hai / paraphaMdameM sukhakanda sukhamAne / syoM hI pAya gAr3e pai na chor3e Teka pakarI // agnikI mAla zarIrameM lAgai, taba kahai hamArI jyotikA mohakI marorasoM bharamako na Thaura pAvai, praveza hoya hai| jo koI agni jhAla* bujhAve tAsoM dhAvai cahu~ ora jyoM bar3hAvai jAla mkrii| larai / aiseM paramaiM duHkha saMyoga, parakA bujhAvai. tAsauM zatrakI aisI durabuddhi bhUli jhUThake jharokhe jhUli, sI dRSTi dekhai / kopa krai| isa para-jogameM bhogu mAni phUlI phira mamatA jaMjIranasoM jakarI // 37 // " bhUlyA, bhAvanA svarasakI yAda na kreN| caurAsImeM paravastu vizeSataH baMdhake pAMca kAraNa haiM-1. mithyAtva, kau pApA mAne, tAteM cora cirakAlakA bhyaa| janmAdi 2. avirati, 3. pramAda, 4. kaSAya, tathA 5. yog| dukha-daNDa pAye tohU , corI paravastukI na chUTa hai| dekho ! mithyAtva-apano zrAsmAkA aura usase sambandhita dekho bhUli tihu~ lokakA nAtha nIca parakai AdhIna bhayA / anya padArthoM kA bhI yathArtha rUpase zraddhAna na karane, yA apanI bhUlita apanI nidhi na pichAne / bhikhArI bhayA viparIta zraddhAna karaneko mithyAtva kahate haiN| usameM phaMse DAle hai nidhi cetanA hai so pApa hai| dUri nAhIM, dekhanA huya prANa haye prANIko vastuke yathArtha svarUpakI prApti nahIM hotii| durlabha hai| dekheM sulabha hai, // 40, 41 // avirati-doSa rUpa pravRttiko avirati kahate haiN| 'mokSamArgaprakAzameM paNDita ToDaramallajIne mohase athavASada athavA SaTa kAyake jIvoMkI rakSA na karanekA nAma avirati hai| aviratike 12 bheda haiN| . utpanna duHkhakA nimnalikhita rUpase varNana kiyA hai pramAda apanI anavadhAnatA yA asAvadhAnIko kahate 'bahuri mohakA udaya hai so duHkha rUpa hI hai| kaise haiN| uttamakSamA, mArdava, prArjava, satya, zauca, saMyama, tapa, so kahiye hai: tyAga, AkiMcana, aura brahmacaryake pAlana meM cAritra, guptiyAM, ... 'prathama to darzanamohake udayateM mithyAdarzana ho hai samitiyAM ityAdi AdhyAtmika pravRttiyoMke samAcaraNa tAkari jaise yAke zraddhAna hai tesaiM to padArtha hai nAhIM jaise padArtha hai se yaha mAna nAhI, tAta yAke pAkulatA hI rhe| karane meM jo vastuyeM bAdhAyeM upasthita karatI haiM ve pramAda jaise bAglAko kAine vastra pahirAyA, vaha bAulA tisa kahalAtI haiN| pramAdake sAr3he saiMtIsa hajAra bheda haiM, para mUla 15 bheda haiM, aura cAra kaSAya, cAra vikathA, pAMca vastrako apanA bhaMga jAni pApakU para zarIrako eka iMdriyAM, nidrA aura snehmaane| vaha vastra pahirAvane vAlleke AdhIna hai, so vaha kaSAya-jomAtmA ko kaSe athavA dukha de use anubhava prakAza pR. 40.41 nA* samayasAra pR003|4 mokSa prakAzakapu069-70 E . For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226/ ] anekAnta [kiraNa . kaSAya kahate haiM yaha kaSAya hI bandha pariNatikA mUla bhinaveza rahita jIvAdi tasvArthakA zraddhAna so samyagdarzanakA kAraNa hai| lakSaNa hai / jIva. ajIva. pAzrava, baMdha, saMvara, nirjarA, yoga-yogake aneka dArzanikoMne bhinna-bhinna artha mokSa yaha sAta tasvArtha haiM inakA jo zraddhAna 'aise hI haiM svIkAra kiye haiN| jaina-darzana unameMse ekase bhI sahamata anyathA nAhIM' aisA pratIta bhAva po tatvArthazraddhAna hai nahIM hai| vaha mAnatA hai ki mana, vacana, kAyake, nimittase bahuri viparItAbhinavezakA nirAkaraNake arthi 'samyaka hone vAlI prAtma-pradezoMkI caMcalatAko yoga kahate haiN| pada kayA hai| jAte samyak' aisA zabda prazaMsA vAcaka isa dRSTise jaina darzanameM yoga zabda apanI eka pRthaka pari hai| so zraddhAna viSaya viparItAbhinavezakA abhAva bhaye bhASA rakhatA hai, yogake 15 bheda haiM-cAra manoyoga, cAra hI prazaMsA saMbhava hai| aisA jAnanA .." vacanayoga aura sAta kaayyog| samyagjJAna-padArthake svarUpakA yathArtha jJAna samyagjJAna ina karmoke bandhanase sarvathA muka honA hI mokSa hai| hai arthAt jo padArtha jaisA hai use vaisA hI jAnanA ina karmoMse mukta honeke tIna amogha upAya haiM-1. samya samyagjJAna kahalAtA hai| gdarzana, sammagjJAna aura samyagcAritra / acArya zrI umA samyagdarzanake pazcAt jIvako samyagjJAna- kI utpatti svAmIne ina karmokI paratantratAse chUTanekA sarala upAya hotI hai| arthAt jIvAtmA upAdeya hai aura aura usase batalAte hue likhA hai. ki-'samyagdarzana-jJAna-cAri bhinna samasta padArtha heya haiM / isa bheda vijJAnakI bhAvanA trANi mokSamArgaH' arthAt samyagdarzana jJAna cAritrakI utpanna ho jAne para hI AtmAko jo sAmAnya yA vizeSa ekatAhI mokSakA mArga hai| athavA ina tInoMkI ekatAhI jJAna hotA hai vaha yathArtha hotA he usIko samyagjJAna mokSamArgakI niyAmaka hai| ina tInoM se ekakA abhAva ho kahate haiN| jAne para mokSake mArga meM bAdhA paDatI hai| zrIyogIcandradeva samyagcAritra pApakI kAraNabhUta kriyAoMse virakta likhate haiM honA samyagcAritra hai / samyagjJAnake sAtha viveka pUrvaka __ 'dasaNa bhUmi vAhirA jiya vayarukkha Na hoti' arthAt vibhAva pariNatise virakta honeke lie samyagcAritrakI samyagdarzana rUpI bhUmike binA hai jIva ! vrata rUpI vRkSa prAvazyakatA hotI hai| isa tAha ratnatrayakI prApti hI nahIM hotaa|. samyagdarzana-tatvoMke zraddhAnako athavA jIvAdi mokSakA mArga hai-mokSako prAptikA upAya hai usIkI prAptipadArthoke vizvAsako kahate haiN| prajJAna aMdhakArameM bIna kA hameM nirantara upAya karanA cAhie / samyagdarzana aura rahane ke kAraNa yaha AtmA para padArthoMko upAdeya samajhatA samyagjJAnake sAtha jIvAtmA bandhanase mukta honeke liye hai-unheM apane mAnatA hai| aura unase apanA sambandha yathArthapravRttiyA~ karane meM samartha aura prayatnazIla hotA hai| jor3atA hai parantu viveka utpanna hone para vaha unako heya usakI vahI pravRttiyA~ samyagcAritra kahalAtI haiN| prAtmAarthAt apanese pRthak samajhane lagatA hai| isI bheda-vijJAna kI nirvikAra, nilepa, ajara, amara, cidAnandadhana, kaivarUpa pravRttiko samyagdarzana kahate haiM / samIcInadRSTi yA lyamaya, sarvathAnirdoSa aura pavitra banAneke lie upayukta samyagdarzana ho jAneke bAda jIvakI vicAradhArAmeM khAsA tIna tatva ratnake samAna haiM / isaliye jainazAsanameM ye parivartana ho jAtA hai| usakI saMkucita ekAntika dRSTikA 'ratnatraya' ke mAmase sthAna-sthAna para nirdiSTa kiye gaye haiN| prabhAva ho jAtA hai vicAroMmeM saralatA samudAratAkA darzana isIkA pallavita rUpa yaha hai-tIna gupti, pAMca samiti, hone lagatA hai viparIta abhiniveza athavA jhUThe abhi daza dharma, bAraha anuprekSA, bAisa parISahoMkA jaya, pAMca prAyake na honese usakI dRSTi samyaka ho jAtI hai. vaha cAritra, chaha bAhya tapa aura chaha prAbhyAntara tapa, dharmadhyAna sahiSNu aura dayAla hotA hai| usakI pravRttimeM prazama. aura zukladhyAna, inase baMdhe hue karma zaneH 2 nijIrNa hokara saMvega, Astikya aura anukampA rUpa cAra bhAvanAoMkA jaba prAtmAse sarvathA sambandha chor3a dete haiM usI avasthAko samAveza rahatAta ToDaramalajI apane mocamArga mokSa kahate haiN| mukta jIva phira baMdhanameM kabhI nahIM pdd'taa| prakAzaka' nAmaka granthameM samyagdarzanakA lakSaNa tathA utake kyoMki bandhanake kAraNoMkA usake sarvathA kSaya ho gayA hai| bheda batAte huye likhate haiM-- ata: usake karma bandhanakA koI kAraNahI nahIM rhtaa| aba samyagdarzanakA sAMcA laSaya kahiye hai-viparItA 1 mokSa. prakAzaka pR0 461. Jain Education Interational For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasArake TIkAkAra vidvadvara rUpacandajI (le. zrI agaracanda nAhaTA ) kavivara banArasIdAsajIke samayasAra nATakake bhASA samAjake rUpacanda nAmake do kavi evaM vidvAna ho bhI gaye TIkAkAra vidvadavara rUpacandajaHke sambandhame kaI varSoM se haiN| ataH nAma sAmyase unhIMkI ora dhyAna jAnA sahaja nAma sAmyake kAraNa bhrama calatA pA rahA hai. isakA pradhAna thaa| mAnyavara nAthUrAmajI premIne ardhakathAnakake