Book Title: Sambodhi 1994 Vol 19
Author(s): Jitendra B Shah, N M Kansara
Publisher: L D Indology Ahmedabad
________________
144 नारायण म. कंसारा
SAMBODHI पदमुपादीयते । प्रकरणं प्रमाणमित्युक्ते परमाणावतिव्याप्तिः । कथमिति चेत्, व्यणुकं प्रति परमाणुः प्रकरणं प्रकृष्टं करणमित्यर्थं । तन्निरासाय मेति । तथा च न कश्चिद् दोष इति, प्रमाकरणमित्यत्र भावप्रधानत्वान्निर्देशस्य, प्रमाकरणत्वमिति ज्ञेयम् ।।
लक्षणस्य हि लक्ष्यनिष्ठत्वनियमात् तदाह । प्रमाणमिति । नन्वत्र करणत्वं नाम किम् ? अविलम्बेन कार्योत्पादकत्वं वा व्यापारवत्त्वं वा ? नाद्यः, सन्निकर्षे ऽतिव्याप्तिः । कथम् ? आधुनिक नैयायिकानां चक्षुषः करणत्वे सन्निकर्षस्यावान्तरव्यापारत्वे न व्यवहितकारणत्वात्, चक्षुरादावव्याप्तेश्च । कथम् ? तस्य सन्निकर्षव्यवहितकारणत्वेनाविलम्बेन कार्योत्पादकत्वाभावात् । न चेत् कारणकलापसहितस्य चक्षुषोऽविलम्बेन कार्योत्पादकत्वान्नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । एवं हि घटादेरपि तथात्वादतिव्याप्तिः । न द्वितीयो, घटेऽतिव्याप्तेः । न च तत्र व्यापाराभावात् नातिव्याप्तिरिति वाच्यम्, चक्षुापारीभूतस्य घटचक्षुसंयोगस्यैव तद् व्यापारत्वात् । अत एव भिन्नलक्षणं यथा - तन्मात्रनिष्ठकार्यतानिरूपितकारणताऽवच्छेदक धर्मशालित्वं करणत्वमिति । अस्यार्थः - तन्मात्रे चाक्षुषज्ञानमात्रे निष्ठायाः कार्यता, तया निरूपिता कारणता, तस्या अवच्छेदकधर्मत्वं चक्षुष्ट्वं तेन शालित्वं करणमिति सुवचम् ।।
तथा च प्रमाणाभिन्नलक्षणं यथा - यथार्थ ज्ञानकारणत्वे सति, व्यापारवत्वे सति, अनुभवत्वव्याप्यजात्यवच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणताश्रयत्वं प्रमाणत्वमिति लक्षणं सम्पन्नम् । व्यापारवत्त्वभागग्रहणं चक्षुःसन्निकर्षादावतिव्याप्तिवारणायाश्रयत्वान्तभागग्रहणम् । शरीरादावतिव्याप्तिवारणाय कार्यतावच्छेदिका जातिश्चाक्षुषत्वादिः । तद्यथा - चक्षुरादिषडिन्द्रियानुमानोपमानशब्दकायतानां क्रमेण चाक्षुषत्वरासनत्वघ्राणीयत्वस्पार्शनत्वश्रोत्रत्वमानसत्वानुमितित्वोपमितित्वशाब्दत्वजातिभिरवच्छेदादवच्छेदिका जातिः । एतावता चक्षुरादिनवप्रमाणानां करणभूतानां कार्यरूपाश्चाक्षुत्वादिनवजातयो भवन्तीत्यर्थः ॥
शब्दादिसाक्षात्कारजनने श्रोत्रस्य श्रोत्रमन:संयोगो व्यापारः । शब्दात्यन्ताभावज्ञानजनने च स एव व्यापारः । शब्दस्य श्रोत्रशष्कुलीसंयोगश्च व्यापारः सविकल्पं निर्विकल्पकमपि द्वारमिति गोलकाद्यधिष्ठाने नातिव्याप्तिः, तस्येन्द्रियाधिष्ठानत्वे कारणत्वात् । न चालोकादावतिव्याप्तिः, तादृशकार्यताप्रतियोगिकारणत्वाभावात् तमोविषयकचाक्षुषज्ञाने तद्व्यभिचारात् । अस्यार्थ - अनुभवत्वस्य या साक्षाद्व्याप्यजातिस्तद्वद् एकजातीयं तज्जन्यसकलज्ञानमात्रं तदृत्तिकार्यता । तया निरूपिता कारणता । तस्या आश्रयत्वे सति तद्यथार्थकारणत्वम्। तादृशं यथाज्ञानकारणत्वमित्यर्थः ।।।
पदकृत्यानि - तद्यथार्थकारणत्वं प्रमाणत्वमित्युक्ते आत्मादावतिव्याप्तिः । तन्निरासाय ज्ञानेत्यारभ्य सत्यन्तं पदं देयम् । तथा च जन्यात्मविशेषगुणनिष्ठकार्यतानिरूपितकारणताश्रयत्वादतिव्याप्तिर्ध्वस्ता तावत्युक्ते घटेऽतिव्याप्तिः । तद्वारणाय सकलेति तावत्युक्ते त्वसम्भवः स्यात् । तद्वारणायेकजातीयेति । तथापि ज्ञानत्वे जात्या एकजातीयसकलजन्यज्ञानमात्रवृत्तिकार्यतानिरूपितकारणताश्रयत्वं चक्षुरादौ नास्ति, अत्रानुमित्यादावकारणत्वात् । अत आह - अनुभवत्वसाक्षाद्व्याप्यजातिमदिति । साक्षादिति अनुभवत्वस्य व्याप्यम्। अनुभवत्वव्याप्यमादाय असम्भवत्ववारणाय तेन च भेदगर्भव्याप्यतालाभान्न दोषः ॥
ननु साक्षाव्याप्यजातयः कति ? तथाहि - अनुभवत्वस्य व्याप्यजातयो नव भवन्ति, यथा चाक्षुषत्वरासनत्वघ्राणीयत्वस्पार्शनत्वश्रावणत्वमानसत्वानुमितित्वोपपमितित्वशाब्दत्वलक्षणाः [इति ।]
Page Navigation
1 ... 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182