Samantbhadra Swamino Samay

Author(s): M A Dhaky
Publisher: Z_Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_1_002105.pdf and Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_2

Page 5

૩૨
નિગ્રન્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
છે, તો બીજી તરફ તેમને સાતમી શતાબ્દીના આખરી ચરણમાં મૂક્વામાં આવે છે". દેવનંદીનો કર્મકાળ, મેં અદાવધિ રજૂ થયેલ વિવિધ દાવાઓના પરીક્ષણ પછી, અને ઉપલબ્ધ આંતરિક તેમ જ બહારનાં પ્રમાણોના આધારે, ઈ. સ. ૬૩૫-૬૮૦ના અરસાનો નિશ્ચિત કર્યો છે. આ મિતિ લક્ષમાં લેતાં સમતભદ્ર ઈ. સ. ૬૫૦થી અગાઉ થઈ ગયા હોવાની પૂરી શક્યતા છે.
(૪) બૌદ્ધ દાર્શનિક ધર્મકીર્તિ (ઈ. સ. પ૮૦-૬૬૦ કે ૨૫૦-૬૩૦) દ્વારા સમંતભદ્રના સ્યાદ્વાદ સંબદ્ધ “કિંચિત” ઉદ્ગારાદિનું ખંડન થયું હોય તેમ જણાય છે.
(૫) મીમાંસક કુમારિલ ભટ્ટ દ્વારા સમતભદ્રના નિર્મન્થ-સર્વજ્ઞતાવાદાદિનું ખંડન હોય તો સમંતભદ્રની કૃતિઓ ઈસ. ૬૦૦ આસપાસમાં ઉપલબ્ધ હોવી ઘટેર૯.
સાહિત્યિક રચનાઓમાં ઉલ્લેખો આદિથી થઈ શકતી પૌર્વાપર્ય-આશ્રિત નિર્ણયોની મર્યાદા અહીં આવી રહે છે. હવે સમંતભદ્રની કૃતિઓ અંતર્ગતની વસ્તુ, એમનાં દાર્શનિક વિભાવો-ગૃહીતો, અને એમનાં વચનોમાંથી સૂચવાતા કાલ-ફલિતાર્થ ઇત્યાદિ અંગે ગવેષણા ચલાવતાં પહેલાં સાંપ્રતકાલીન લેખકોએ એમનો સમય નિર્ધારિત કરવામાં જે મુદ્દાઓ ગ્રહણ કર્યા હોય, અને જે નિષ્કર્ષો કાઢ્યા હોય, તેને સમીક્ષાત્મક દૃષ્ટિએ જોઈ વળવું ઉપયુક્ત છે :
(૧) ખ્યાતનામ દિગંબર વિદ્વાન, વિદ્યાવારિધિ જયોતિપ્રસાદ જૈનની રજૂઆત છે કે સમંતભદ્ર કાંચીપુરના સુપ્રસિદ્ધ બૌદ્ધ દાર્શનિક ભિક્ષુ નાગાર્જુનના સમકાલિક છે અને બન્ને વિદ્વાનોનો એકબીજા પર પ્રભાવ પડેલો છે. મહાયાન સંપ્રદાયના માધ્યમિક સંઘના અપ્રચારી દાર્શનિકોમાં આચાર્ય નાગાર્જુનનો સમય ઈસ્વીસની પહેલી-બીજી શતાબ્દીના અરસાનો, સાતવાહન યુગમાં, મનાય છે. આથી સમંતભદ્રનો પણ એ જ કાળ ઠરે : પણ પહેલી વાત તો એ છે કે આ “પારસ્પરિક પ્રભાવ” સિદ્ધ કરે તેવાં કોઈ જ પ્રમાણો તેઓ રજૂ કરતા નથી. બીજા કોઈ વિદ્વાને આ વાત અન્યત્ર સવિસ્તર ચર્ચા હોય તો તેનો પણ હવાલો દેતા નથી, સમંતભદ્રનો સમય જ જ્યાં નિશ્ચિત ન હોય તેવી સ્થિતિમાં તો અન્ય સ્વતંત્ર પ્રમાણો દ્વારા સમંતભદ્રને જો એટલા પ્રાચીન ઠરાવી શકાય તો જ તેમના નાગાર્જુન સાથેના સમકાલિપણાની કે સામીપ્યની કલ્પના માટે અવકાશ રહે; નહીં તો જ્યાં વૈચારિક-શાબ્દિક સામ્ય જોવા મળે. ત્યાં નાગાર્જુનનો પ્રભાવ સમતભદ્ર પર પડેલો ગણાય; અને તે ઘટના પછીના ગમે તે કાળમાં ઘટી હોવાનું સંભવી શકે. આપણે અહીં આગળ જોઈશું તેમ સમંતભદ્ર એટલા પ્રાચીન ન હોવાનાં ઘણાં પ્રમાણો ઉપલબ્ધ થઈ શકતા હોઈ ઉપરની સ્થાપના સ્વતઃ નિસ્ટાર બની જાય છે.
(૨) કર્ણાટકમાંથી મળેલી એક હસ્તલિખિત નોંધને આધારે જયોતિ પ્રસાદ સમંતભદ્ર