pRSTha 71 kAraNa yaha hai ki isa bhASATIkAko saMvat 1933 na meM likhA thA ki samayasArakI yaha rUpacandakI TokA abhI bhImasI mANikane prakaraNa rasnAkarake dvitIya bhAgameM prakA- taka hamane nahIM dekhI / parantu hamArA anumAna hai ki zita kiyaa| para mUla rUpa meM nahIM, ataeva TIkAkArane banArasIdAsake sAthI rUpacandakI hogI / guru rUpacandakI anta meM apanI guru paramparA, TIkAkA racAnAkAla va sthAna nhiiN| patA nahIM, yahA~ smRtidoSase premIjIne yaha likha prAdikA ullekha kiyA hai, vaha aprakAzita hI rhaa| diyA hai yA kAmatAprasAdajIkA ullekha paravartI hai| kyoMki bhImasI mANikake sAmane to janatA sugamatAse samajha sake kAmatAprasAdajIke hindI jaina sAhityake saMkSipta itihAsaaise DhaMgasa granthoMko prakAzita kiyA jAya, yahI ekamAtra pRSTha (180 ) ke ullekhAnusAra premIjI isase pUrva apane bacya thA / mUla granthakI bhASAkI surakSA evaM granthakArake hindI jaina sAhityakA itihAsa pRSTha 68-71 meM isa bhAvoMko unhIMke zabdoMmeM prakaTa karanekI ora unakA dhyAna granthake likhaneke samaya isa TIkAko dekhI huI batAte haiN| nahIM thaa| isIlie unhoMne prAcIna bhASA granthoM meM vizeSataH kAmatAprasAdajIne likhA hai ki rUpacanda pAMDe ( prastuta) gata bhASA TokAoMmeM manamAnA parivartana karake vistRta rUpacandajIse bhinna haiN| inakI racI huI banArasIdAsa kRta TIkAkA sAra (apane samayakI pracalita sugama bhASAmeM ) samayasAra TIkA premIjIne eka sajjanake pAsa dekhI thii| hI prakAzita kiyA / udAharaNArtha zrImad prAnandaghanajI. vaha bahuta sundara va vizada TIkA saMvat 1768 meM banI ko cauvIsI para mastayogI jJAnasArajIkA bahuta hI sundara huI hai| matAprasAdajIke ullekhameM TIkAkA racanAkAsa evaM vistRta vivecana hai use bhI Apane saMkSipta evaM saMvat 1768 likhA gayA hai para vaha sahI nahIM hai| TIkA apanI bhASAmeM parivartana karake prakAsita kiyA hai| isase ke antake prazasti pagrameM 'sataraha se bIte parivANavAM varSa granthakI maulika vizeSatAyeM prakAzita na ho skii| TIkA- meM aisA paatth| ataH racanAkAla saMvat 1762 nizcita kArakI paricAyaka prazastiyA~ bhI unhoMne denA Avazyaka hAtA hai| sambhava hai isa TIkAkI pratilipI karane vAlene nahIM samajhA, kevala TIkAkArakA nAma avazya de diyA hai| yA usa pAThako par3hane vAkhene bhramase bANuvAMke sthAnameM yahI bAta samayasAra nATakakI rUpacandajI racita bhASA ThANavAM likha par3ha liyA ho / maiMne isa TIkAkI prati karIba TIkAke liye caritArtha hai| 23 varSa pUrva bIkAnerake jaina jJAnabhaMDAroMmeM dekhI thii| para banArasIdAsajI mUlataH zvetAmbara kharatara gacchIya usa para vizeSa prakAza DAlanekA saMyoga abhI taka nahIM zrImAlavaMzIva zrAvaka the| AgaremeM Ane para digambara misA / muni kAMtisAgarajIne "vizAkhabhAratake' mArca sampradAyakI bhAra unakA jhukAva ho gyaa| mAdhyAtma 1647 ke aMkameM 'kavivara banArasIdAsa va unake hastaunakA priya viSaya banA / yAvat usameM sarAbora ho gye| likhita granthoMkI pratiyA~' zIrSaka lekhameM isa TIkAkI eka kavitva pratibhA unameM naisargika thii| jisakA camatkAra hama prati munijIke pAsa thI usakA paricaya isa lekhameM diyA unake nATaka samayasArameM bhalI bhAMti pA jAte haiN| mUlataH hai| isase pUrva maiMne san 1943 meM jaba premIjIne mujhe yaha racanA prAcArya kundakundake prAkRta granthake amRtacandra apane sampAdita ardhakathAnakakI prati bhejI, bhASA TIkAkAra rUpacandajIke kharatara gacchIya hone AdikI sUcanA de dI pratibhAne use maulika kRtikI taraha prasiddha kara dii| isa thI aisA smaraNa hai| grantha para bhASA TIkA karane vAle bhI koI digambara vidvAna abhI kucha samaya pUrva premIjIkA patra milA ki ardhajI hoMge aisA anumAna karanA svAbhAvika hI thaa| digambara kathAnakakA nayA saMskaraNa nikala rahA hai ataH samayasArake For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 ] TIkAkAra rUpacandajIkA vizeSa paricaya karAnA Avazyaka samajhA gyaa| gata kArtika meM rAjasthAna vizva vidyApITha udayapurake mahAkavi sUryamala zrAsanake 'rAjasthAnI jaina sAhitya' para bhASaNa deneke liye udayapura jAnekA prasaMga milA, taba cittaur3a bhI jAnA huaa| aura saMyogavaza prastuta rUpacandajI ke ziSya paramparAke yativara zrI bAlacaMda jIke hastalikhita granthoMko dekhanekA suavasara milA / Apake saMgraha meM rUpacandajI va unake guru evaM ziSyAdike hastalikhita va racita aneka granthoMkI pratiyA~ avalokana meM zrAIM, isase ApakA vizeSa paricaya prakAzita karane meM aura bhI preraNA milI / prastuta lekha usI preraNAkA pariNAma hai / anekAnta mahopAdhyAya rUpacandajI apane samayake eka viziSTakA vidvAna evaM sukavi the / ApakI racanAoMkA paricaya mujhe gat 25 varSase bIkAnerake jaina jJAnabhaMDAroMkA avalokana karane para mila hI cukA thaa| para Apake janma sthAna, vaMza zrAdi jIvanI sambandhI bAteM jAnaneke liye koI sAdhana prApta nahIM thA / 16 vIM sadIke prasiddha vidvAna, upAdhyAya kSamAkalyANajIne mahopAdhyAya rUpacandrajIkA guNa varNanAramaka - aSTaka banAyA / vaha avalokanameM zrAyA para usakA kucha itivRtta nahIM milaa| gata varSa mere putra dharmacaMdake vivAhake upalakSya meM lazkara jAnA huA, to vaivAhika kAryoM meM jitanA samaya nikala sakA, vahAMke zvetAmbara mandirake pratimA lekhoM kI nakala karane evaM hastalikhita bhaMDArake avalokana meM lgaayaa| kyoMki hastalikhita granthoMkI khoja merA priya viSaya bana gayA hai| jahA~ kahIM bhI unake honekI sUcanA milatI hai unheM dekha kara ajJAta sAmagrIko prakAza meM lAnekI prabala utkaMThA ho uThatI hai isIke phalasvarUpa jaba bhI merA kahIM jAnA hotA hai sarva prathama jaina mandiroMke darzanake sAtha vahAMkI mUrtiyoMke lekha lene evaM hastalikhita jJAnabhaMDAroMke avalokana ina do kAryoM ke liye apanA samaya nikAla hI letA hU~ / apane putrake vivAhake upalakSa meM jAne para bhI ina donoM kAmoM ke lie lazkara meM kucha samaya nikAlA gyaa| vahAMke zvetAmbara jaina mandirakI dhAtu mUrtiyoMke lekha liye gaye aura usa mandira meM hI istalikhita granthoMkA kharatara gacchIya yatijI kA saMgraha thA, use bhI dekha liyA gayA ! [ kiraNa 7 rUpacaMdakA janma samaya vaMza va sthAna lazkara maMdirake isa saMgraha meM mahopAdhyAya rUpacandajI ke aSTakI eka patrakI pratiyeM prApta / isa aSTaka rUpacandajI sambandhita kucha jJAtavya aitihAsika bAteM vidita ho sakIM / tathA isake pAMcaveM padyameM rUpacandajIke vaMzakA paricaya isa prakAra diyA hai 'vAgdevatA manujarUpa dharAmarau ca, zrIzro savaMzavada caMcalagotra zuddhAH / zrI pAThakottamaguNairjayati prasiddhAH satpallikApuSkare bharumaNDale ca // zraSTAdazeva zatake 'caturuttare ca, triMzatameva samaye gururUpacandrAH / zrAradhinAM dhavalabhAvayutAM vidhAya zrayu sukhaM navati varSamitaM ca bhuktvA // arthAt zrApakA vaMza osavAla va gotra zrAMcaliyA thA / saMvat 1834 meM ArAdhanA sahita ApakA svargavAsa 60 varSakI umra meM pAlImeM huA / cittaur3a ke yati bAlacandajIke saMgrahake eka guTake meM inakA janma saM0 1734 likhA hai aura svargavAsa saM0 1835 / yadyapi ye donoM ullekha rUpacandajIke ziSya paraMparAke hI hai| para hameM STaka vAlA ullekha adhika prAmANika pratIta hotA | aSTakakI racanA zivacandake ziSya rAmacandra ne kI thI / samvat 1610 ke mArgazira sudI pUnamako yaha aSTaka banAyA gayA hai| isameM rUpacandajIke svargavAsa para phAlara ke pAsameM jinakuzalasUrijI ke rUpake dakSiNa dizA meM rUpacandajIkI pAdukAyeM saMvat 1857 meM sthApita karanekA ullekha hai| cittaur3a ke guTakeke anusAra rUpacandajIkI Ayu 101 varSakI ho jAtI hai aura aSTakameM spaSTarUpase 80 varSa kI Ayu meM svargavAsa honeko likhA hai / merI rAya meM vahI ullekha ThIka hai inake anusAra rUpacandajIkA janma saMvat 1744 siddha hotA hai| cittaur3a vAle guTake meM 1734 smRti