________________
૧. જન્મ અને બાળપણ
પોતાના ગુરુ શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ વિશે સ્વામી શ્રી વિવેકાનંદ એક પત્રમાં લખ્યું છે : “આ પુરુષે પોતાની એકાવન વર્ષની આવરદામાં રાષ્ટ્રના આધ્યાત્મિક જીવનમાં પાંચ હજાર વર્ષો જીવી બતાવ્યાં અને ભાવિ પેઢીઓ માટે એ એક આદર્શ બની રહેવાની કોટિએ પહોંચી ગયા.'' આ વિધાન સ્વામીજીના પોતાના જીવનને પણ એટલું જ યથાર્થ રીતે લાગુ પડે છે. ઓગણચાળીસ વર્ષની જીવનમર્યાદામાં એમણે કેટલું કેટલું કરી બતાવ્યું. એમના જીવનનો પરિચય કરાવવો એટલે આધ્યાત્મિક જીવનમાં અવગાહન કરવું. એમના જીવનમાં આપણને શ્રદ્ધા અને શંકાની ભારે મથામણો, પ્રચંડ નૈતિક બળ અને આધ્યાત્મિક જાગૃતિની સમગ્ર સાધનાનાં દર્શન થાય છે. એક મનુષ્ય તરીકે તેમ જ એક વેદાન્તી તરીકે એમણે પુરુષાર્થમાં જ ખરી પવિત્રતા જોઈ અને પવિત્રતામાં જ ખરું પુરુષાતન જોયું. એમની સ્વદેશભક્તિ એમના ધર્મદર્શનમાંથી પ્રકટ થઈ હતી. એમનું સમગ્ર જીવન અખંડ કર્મયોગ અને ઈશ્વરપરાયણતાથી પરિપૂર્ણ હતું. દિવ્ય જ્ઞાનથી પાવન થયેલી દષ્ટિનું એ પરિણામ હતું. દૂરથી આવતા દૈવી આદેશો એમણે સાંભળ્યા, ઝીલ્યા અને યુગને પરમ ધન્ય બનાવ્યો.
એવા એક યુગપુરુષનો જન્મ કલકત્તાના સિમલા નામના પરામાં રહેતા સુપ્રસિદ્ધ દત્ત કુટુંબમાં થયો હતો. એ કુટુંબ પાસે કેટલીયે પેઢીઓથી એકઠી થયેલી સંપત્તિ અને પ્રતિષ્ઠા પણ હતાં. દાનવીર સ્વભાવ, સ્વતંત્ર મિજાજ અને વિદ્યાવ્યાસંગ માટે આ કુટુંબ પ્રખ્યાત હતું. સ્વામીજીના પ્રપિતામહ શ્રી રામમોહન