koSase likhA gayA pratIta hotA hai inake gotrakA nAma zrAMcaliyA hai / jisakI bastI bIkAnera ke dezanoka Adi kaI gAMvo meM aba bhI pAI jAtI hai / ataH rUpacandajIkA janma sthAna bIkAnerake hI kisI grAma meM honA cAhiye / For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [kiraNa 7 samayasArake TIkAkAra vidvadvara rUpacandajI [226 saMvatAnukrama itivRtta lekhanakI praNAlI (1) jinakuzalasUri prAcAryapada samvat 1377 se samvat 1386 meM svargavAsa / kharatara gacchameM 13vIM zatIse aitihAsika vRtAMta likhA jAtA rahA hai / phalata: jinadattasUrijIke ziSya maNidhArI (2) mahopAdhyAya vinayaprabha (gautamarAsake racayitA) jina candrasUrise lagAkara jo mUrti va mandiroMkI pratiSThA, (3) vijaya tilaka (suprasiddha zatrujaya stavanake dIkSA Adi mahatvapUrNakArya daphtara vahImeM likhe raciyatA) jAne lge| jinake AdhArase yugapradhAna guru vAvanIkA (4) kSamAkIrti (5) upAdhyAya taporana (6) vacaka prathama saMkalana jinapAla upAdhyAyane saMvat 1305 ke pAsa. bhuvanapoma (7) sAdhu raGga (6) vA. dharmasundara (6) bA. pAsa kiyA thaa| jisake pazcAt unakI pUrti samaya samaya dAna vinaya (10) vA. guNavarddhana (11) zrIsoma (12) para isa gacchake anya vidvAna yatigaNa karate rahe / saMvat zAnti harSa (13) jinaharSa / 1363 takakI saMvatAtukramase likhita ghaTanAoMke saMgraha vAlI yugapradhAna gurvAvalikI prati bIkAnerake kSamA inameM kaI to ucca vidvAna graMthakAra ho gaye haiM. kavivara kalyANajIke jJAna bhaMDArameM haiM / hameM vaha karIba 15 varSa jina-harSa to bahuta bar3e loka bhASAke kavi the| inakI racanAe~ lakSAdhika zloka parimANakI prApta haiN| mUlataH ye rAjapUrva prApta huI thii| yaha apane DhaGgakA eka advitIya aitihAsika grantha hai| isake mahatvake sambandha meM bhAratIya vidyA sthAnake the / jasarAja inakA mUla nAma thA / sambat 1704 meM hamane eka lekha bhI prakAzita kiyA thaa| siMdhI jaina se samvat 1763 takakI ApakI saikar3oM racanAyeM upalabdha granthamAlAse karIba 10 varSa hue yaha chapI huI par3I hai| haiM ApakA prAthamika jIvana rAjasthAnameM bItA taba takakI para muni jinavijayajIke prastAvanA Adike liyebhI usakA inakI racanAoMkI bhASA rAjasthAnI hI hai| pIchese ye guja rAta va pATaNameM kisI kAraNavaza jAke jama gye| ataH prakAzana rukA huA hai / isake bAdakI gurvAvatI jaisalamera ke bar3e jJAna bhaMDArameM honekA ullekha milA thaa| para aba uttarakAlIna racanAoMkI bhASAmeM gujarAtIkI pradhAnatA hai| ' Apake sambandhameM 'rAjasthAna kSitija' nAmaka mAsika patrameM vaha prati vahA~ nahIM hai| paravartI kaI daphtara-vahiyeM bhI aba prApta nahIM haiM / saMvat 1700se phira yaha silasilA sukavi jasarAja aura unakI racanAyeM' zIrSaka merA lekha milatA hai| jisase vigata 300 vaSa meM kharataragacchakI prakAzita ho cukA hai| bhaTTAraka zAkhAmeM jitane bhI muni dIkSita hue unakA mUla mahopAdhyAya rUpacandajIne apanI racanAoMke antameM nAma kyA thA dIkSA nAma kyA rakkhA gayA, kisakA ziSya svaguru paramparAkA paricaya dete hue apane ko kSemazAkhAke banAyA gayA / kisa samvat va mitImeM kahA~ para kisa zAntiharSake ziSya vAcaka sukhavardhanake ziSya vANArasa prAcAyake pAsa dIkSA lI gaI, isakI sUcI mila dayAsiMhakA ziSya batalAyA hai| ApakI likhita aneka jAtI hai| pratiyAM yati bAlacandajIke saMgrahameM dekhaneko milIM / unase Apake bhAratamyApI vihAra evaM caturmAsa karanekA patA rUpacaMdajIkI dIkSA calatA hai| - maiMne eka aisIhI daphtara vahIse dIkSA sUcIkI nakala prApta kI hai| usake anusAra rUpacandajI kI dIkSA samvat grantha racanA1755 ke vaizAkha vadI 2 ko vilhAvAsa gAMvameM AcArya ApakI upalabdha racanAoM meM prathama samudrabaddha kavitta 17jinacandrasarijIke hAthase huI thii| ye dayAsiMhajIke ziSya 67 meM vilhAvAsameM racita prApta hai| aura antima racanA the| aura inakI dIkSAkA nAma rAmavijaya rakhA gyaa| saMvat 1826 kI hai / isase 56 varSa taka Apa sAhitya sevA karate rahe; jisase ApakI racanAoMse ApakI vidvattAguru paramparA kA bhalibhAMti patA cala jAtA hai| saMskRta evaM rAjasthAnI meM bhApakI racanA evaM anya sAdhanoMke anusAra inakI gadya evaM padya donoM prakArakI racanAyeM prApta haiN| Apa suvi guru paramparAkI nAmAvalI isa prakAra vidita huI hai| honeke sAtha 2 saphala TIkAkAra bhI the| saMskatabhASAke For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2301 anekAnta [kiraNa . to Apa prakAMDa paNDita the| gautamIyakAvya evaM kaI hotA hai| gautamIya kAdhyakI prazastimeM rUpacandajIne stotra zrAdi Apake kAvya pratibhAke paricAyaka haiN| siddhA- apaneko jodhapurake mahArAjA abhayasihase sammAna prApta nta-candrikAvRtti Apake vyAkaraNa jJAna evaM guNamAlA karane vAlA likhA hai| ina mahArAjAkA samaya 1781 prakaraNa Adi jaina siddhAntoMke gaMbhIra jJAnako sUcanA dete se 1506 taka kA hai| prazastikA vaha zloka isa haiN| hemI nAmamAlA, amarU zataka, bhatRhari. zatakatraya, prakAra hai| baghustavana bhaktAmara, kalyANamandira, zatazlokI, sannipAta- tacchiziSyo'bhayasiMha nAma nRpate. labdhapratiSThA mahA / kalikA mAdi saMkRta granthoMkI bhASA TIkA Apane rAja gAmbhIrArtha, ahatzAstratatvarasiko'ham rUpacandrA hRdayAn sthAnI va hindobhASAmeM kii| prathama vAra bhASATIkA hindI prakhyAtApara nAma rAmavijayo, gamchezadattAjJayAH / gaya meM likhI gaI hai isase prAkRta saMskRta hindI va kAvye kAryamimaM kavitva kalayA zrIgautamIye zubham / rAjasthAmI isa cAroM bhASAoMke zrApa jJAtA va lekhaka siddha hai| kAvya pratibhA-prastuta kAvya saukA hai isakI TIkA ApakI vidyamAnatAmeM hI kSamAkalyANane banAnI prArambha kI vyAkaraNa, koza, kAvya, vaidyaka aura jaina siddhAntake thI aura usakI pUrNAhuti Apake svargavAsa honeke bAda vidvAna honeke sAtha sAtha ApakA jyotiSa sambandhi jJAna bhI huI / yaha grantha TIkA sahita chapa cukA hai| isa granthakI ullekhanIya haiN| muhUrta maNimAlA va vivAha paTala Apake prastAvanAmeM paNDita nArAyaNarAma AcArya kAmyatIrthane isa jyotiSake grantha haiN| Apake praziSya rAmacandra ke racayitA kAvyakI prazaMsA karate hue likhA hai| Apake stuti aSTakameM Apako SaTzAstravAdajayikA, prakRtamidaM kAvyamanenaivoddezyena jainasArasvatabhAMDAgAre aSTAvadhAna karane meM kuzala, icchAlipike AviSkAraka, ratnamiva camatkurute / jaina saMpradAyaM pratiprameyAnunmakhI katum sakala samasta vAGmaya pAraMgata, jIvanaparyanta, zIladhAraka ahiMsAdayAvatAnugAminaM zraddhAnaM dRDhIkatu meva ca kavi saumyamUti prAdi vizeSaNoMse yukta batalAyA hai| gaganacandreNa zrImatApAThakena rUpacaMdraNa tadidaM kAvyaupAdhyAya pada mupAnibaddham / nAmatastadidaM kAmyam , kintu jainasaMpradAya zrApakI vidvattAke kAraNa hI prAcArya jinalAmasUrine rahasyabodhane pramANa graMthA, vAdagraMtha mahAkAvyam siddhAntasaMvat 1817 se pUrva pApako upAdhyAya padase alaMkRta kiyA bodhane samyak prabhavati / thaa| kharataragacchakI paramparA anusAra jisa samayameM jo 'kAvya gagana ravaiH zrI rUpacandra kadai kavitAni gumphana upAdhyAya sabase adhika dIkSA paryAyameM vRddha hotA hai| use pATava tathA vidyate yena hi kliSTo'pi viSayo nIrasopi ca mahopAdhyAya likhA jAtA hai| Apane laMbI Ayu pAI aura vayoM lokAnAM hRdayAvarjanakSamo bhavati / Rtu upavanAdi choTI umrameM hI dIkSA leneke kAraNa cAritra paryAya bhI khUba varNane tu kavermazrarA racanAstyeva, paraM siddhAnta tattvabodhanepAlA / ataH Apa apane samayake mahopAdhyAya pada para prati- 'pi saiva kave zailI ekAntabhAvena pracaMDanItimahadeva SThita huye| goravaM kthyituH| OM bihAra - rAjasthAnI bhASAke kAvyoMmeM ApakI citrasena yamAvati - ApakA vihAra pradhAnatayA bIkAnera, jodhapura, jaisala- rAsa (racanA sambat 1814 bIkAnera) neminAtharAso, mera rAjyameM huaa| bIkAnera jodhapura, pAlI, sojata, gauDIchanda, prozavAlarAsa, phalodI stavana, AbUstavana, vivahAvAsa, kAlAkumtA bIdAsara Adi sthAnoM meM Apake samudrabaMdha kavitta Adi ullekhanIya haiN| jina sukha sUri race huye grantha upalabdha haiN| majalaza hindIbhASAmeM tukAnta gadyakI viziSTa racanA jina sukhasari majalasa saMvat 1772 meM mApane banavAI hai| pApakI jJAta samasta racanAoMkI nAmAvalI bhAge dI hai| prApako jJAta samasta racanAmA jisameM unzabdoMkI pradhAnatA hai| 'bhakti sUrisiMha cale jaayegii| banda pAekI paMjAbI bhASAkI racanA hai| ina donoM raca- * lekha meM saMskRta padya aura gaya bahuta bhaeddha rUpameM hai nAmoMse bhApakA bihAra, paMjAba aura siMdhameM honA bhI siddha use yahAM usI rUpameM diyA jA rahA hai| -prakAzaka For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa.] samayasArake TIkAkAra vidvadvara rUpacandajI [231 - ziSya paramparA-. 12 va asojabadi (svayaM likhita prati yati bAlacandrajIke saMgrahameM, samayasAra mUlakI bhI saMvat 1763 meM rUpacandra mahopAdhyAya rUpacandrajIkI ziSyaparaMparAmeM zivacaM jIkI likhita prati unake saMgrahameM haiM) (6) lagustakTadajI Adi acche vidvAna hogaye haiN| zrAja bhI kharataragaccha bvA sambat 1768 (7) muhU tamaNimAlA (patra 66 grantha ke bhaTTAraka bIkAnera gaddIke zrIpUjya vijayendrasUrijI 1861) sambat 1801 migasarasudI 1 jozI rAmakizanainakI hI vidvada ziSya paraMparAke pratIka haiN| cittaur3ake ke putra baccharAjake lie racita / ) (8) gautamIya kAvya, pati bAlacaMdajI bhI bar3e sajana vyakti haiN| gvAliyarameM sambat 1807 jodha pura rAmasiMha rAjye racita / (6) rAmacandrajIkI ziSyaM papaMparA cala rahI hai| jinakA saMgraha bhaktAmara TabbA, sambat 1811 (kAlAUnAmeM, ziSya lazkarake zvetAmbara jaina mandirameM rakkhA huA hai| ziSya puNyazIla, vidyAzIlake Agrahase racita (10) kalyANa. paraMparAkA saMkSipta paricaya isa prakAra hai-rUpacandajIne mandira TabbA sambat 1811 kaalaauunaameN| apane graMthoMmeMse kaI grantha svaziSya padamA aura vastAke (1) 'duriyara' vIrastotra bAlApabodha, lekhana saMvatU liye banAye aisA ullekha kiyA hai| unake dIkSA nAma puNya 18.3 vIlADhA 'patra' (12) citrasena padamAvatIzIla vidyAzIla thaa| inameMse puNyazIla racita jJeya catuviMzatistavana muni vinayasAgarajI ne prakAzita kiye caupAI sambat 1814 pauha sudI 14 bIkAnera (13 catu viMzati jina stuti paMcAzikA, saMvat 1814 mAghavadI haiM, jinakI prastAvamA maiMne likhI hai| jJAnAnaMda prakAzana nAmaka Apake granthakI apUrNa prati cittaur3ake yati bAmacaM bIkAnera (14) guNamAlA prakaraNa, saMvat 1817 jesaladajIke saMgraha meM abhI avalokanameM bhAI jisakI pUrNa prati mera / (11) sAdhusamAcArI samvat 1816 (yaha kalpasUtra bAlAvabodhake antaragata hI saMbhava hai| (16) prAbU tIrthaprApta karanA Avazyaka hai| yAtrA stavana saMvat 1821 prAcArya jinalAbhasarike sAtha . puNyazIlake ziSya samayasundara unake ziSya upAdhyAya - ___85 muniyoM ke sAtha yAtrA (17) hemInAmamAlA bhASATIkA zivacaMdrabhI bar3e acche vidvAna ho gaye haiN| jinake racita (6 kAMDa) samvat 1822 pauha sudI 3 kAlAunA pradya mnalIlAprakAzakI prati bhI apUrNa va truTita avasthA (muNotasUratarAmake liye) (18) phalaudI pArzvastavana, meM prApta huI hai| isakI bhI pUrI prati prApta honI Avazyaka sambat 1823 migasara sudI 8 (16) alpAvahutva stavana hai| Apake racita RSimaNDalapUnA prAdi prakAzita ho sambat 1823 kAlAUnAmeM likhita prati (21) zata zlokI cukI haiM zivacaMdrajIke ziSya rUpacaMdrajI acche vidvAna the, TabbA 183, migasarasudI 10 pAnI / (22) sannipAta jinake racita kaI graMtha prApta haiN| rAmacaMdrajIke ziSya kalikA TabbA samvat 1831 mAghasudi 1, paalii| usbarAjake ziSya nemcNdrjiithe| jinake ziSya yati zyAma (23) siddhAntacandrikA subodhikAvRtti (patra 124) sAbajIkA upAzraya jayapurameM hai| inake hI ziSya vijayendra samvata 1834 se pUrva (samvat hai para spaSTa nahIM ho paayaa| sarijI vartamAna bIkAnera zAkhAke zrI pUjya haiN| zivacaMdra (24) kalpasUtravAlAvavodha (25) vIra bhAyu 72 varSa bIke dUsare ziSya jJAna vizAlajIke ziSya amolakacaMda aura cada Ara spaSTIkaraNa, samvat 1834 se pUrva (21)nemi navarasA(27) unake ziSya vinayacandra hue / jo sambat 1941 taka gaudI chaMda (gAthA 136) (28) prosavAnarAsa gA0 154 vidvAna the cittaur3ake yati bAlacaMdrajI unhIMke praziSya (26) nayanikSepastavana gA032(30)sahasrakUTastavana / hoNge| aba mahopAdhyAya rUpacandrajIkI racanAoMkI sUcI mahopAdhyAya rUpacandrajIko racanAtrAkA sUcA 17(31)vivAhapaDala (32) vIra paMcakalyANaka stavana AmdAnukramase nIce dI jA rahIM haiM (33) stavanAvalI (34) vairAgya samAya(35)sAdhvAcAra (1) samudrabaddha kavitta sambat 1767 vilhAvAsa meM SaTatriMzikA (36) pArastavana saTIka (37 zratadevI racita (2) jinasukhasUri majalasa sambat 1772 (3) stotra (zloka 16) (38) vijJapti dvAtriMzikA gA0 33 zatakatraya bAlAvabodha, saMbat 1788 kArtika vadi 13 (36) RSabhadeva stotra (40) kuzajasUri aSTaka Adimojat (7) amarUtaka bAlAvabodha, sambat 1761 aso- abhI jayapurake yati zyAmalAlajIkA saMgraha dekhanA dina sojata (1 samayasAra bAlAvabodha sambat 1.. aura bAkI hai| tathA cittaur3a vAle yati bAbacandrajIke For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2321 anekAnta [kiraNa guru bhAiyoMkA bhI saMgraha dekhane meM pAyA to sambhava hai ki TIkAmeM apane nAmake Age 'jI' vizeSaNa kabhI mahopAdhyAya rUpacandajIke aura bhI graMtha upalabdha ho nahIM likhate aura TIkAkA spaSTIkaraNa bhI kucha bhinna jaay| tarahase krte| saMkSepameM jitanI jAnakArI prApta haI hai prakAzameM laaii| prastuta saMskaraNameM mUla granthake samAptike bAda TIkAjA rahI hai| vistArase phira kabhI avakAza milA to upa ke racanA kAlakA sUcaka padya bhI chapA hai usa padyake 'satrahasthita kruuNgaa| sau bIte pari bAnujA' varSa meM jisa pATha para dhyAna na dekara (anupUrti) artha karane meM racanAkAla samvat 170. satrahasause aura - do mahIne hue abhI-abhI nAthUrAmajI premIse rUpacaMda chaMdamaya patha subodha grantha likhake pUrNa kiyA likha diyA gayA jI racita samayasAra TIkAkA nayA saMskaraNa bra. nandalAla hai| jaba ki padyameM vArtika vAta rUpa zabda pAte haiM jisakA digambara jainagranthamAlA bhiMDase prakAzita honekI sUcanA artha 'bhASAmeM gadya TIkA' hotA hai| pArivAnuvA pAThakA milii| tA. 6 agastako roDayo progrAmake prasaGgase dillI sandhi viccheda parivAnu aura 'zrA' alaga chapanese unake jAnA hunA, to dillI hindU kaoNlejake pro0 dazaratha zarmAke zandoMkI ora dhyAna nahIM gayA pratIta hotA hai| TIkAkArake saMgrahIta pustakoMmeM isakI prati dekhane meM AI isa saMskaraNa paricAyaka prazasti padya bhI lekhana pustikAke bAda chApane meM bhI vahI bhrama duharAyA gayA hai| isake mukha pRSTha para ke kAraNa racayitAse sambandhita sArI bAteM spaSTa hone parabhI rUpacandajIko 'prAMDe' likhA hai| prastAvanAmeM paM0 jhammana- sampAdakakA usa ora dhyAna nahIM gayA una do savaiyoMmeM bAlajI tarkatIrthane inheM banArasIdAsajIke guru paMcamaMgala- TIkAkArane apaneko kSema zAkhAke sukha vardhanake ziSya dayAke racayitA batalAyA hai| para isa bhASA TIkAke zabdoM siMhakA ziSya batalAyA hai| kharatara gacchake prAcArya jina evaM antakI prazasti padyoMpara jarAbhI dhyAna dete to isake bhakti sUrike rAjyameM sonagiripurameM gaMgAdhara gotrIya natharacayitA pAMDe rUpacandajIse bhinna kharataragacchIya rUpacandajI malake putra phatecanda pRthvIrAjameM se phatecandake putra jasarUpa, haiM, yaha spaSTa jAna lete / dekhiye pR.568,280 meM TIkA jagannAthameMse jaganAthake samajhAneke liye vaha sugama vivakArane zvetAmbara honeke kAraNa hI ye zabda likhe haiM 'sAdhuke raNa banAyA gayA likhA hai| 28 mUla guNa kahe so digambara sampradAya haiN| . vAstava meM pAMDe rUpacaMdajIkA svargavAsa to ardha kathA2. apramatta guNasthAnake kathanako 'ye kathana digambara nakake padyAMka 635ke anusAra sambat 1662se 14ke bIca sampradAyako hai' likhA hai| pR0610.6.1 meM jisa padya meM ho gayA, siddha hotA hai / yaha TIkA unake sau varSake banArasIdAsajIne paNDita rUpacandakA ullekha kiyAhai usakI pazcAt kharataragacchake yati mahopAdhyAya rUpacandane banAI TIkA karate hue rUpacanda nAmake mAge 'jI' vizeSaNa diyA hai| bhaviSyameM isa bhramako koI na duharAye isIliye maiMne hai aura kevala mUla gata ullekha ko hI duharA diyA yaha vizeSa zodhapUrNa lekha prakAzita karanA Avazyaka hai| yadi isake racayitA pAMDe rUpacandajI hote to samajhA / " 'samayasArakI 15 vIM gAthA aura zrIkAnajI svAmI nAmakA sampAdakIya lekha sampAdakajIke bAhara rahane Adike kAraNa, isa kiraNameM nahIM jA rahA hai / vaha agalI kiraNameM diyA jaavegaa| For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA aura jaina saMskRtikA prasAra tathA eka cetAvanI--- bhAiyo aura bahano, kharaboM rupae kharca kara rahe haiN| unheM kyA kamI thI para yuga aba badala gayA hai aura bar3I tejIse saMsAra- nahIM / sadbhAvanA, sadicchA aura vyApaka samarthana hI jIne kA saba kucha badala rahA hai| logoMkI vicAradhArAmeM bar3A (Life and living) kA tasva, amRta aura kuMjI bhArI parivartana ho gayA hai aura hotA jArahA hai| samaya- hai| isIlie ve pracArameM apanI sArI zakti lagA kara kI jarUrata aura mAMgake anukUla apanA ravaiyA aura rIti- lage hue haiN| jaimiyoMko bhI apane siddhAntakI vaijJAninIti banAnA aura vaisA hI pAcaraNa evaM vyavahAra vartanA katA, satyatA, samIcInatA, vyAvahArikatA ityAdikA hI buddhimAnI kahI jA sakatI hai| dezoM, jAtiyoM, samAjoM pracAra vyApaka rUpameM karanA hogaa| yadi ve nikaTa bhaviSya meM aura sampradAyoMke patana isI kAraNa hue ki ve samayakI sa mayakI Ane vAle samayameM, apanI saMskRtikI, apanI svayaMkI samAnatAmeM apaneko nahIM lA ske| saMkSepa meM jainiyoMkI aura apanI dhArmika saMsthAoM, tIrthoM evaM pUjya pratimAoMvartamAna hAlata vaisI hI ho rahI hai| hamAre pUrvaja samayakI kI surakSA sacce dilase cAhate haiM aura yaha nahIM pasanda karate haiM ki Age cala kara unakI niSkriyatA aura anyahaiM parantu bauddhoMkA nAma bhAratameM na rhaa| apane pUrvajoMkI, manaskatAke kAraNa-unhIMke apane doSoMke kAraNa unake isa dIrgha dazitAko hama bhUla rahe haiN| yaha eka mahA apane nAma aura nizAna bhI lopa ho jAya, bAkI na raha bhayaMkara bAta hai jisakA pariNAma hama abhI nahIM soca, jAMya / jainiyoMke sAre sArvajanika kAleja, skUla, dharmArthasamajha aura jAna rahe haiN| yadi yahI hAlata banI rahI; cikitsAlaya, dharmazAlAe, mandira ityAdi aura aba taka hamArI niSkriyatA nahIM chUTI evaM hama saMsArakI samasyAoM kI apAra dAnazIlatA ekadama vyartha jAyagI yadi bhabase aura paristhitiyoMse apaneko alaga, dUra aura udAsIna bhI samayakI mAMgake anusAra vyApaka pracArako hAthameM nahIM hI rakhate rahe to isase Age cala kara bar3A bhArI aniSTa liyA gayA / cetanA jIvana hai aura niSkriyatma vinAza yA hogaa| bhale hI isa bAta aura cetAvanI (Warming) mRtyu / jAgaraNa aura jAgRti to kucha hamAremeM hai para kI mahattAko hama samameM yA na samameM, jAneM yA na jAne, hamArI zaktiyA~ ucita dizAmeM nahIM lagAI jA rahI haiN| athavA jAna bUjha kara bhI anajAne bane raheM yaha dUsarI bAta yahI kharAbI hai| hai| anajAna bane rahanese to phalameM kamI nahIM pA sktii| vizvavyApI pracArakI eka aisI saMsthA banAI jAnI hama apane pairoM apane Apa kulhAdI mAra rahe haiN| ye lakSaNa cAhie jisameM zvetAmbara, digambarAdi sabhI binA kisI acche nahIM-hAnikAraka hai vyaktike lie bhI aura samAja mata bhedake sammilita zakti lagA kara jora zorase kArya evaM deza aura mAnavatAke lie bhii| prArambha karadeM-tabhI kucha acchA phala nikala sakatA hai| yaha pracArakA yuga hai| deza aura vizvake janamatako kAphI dera ho cukI hai, yadi hama aba bhI nahIM cete to apane pakSameM lAnA aura apanA prazaMsaka banAnA apane uddhAra yA rakSAkA upAya bAdameM honA sambhava nahIM raha astitvakI surakSA aura virodha yA kaTutArahita unnatike jaaygaa| khie bhAvazyaka hai / tathA saMsArake dhanI aura zaktizAlI vizvakI janatAmeM mAnava-samAnatAkI bhAvanA aura deza bhI, jinheM koI kamI nahIM aura jinheM bAharI sahA- svAdhikAra prAptikI ceSTA dina dina bar3hatI jAtI hai| dabA yatAkI apekSA nahIM, saMsArakI janatAkA sauhArda, prazaMsA, huA varga saceta, sajaga, sajJAna ho gayA hai aura adhikAsahAnubhUti evaM sahayoga pAneke lie apaneko evaM apanI dhika hotA jA rahA hai| sabhI mAnavoMkA sukha dukha aura nItiko sarva janapriya banAneke lie hI pracArameM bharakhoM jIvanakI pAvazyakatAe~ samAna hai evaM pRthvI aura prakRti For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234] anekAnta [kiraNa para hara mAnavakA, mAnava rUpa meM janma leneke kAraNa rahane kucha ho sakatA hai aura bhaviSya ujjvata evaM prAzApUrva aura unnati karanekA samAna haka hai, aisI bhAvanA dina dina banAyA jA sakatA hai| prabala hotI jA rahI hai| jainadarzana, dharma aura siddhAnta zrI kAmatAprasAdajI samAjake prAcIna itihAsaka bhI yahI zikSA dete haiM aura jainiyoMkA sArA dhArmika evaM aura eka sacce lagnazIla kAryakartA haiN| unhoMne vizvasAmAjika nirmANa aura vyavasthAeM isI Adarzako lekara jaina mizana' nAmakI saMsthA sthApita aura cAlU karake saMsthApita huI hai| kevala jainadharma hI aisA dharma hai jo eka bar3I kamIko pUrtiko hai| isa saMsthAne thode hI samaya'manuSyakI pUrNatA' ko hI sarvocca dhyeya yA zrAdarza mAnatA meM thor3e rupaye meM hI bar3A bhArI kAma kiyA hai / para samAja aura pratipAdita karatA hai| bAko dUsare loga 'devasva' ko kI udAsInatAke kAraNa ise jitanI Arthika madada milanI hI prAdarza mAnate haiM jo saMsArakI sabase bar3I g2alatI cAhie thI usakA zatAMza bhI nahIM mila skaa| yaha rahI hai| tIrthaMkarako mAnavakI pUrNatAkA sarvocca evaM saMsthA digambara, zvetAmbarake bheda bhAvoMse tathA dUsare sarvogapUrNa uttama prAdarza mAnA gayA hai| isI prAdarzake magahoMse mukta haiN| isake kAryako Age bar3hAnA hama sabhI vyApaka vistAra, pracAra aura praptaraNase ho mAnava-mAtrakA niyoMkA kartavya to hai hI-hameM apanI rakSA aura apane sadhyA kalyANa ho sakatA hai| ahiMsA aura satya to tIrthoM, saMsthAoM aura saMskRtikI rakSAke lie isa vartamAna isIkI do zAkhAeM haiM, jinakA bhI zuddha vikAsa jaina pracAra yugameM to atyanta jarUrI aura 'anivArya siddhAntoMmeM hI paraspara virodhI rUpase pUrNatAko prApta ho gayA hai| hotA hai / mAnava-kalyANakI kAmanAse bhI aura svakalyANa . saMsArameM yuddhakI vibhISikAko samApta karanA, hiMmA, kI bhramarahita bhAvamAse bhI hamArA yaha pahalA kartavya hai khUnakharAbIko dUra karanA aura sarvatra sukha zAnti sthApita ki hama ina sacce vizva-kalyANakArI siddhAntoMkA vizva- karanA hamArA dhyeya aura kartavya hai-isalie bhI hameM vyApaka pracAra apanI pUrI zakti lagA kara kareM / anyathA isa kalyANakArI saMsthAkI hara prakArase tana mana dhanase habha miTa jAyeMge aura hamArI sArI dUsarI sukRtiyA~ miTTI- pUrNa zakti evaM khule dilase sahAyatA karanA aura kAryako meM mila jAyeMgI, bekAra ho jAyeMgI-kisI kAmameM nahIM Age bar3hAnA hamArA apanA pahalA kAma hai aura jarUrI shraaveNgii| sAvadhAna / uTho, jAgo aura kAmameM laga hai| AzA hai ki hamAre jaina bhAI isa samayAnukUla cetaajaao| aba adhika dera karanA athavA anizcitatAkI vanI ( Timely warning ) aura isa prathama prAva dIrghasUtrIdazA vinAzakAraka hogii| aba taka jo g2alatI zyakatAkI bhora gambhIra dhyAna deNge| yA DhilAI isa kAmameM ho gaI so ho gii| abase bhI - anantaprasAda jaina saMyojakayadi saccI naganase kAmameM laga jAya to abhI bhI bahuta vizva jaina mizana paTanA vivAha aura dAna DA. zrIcandajI jaina saMgala sarasAvA nivAsI hAla eTAke suputra ci. mahezacanda bI. e. kA vivAha-saMskAra iTAvA nivAsI sAha Tekacanda phatahacanda jI jaina suputrI ci. rAdhA rAnIke sAtha gata tA. 7 disambarakA jaina vivAha vidhise sAnanda sampanna huaa| isa vivAhakI khuzImeM DA0 sAhabane 361) ru. dAnameM nikAle, jinameMse 11.) ru. iTAvAke jaina mandiroMko (alAvA chatra- cavarAdi sAmAnako) diye gaye, zeSa 211) ha. nimna jaina saMsthAoM tathA mantroM ko bheMTa kiye gaye: 201) vIrasevAmandira sarasAvA-dillI, jisameM 50) ru0 'anekAnta' kI sahAyatArtha zAmila hai| 15)sarI saMsthAe~-zrI mahAvIrajI atizayakSetra, syAhAda mahAvidyAlaya kAzI, RSabhabrahmacaryAzrama mathurA. u0 prA0 di0 gurukula hastinAgapura, bAhubali brahmacaryAzrama bAhubalI (kolhApura), jaina kanyA pAThazAlA sarasAvA samantabhadra vidyAlaya jaima anAzrama dehalI, pratyeka ko 5) rupye| 11) anekAnta bhira dUsare patra-jaina mitra, jaina sandeza, ahiMsAvANI, pratyeka ko 1) rupye| vIrasevAmandirako jo 201) rupayAkI sahAyatA prApta huI hai usake liye DAkTara sAhaba dhanyavAda ke pAtra haiN| For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI tIrtha yAtrA saMsmaraNa (gata kiraNa chaH se bhAge ] kolha pura dakSiNa mahArASTrakA eka zaktizAlI nagara kaI zilAlekha pAye jAte haiM, jo jainiyoMke gata gauravake rahA hai isa nagarakA dUsarA nAma zullakapura zilAlekhoMmeM paricAyaka haiN| unase unakI dhArmika bhAvanAkA bhI saMketa ballikhita milatA hai| kolhApurakA pratIta gaurava kitanA milatA hai| ye zilAlekha, mUrti lekha mandira aura prazasamRddha evaM zakti sampanna rahA hai isakI kalpanA bhI Aja stiyA~ zrAdi saba purAtana sAmagrI jainiyoMke atIta gauravakI eka pahelI banA huA hai| kolhApura eka acchI riyAsata smRti svarUpa haiN| para yaha bar3e khedake sAtha likhanA par3atA thI jo aba bambaI prAntameM zAmila kara dI gaI hai| yaha hai ki kolhApura rAjyake kitane hI mandiroM aura dhArmika nagara 'paMcagaMgA nadIke kinAre para basA hayA hai| aura sthAnoM para vaiSNava-sampradAyakA kabjA hai aneka Aja bhI samRda-sA lagatA hai / parantu kolhApura sTeTake mandiroMmeM zivakI piNDI rakha dI gaI hai| aisA upadrava kaba mUrti aura mandiroMke ve purAtana khaNDaharAta taNa sAmpradA- huzrA isakA koI itivRtta mujhe abhItaka jJAta nahIM ho yika uthala-puthala rUpa parivartana hRdayameM eka TIsa utpanna sakA / kolhApurase 5 mIla alaTAke pAsa pUrvakI ora eka kiye vinA nahIM rahate, jo samaya-samaya para vidyArthiyoM dvArA prAcIna jaina kAlija ( Jain College) thA jisa para utpAtAdike virodha svarUpa kie gae haiN| kolhApura sTeTameM brAhmaNoMne adhikAra kara liyA hai| kitane hI kalApUrNa digambarIya mandira ziva yA viSNu isI taraha aMbAbAIkA mandira, navagraha mandira aura maMdira banA diye gae haiN| aura kitane hI mandira aura zeSazAyI mandira meM tInoM hI mandira prAyaH kiso samaya mUrtiyA~ naSTa-bhraSTa karadI gaI haiN| kolhApura kitanA prAcIna jainiyoMkI pUjAko vastu bane hue the| inameMse aMbAbAIkA sthAna hai isakA koI pramANika ullekha athavA itivRtta mandira padmAvatI devIke lie banavAyA gayA thA / kolhAmere avalokana meM nahIM pAyA / parantu san 1880 meM purake upalabdha mandiroMmeM yaha mandira sabase bar3A aura eka prAcIna bar3e stUpake andara eka piTArA prApta huA thA, mahatvapUrNa hai| yaha maMdira purAne zaharake madhyameM hai / aura jisameM IsvIpUrva tRtIya zatAbdIke mauryasamrATa azokake kRSNapASANakA do khanakA banA humA hai| yahAMke nivAsI samayake akSara jJAta hote haiN| isase spaSTa ho jAtA hai ki jainIloga isa mandirako apanA mandira batalAte haiN| itanA kolhApura eka prAcIna sthala hai| hI nahIM, kintu mandirakI bhItoM aura guMbajoM para bahutasI isa rAjyako sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki kolhA nagna mUrtiyAM aura lekha aba bhI aMkita haiM. jinase spaSTa pura rAjyameM ittIsa hajAra jaina khetihara (kRSaka) haiM. jo pramANita hotA hai ki yaha mandira jaina saMghakA hai| ukta apanI striyoMke sAtha khekhIkA kArya karate haiN| ye khetihara maMdiroMke pASANa sthAnIya nahIM haiM kintu ve dUsare sthAnoMse apane dharmake sara upAsaka aura niyamoMke saMpAlaka hai, bAkara lagAye gaye haiN| unameM kalAtmaka khudAIkA kAma tathA padehImAnadAra hai| vaha apane magaDhoMko adAlatoM- kiyA hudhA hai, jo darzakako apanI bhora akRSTa kie vinA meM bahuta hI kama le jAte hai| itanA hI nahIM kintu apa- nahIM rhtaa| rAdha banajAne para bhI ve apanA nipaTArA pApa hI kara lete kolhApurake pAsa-pAsa bahutasI saNDita jainamUrtiyA~ haiN| ve prakRtitaH bhadra bhora sAhasI evaM parizramI haiM, unheM upalabdha hotI haiN| musalamAna bAdazAhoMne 13vIM vIM apane dharmase vizeSa prema hai| kolhApura rAjyake pAsa-pAsa zatAbdImeM aneka jainamandira tore aura mUrtiyoMko khaMDita sthAnoM meM jainiyoMne aneka mandira banavAe hai jinameMse kiyaa| jisase unakA yaza sadAke lie kalaMkita ho gyaa| kitane hI mandira pAja bhI maujUda haiN| yahA~ para zaka saMvat jaba ma loga brAhmapurI parvata para aMbAbAIkA maMdira kA 1058 (vikrama sambat 113) se lekara zaka sambat 11- rahe the| usI samaya rAjA jayasiMhane apanA ekavisI, 58 (vikrama sambat 1293) takake utkIrNa kiye hue banavAyA thaa| kahA jAtA hai ki yaha sabhAko For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ] anekAnta [kiraNa 7 --- pazcima mIla dUra bIDanAmaka sthAnapara kiyA kolhApurase uttarameM dasa mIla dUra vartI eka nagara hai karatA thA / jisakA nAma vadagAMva hai| yahAM eka jaina mandira hai| jise IsAkI 12vIM zatAbdImeM kolhApurameM kalacUriyoMke pAdappA bhaga seThIne san 1666 meM cAlIsa hajAra rupayA sAtha jinhoMne kalyANake cAlukyoMko parAjita kara dakSiNa kharca karake banavAyA thaa| dezapara adhikAra karaliyA thaa| cAlukyarAjAmauke sAtha isI taraha kolhApura sTeTameM aura bhI aneka grAmoM meM zilAhAra rAjAoMkA eka yuddha huA thaa| usa samaya san- prAcIna jaina mandiroMke banAye jAneke samullekha prApta ho 176 (vikrama saM0 1314) se 1206 (vi0 saM0 13. sakate haiN| kolhApura aura usake mAsa-pAsameM kitanehI 14 meM zilAhArarAjA bhoja dvitIyane kolhApurako apanI zilAlekha aura mUrtilekha hai jinakA phira kabhI paricaya rAjadhAnI banAyA thaa| aura vahamanI rAjAoMke vahA~ pAne karAyA jaavegaa| taka kolhApura meM unhIMkA rAjya rhaa| isa nagarameM cAra zikhara baMda maMdira haiM aura tIna caityA. isa pradezapara aneka rAjavaMzoMne-azvabhRtya, kadamba, laya hai / digambara jainiyoMkI gRha saMkhyA digambara jaina rASTrakUTa, cAlukya, aura zilAhAra rAjAoMne-rAjya kiyA DAyarekTarIke anusAra 201 aura jana saMkhyA 1046 hai| hai| cAlukyarAjAoMse kolhApura rAjya zilAhAra rAjAoM vartamAnameM uka saMkhyAmeM kucha hInAdhikatA yA parivartana ne chIna liyA thaa| 13vIM zatAbdImeM zilAhAra narezoMkA honA sambhava hai / zaharameM yAtriyoMke Thaharaneke liye do dharmabatna adhika bar3ha gayA thA, isIse unhoMne apane rAjyakA zAlAeM haiM jo jaina mandiroMke pAsa hI hai / eka digambara yatheSTa vistAra bhI kiyA / ye saba rAjA jainadharmake upAsaka naina boDiMga hAusa bhI hai, usameM bhI yAtriyoMko ThaharanekI the| ina rAjAoMmeM siMha, bhoja, ballAla, gaMDarAditya, suvidhA ho jAtI hai| vijayAditya aura dvitIya bhoja nAmake rAjA bar3e parAkramI jaina samAjake suprasiddha aitihAsika vidvAn DAkTara aura vIra hue haiM jinhoMne aneka maMdira banavAe aura e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT Thakta jaina borDiGga unakI pUjAdike lie gAMva aura jamInoMkA dAna bhI hAusa meM hI rahate haiN| Apa sthAnIya rAjArAma kAlijameM diyA hai ! prAkRta aura ardhamAgadhIke adhyApaka haiM / bar3e hI kolhApurake 'AjarikA' nAmaka sthAnake mahAmaNle- milanasAra aura sahRdaya vidvAna haiM, jaina sAhitya aura zvara gaNDarAdityadevadvArA nirmApita tribhunatilaka nAmaka itihAsake marmajJa, suyogya vicAraka, lekhaka tathA aneka caityAlayameM zaka saM0 1127 (vi. sa. 1262) meM granthoMke sampAdaka hai| Apa adhyApana kAryake sAtha-sAtha mUlasaMghake vidvAna meSacandra vidyadevake dvArA dIkSita soma sAhitya sevAmeM apane jIvanako lagA rahe haiM / zrImukhtAra deva munine zabdArzavacandrikA nAmaka vRtti racI thI, jo sAhaba aura maiMne Apake yahAM hI bhojana kiyA thA / Apa prakAzita ho cukI hai| usa samaya anya kArya meM atyanta vyasta the, phirabhI Apane zilAhAra rAjA vijayAdityake samayakA eka zilA carcAke liye samaya nikAlA yaha prasannatA kI bAta hai| lekha vamanI grAmameM zaka samvat 1073 vi0 saM0 1208 mApase aitihAsika carcA karake bar3I prasannatA huii| samAjakA prApta huA hai, jo epigrAphikA iMDikAke tRtIyabhAgameM ko Apase bar3I prAzA hai| Apa cirAyu hoM yahI hamArI madrita hanA hai, yaha lekha 44 lAinakA purAnI kanadI maMgala kAmanA hai| saMskRta mizrita bhASAmeM utkIrNa kiyA huA hai, jisameM kolhApurameM bhaTTArakIya eka maTha bhI hai, aura bhaTTArakabatalAyA gayA hai ki rAjAvijayAdityane coDahora-kAma- nI bhI rahate haiN| unake zAstrabhaMDArameM aneka grantha haiN| gAvunda nAmaka grAmake pArzvanAthake digambara jaina mandirakI abhI unakI sUcI nahIM banI hai| kezavavarNIkI mommaTaaSTadragyase pUjA va marammatake liye nAvuka gegollA jileke sArako karnATakaTIkA isI zAstrabhaMDArameM surakSita hai, mUdalUra grAmameM eka kheta aura eka makAna zrIkundakundAmbavI aura bhI kaI granthoM kI prAcIna pratiyAM anveSaNa karane para zrIkulacandamunike ziSya zrImAdhanandisiddhAMta devake ziSya isa maMDAra meM mileMgI / yahA~kA yaha maTha prAcIna samayase zrIbAInandi siddhAntadevake. carama bhokara dAna diyaa| prasiddha hai| yahAM para paM. mAzAparajIke ziSya vAdIndra For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] hamArI tIrthayAtrAke saMsmaraNa [237 vizAlakIrtibhI.rahe haiN| kolhApurase calakara hama loga ataH khArA pAnIkA hI upayoga karanA pdd'aa| aura bhoja stavanidhi phuNce| nAdise nivRtta ho kara 3 bajeke karIba hamaloga cannarAya stavanidhi dakSiNa prAMtakA eka suprasiddha atizaya kSetra pahanake lie cala diye / aura // bajeke karIba cannarAya hai| yahAM cAra mandira va eka mAnastambha hai| mandirake paTTana pahu~ca ge| aura caMcarAya paTTanase 8 // baje calakara , pIcheke ahAtekI dIvAla gira gaI hai jisake banAye jAnekI bajeke karIba zravaNabelgona (zvetasarovara) pahu~ca gae, rAstebhAvazyakatA hai| yahAM loga anya tIrthakSetroM kI bhAMti mAna- meMcalate samaya zravaNavelgola jaise 2 samIpa AtA jAtA manautI karaneke liye Ate haiN| usa samaya eka barAta AI thaa| usa lokaprasiddhamUrtikA dUrase hI bhavya darzana hotA huI thI, mandiroMmeM koI khAsa prAcIna mUrtiyAM jJAta nahIM jAtA thaa| aura gommaTezvara kI jayake nAroMse prakAza gUMja huii| yaha kSetra kaba aura kaise prasiddhi meM pAyA / isakA koI uThatA thA rAstekA dRzya bar3AhI suhAvanA pratIta hotA itivRtta jJAta nahIM humA / hama loga sAnaMda yAtrA kara thaa| aura mUrtike dUrase hI darzana kara hRdaya gadgad ho belagAMva aura dhAravADa hote hue hubalI pahu~ce / aura rahA thaa| sabhIke bhAvoMmeM nirmalatA, bhAvukatA aura mUrtike habalIse harihara hote hue hamaloga dAvaNagiri pahu~ce / seTha samIpameM jAkara darzana kara apane mAnavajIvanako saphala jIkI nUtana dharmazAlAmeM Thahare / dharmazAlAmeM saphAI aura banAnekI bhAvanA aMtarameM sphUrti paidA kara rahI thI, ki pAnIkI acchI vyavasthA hai| naimittika kriyAoMse itanemeM zrabaNa belagola bhA gayA / aura moTara apane nivRtta hokara maMdirajImeM darzana karane gye| yaha maMdira abhI nizcita sthAna para rukgii| aura sabhI savAriyA~ gammaTa banakara tayyAra huA hai| darzana-pUjanAdi devakI jayadhvanike sAtha moTarase nIce utarIM / aura yahI karake bhojanAdi kiyA aura rAtako yahAM hI pArAma kiyA, nizcaya huA ki pahale ThaharanekI vyavasthA karane bAdameM saba aura sabere cArabaje yahAMse calakara eka bajeke karIba pAra- kAryoMse nizciMta hokara yAtrA kareM / ataH prayatna karane para sIkerI pahu~ce, vahA~ snAnAdise nivRtta ho mandirajImeM darzana gA~va meM hI eka musalamAnakA bar3A makAna sau rupayeke kiye / pArzvanAthakI mUrti bar3I hI manojJa hai| eka zilA- kirAye meM mila gayA aura hamalogoMne " baje taka lekha bhI kanAr3I bhASAmeM utkIrNa kiyA huA hai| yahAM sAmAnazrAdikI vyavasthAse nizcita hokara sthAnIya samaya adhika ho jAnese mIThe pAnIke nala baMda ho cuke the, mandiroMke darzanakara pArAma kiyA / kramazaH paramAnanda jaina vivAha aura dAna .. zrIlAlA rAjakRSNajI jainake laghu bhrAtA lAlA harizcandrajI jainake suputra bAbU surezacandrakA vivAha mathurA nivAsI ramaNalAla motIlAlajI sorAvAoMkI suputrI sau. suzIlA kugArIke sAtha jaina vidhise sAnanda sampanna huaa| vara pakSakI porase 1000) kA dAna nikAlA gayA, jisakI sUcI nimna prakAra hai:10.) vIra sevA mandira, jaina sandeza, RSabha brahmacaryAzrama, mathurA, agravAla kAleja mathurA agravAla kAleja mathurA, ___ agravAla kanyA pAThazAlA mathurA pratyeka ko eka sau ek| 21) vAlI saMsthAeM syAdvAda mahAvidyAlaya banArasa, udAsInAzrama IsarI, ambAlA kanyA pAThazAlA, samandrabhadra vidyAlaya 25) jaina mahilAzrama, dehalI / agravAla dharmArtha auSadhAlaya, mathurA, gauzAlA mathurA pratyeka ko 25) 21) mandirAna mathurA, jayasihapurA, vRndAvana caurAsI, ghiyA maMDI, aura ghaattii| jaina anAthAzrama dehlii| . . prAcArya nami sAgara auSadhAlaya dehalI hara eka ko ikkiis| ' 11) vAlI saMsthAeM aura pada jaina bAlA vizrAma bhArA, mumuca mahilAzrama mahAvIra jI, jainamitra sUrata / 7) parindoMkA haspatAla, mAlamandira, dehlii| 1) anekAnta, jaina mahilAdarza, ahiMsA, vIra, jaina gajaTa dehalI, pratyeka ko pAMca / :) maniyADara phIsa / vIrasevAndirako jo 1.1) rupayA viDiga phaMDameM aura anekAnta ko 1) rupayA jo sahAyatArtha pradAna kiye haiN| usake liye dAtAra mahodaya dhanyavAdake pAtra haiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya paricaya aura samAlocana tIrthakara va mAna-lekhaka zrI rAmacandrajI sama- hai| abakI bAra samudra ta bAkyoMke nIce usa granthakA nAma puriyA bI. kaoNmarI. ela. / prakAzaka, hammIramasa pUnama maya uddezAdike de diyA gayA hai| prastAvanA DAkTara bhayacanda gamapuriyA, sujAmagar3ha (bIkAnera) | pRSTha saMkhyA vAma dAsajIne likhI hai| pAI-saphAI acchI hai| 470 / mUlya sajilda pratikA 2) rupyaa| kuNDalapura lekhaka'nIraja' jaina / prakAzaka paM. mohanabAla ke jana zAstrI, purAnI carahAI jabalapura (madhyapradeza) isa pustakameM tIrthaMkara baddha mAnakA zvetAmbarI mAnyatAna- pRSTha saMkhyA 28 mUlya pAMca paanaa| sAra paricaya diyA gayA hai| isa puskhakake do bhAga athavA ' prastuta pustakameM 'nIraja' jIne 12 lakhita pacoM meM khaNDa haiN| jinameMse prathamameM mahAvIrakA jIvana paricaya hai kuNDalapura kSetrakA paricaya dete hue vahAM kI bhagavAn aura dUsare meM uttarAdhyayanAdi sUtra-graMthoMparase upayogI mahAvIra kI usa sAtizaya mUtikA paricaya diyA hai| viSayoMkA saMkalana sAnuvAda diyA gayA hai aura unheM zikSA- kavitA sundara evaM sarala hai| aura par3hane meM sphUrti dAyaka pada, nigranthapada, darzanapada aura kAntipadarUpa cAravibhAgoM- hai| kavitA ke nimna pacIko dekhiye jinameM kavine meM yathAkramavibhAjita karake rakkhA hai| ina donoM meM jo mUrti bhaMjaka auraMgajeba kI manobhAvamA kA, jo TAkIlekara sAmagrI dI gaI hai vaha upayogI hai| mUrtike bhaMga karane kA prayatna karane vAlA thA___ parantu yaha khAsa taurase noTa karane lAyaka hai ki tIrthakara vadamAnakA jIvana paricaya apanI sAmpradAyika sabase Age auraMgajeba, karameM TA~kI lekara aayaa| mAnyatAnusAra hI diyA gayA hai / usameM koI navInatA para jAne kyoMkara aksmAta usakA tana au' mana parrAyA mAlUma nahIM hotI / yadi prastuta granthameM bhagavAna mahAvorake jIvanako asAmpradAyika rUpase rakkhA jAtA vaha vItarAga chavi ninirmeSa, aba bhI ghesI muskAtI thI to yaha adhika sambhava thA ki usase pustaka upayogI hI thI aTala zA~ti para lagatI thI-usako upadeza sunAtI tho nahI hotI, kiMtu asAmpradApI janoMke lie bhI paThanIva aura saMgrahaNIya bhI ho jaatii| pustakako prastAvanA suna par3A zAhake kAnoMmeM, miTTIke putale soca jarA, bAbU yazapAlajIne likhI hai| yaha ahaGkAra,dhanadhAnya sabhI-kucha,raha jAvegA yahIM dharA phira bhI zrIcandrajI rAmapuriyAne ukta pustakako mAla aura upayogI banAnekA bharasaka prayatna kiyA hai| 'jIvanakI dhArAmeM aba bhI, ta parivartana lA sakatA hai isake lie be vadhAIke pAtra haiN| pustakakI chapAI aura aba bhI aksara hai bhare mUr3ha,tU'mAnava'kahalA sakatA hai geTaapa, sundara hai| 2mahAvIra vANI-sampAdaka, paM vecaradAsajI dozI, ahamadAbAda / prakAzaka, bhArata kaina mahAmaNDala vrdhaa| sunakara kucha cauMkA bAdazAha, mastaka bhannA yA sArA pRSTha saMkhyA saba milA kara 270, sAija choTA, mUlya savA aba takake kRtyoM para usake, manane usako hI dhikArA do rupyaa| ukta granthakA viSaya usake nAmase spaSTa hai prastuta yaha bhrama thA athavA sapanA thAyA merIho matibhalIthI pustaka zvetAmbarIya sAgama granthoMparase upayogI viSayoM- pratimA kucha bolI nahIM, kintu yaha sadA-gaira mAmUlIthA: kA cayanakara unheM mAnuvAda diyA gayA hai| aura pIchese pustaka prakAzakase maMgAkara par3hanA caahiye| unakA prathama pariziSTameM saMskRta anuvAda bhI de diyA gayA -paramAnanda zAstrI 28 For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7 ] "vizAlakIrtibhI rahe haiN| kolhApurase calakara hama loga svanidhi pahu~ce / svanidhi dakSiNa prAMtakA eka suprasiddha atizaya kSetra hai / yahAM cAra mandira va eka mAnastambha hai / mandira ke pIche ahAte kI dIvAla gira gaI hai jisake banAye jAnekI AvazyakatA hai| yahAM loga anya tIrthakSetroM kI bhAMti mAnamanautI karaneke liye Ate haiN| usa samaya eka barAta AI huI thI, mandiroM meM koI khAsa prAcIna mUrtiyAM jJAta nahIM huii| yaha kSetra kaba aura kaise prasiddhi meM AyA / isakA koI itivRtta jJAta nahIM huA / hama loga sAnaMda yAtrA kara belagAMva aura dhAravADa hote hue hubalI pahu~ce / aura hubalIse harihara hote hue hamaloga drAvaNagiri pahu~ce / seTha jIkI nUtana dharmazAlA meM uhare / dharmazAlA meM saphAI aura pAnIkI acchI vyavasthA hai / naimittika kriyAoM se nivRtta hokara maMdirajI meM darzana karane gye| yaha maMdira abhI kucha varSa hue banakara tayyAra huA hai / darzana-pUjanAdi karake bhojanAdi kiyA aura rAtako yahAM hI ArAma kiyA, aura sabere cArabaje yahAMse calakara eka bajeke karIba ArasIkerI pahu~ce, vahA~ snAnAdise nivRtta ho mandirajI meM darzana kiye / pArzvanAthakI mUrti bar3I hI manoza hai| eka zilA lekha bhI kanAr3I bhASAmeM utkIrNa kiyA huA hai| yahAM samaya adhika ho jAnese mIThe pAnIke nala baMda ho cuke the, hamArI tIrthayAtrA ke saMsmaraNa [ 237 zrataH khArA pAnIkA hI upayoga karanA pdd'aa| aura bhoja nAdise nivRtta ho kara 3 bajeke karIba hamaloga cannarAya ke lie caladiye / aura 7 // bajeke karIba carAya paTTana pahu~ca ge| aura caMnarAya paTTanase 8 // baje calakara bajeke karIba zravaNabelagola (zvetasarovara) pahu~ca gae, rAstecalate samaya zravaNabelagola jaise 2 samIpa zrAtA jAtA thaa| usa lokaprasiddhamUrtikA dUrase hI bhavya darzana hotA jAtA thA / aura gommaTezvara kI jaya ke nAroMse prakAza gUMja uThatA thA rAstekA dRzya bar3AhI suhAvanA pratIta hotA thA / aura mUrtike dUra se hI darzana kara hRdaya gadgad ho rahA thaa| sabhI ke bhAvoMmeM nirmalatA, bhAvukatA aura mUrtike / samIpameM jAkara darzana kara apane mAnavajIvanako saphala banAnekI bhAvanA aMtara meM sphUrti paidA kara rahI thI, ki itanemeM zravaNa belagola zrA gayA / aura moTara nizcita sthAna para rukagaI / aura sabhI savAriyA~ gammaTadevakI jayadhvanike sAtha moTarase nIce utarIM / aura yahI nizcaya huA ki pahale ThaharanekI vyavasthA karaleM bAdameM saba kAryoMse nizciMta hokara yAtrA kreN| ataH prayatna karane para gA~va meM hI eka musalamAnakA bar3A makAna sau rupaye ke kirAye meM mila gayA aura hamalogoMne 11 baje taka sAmAnacAdikI vyavasthAse nizcita hokara sthAnIya mandiroMke darzanakara zrArAma kiyA / kramazaH paramAnanda jaina vivAha aura dAna zrIlAlA rAjakRSNajI jainake laghu bhrAtA lAlA harizcandrajI jainake suputra bAbU surezacandrakA vivAha mathurA nivAsI ramaNalAla motIlAlajI sorAvAoM kI suputrI sau0 suzIlA kumArIke sAtha jaina bidhise sAnanda sampanna huA / vara pakSakI orase 1000 ) kA dAna nikAlA gayA, jisakI sUcI nimna prakAra hai : 101) vIra sevA mandira, jaina sandeza, RSabha brahmacaryAzrama, mathurA, agravAla kAleja mathurA agravAla kAleja mathurA, agravAla kanyA pAThazAlA mathurA pratyeka ko eka sau eka / 51) vAlI saMsthAeM syAdvAda mahAvidyAlaya banArasa, udAsInAzrama IsarI, ambAlA kanyA pAThazAlA, samandrabhadra vidyAlaya 25) jaina mahilAzrama, dehlii| agravAla dharmArthaM zrauSadhAlaya, mathurA, gauzAlA mathurA pratyeka ko 25 ) 21) mandirAna mathurA, jayasiMhapurA, vRndAvana caurAsI, ghiyA maMDI, aura ghATI / jaina anAthAzrama dehalI | AcArya nami sAgara auSadhAlaya dehalI hara eka ko ikkIsa / jaina mitra 11) vAlI saMsthAeM aura pada jaina bAlA vizrAma zrArA, mumutu mahilAzrama mahAvIra jI, 7) parindoMkA haspatAla, bAlamandira, dehalI / 5) anekAnta, jaina mahilAdarza, ahiMsA, vIra, jaina gajaTa dehalI, pratyeka ko pAMca / 4) maniyADara phIsa / bIrasevArmAndarako jo 101 ) rupayA vilDiMga phaMDameM aura anekAnta ko 5) rupayA jo sahAyatArthaM pradAna kiye haiM / usake liye dAtAra mahodaya dhanyavAdake pAtra haiM / For Personal & Private Use Only sUrata /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. D. & anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI, 101) bA0 kAzInAthajI, # 251) bA0 sohanalAlajI jaina lamecU, 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI , 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina ,, 101) bA0 jItamala jo jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rAcA 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajA mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha suAlAlajI jaina 101) zrI phatehapura jaina samAja, kalakara / 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 101) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA0 badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagI, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokeTa, hisAra 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 251) lA0 raghuvIra siMha jI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) ku~vara yazavantasihajI, hAMsI jiH hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajA jana, rAcA 181) seTha jokhIrAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 5251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) zrImatI jJAnavatIdevI jaina, dharmapatnI sahAyaka 'vaidyaratna' AnandadAsa jaina, dharmapurA, dehalI 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA0 pa sAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dahalI 101) bA0 lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji0 sahAranapura 5122mAzayara. 3 prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI 1, dariyAgaMja dehalI / mudraka-rUpa-vANI priTiMga hAUsa 23, dariyAgaMja, dehalI