Book Title: Samantbhadra Swamino Samay
Author(s): M A Dhaky
Publisher: Z_Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_1_002105.pdf and Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_2
View full book text
________________
સ્વામી સમંતભદ્રનો સમય
૪૫
मुरजबन्धयुक्तगोमूत्रिकाबन्ध આ સિવાય તેમણે જે એકાક્ષરાદિયમકયુક્ત પદ્ય નિયોજ્યાં છે, તેને અહીં ઉફૅકિત કરવાથી તેમની યથાર્થ સમયસ્થિતિનો ક્યાસ નીકળી શકશે. (જુઓ રિશિષ્ટ “વ').
સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રના વિકાસક્રમનું પૂર્ણરૂપેણ નહીં તોયે એની મુખ્ય ધારાઓની પ્રગતિનું કંઈક સ્પષ્ટ કહી શકાય તેવું ચિત્ર આપણી સામે છે, જેનો ઉપયોગ સમંતભદ્રના કાળનિર્ણયમાં નિઃશંક થઈ શકે તેમ છે. ઈસ્વીસની બીજી શતાબ્દી અને તે પછી થયેલા બૌદ્ધ સ્તુતિકારી માતૃચેટ અને આર્યદેવ તેમ જ મહાકવિ અશ્વઘોષ, મધ્યમકકારિકાકાર નાગાર્જુન, આર્ય અસગ, વસુબંધુ, અને દિનાગ સરખા દાર્શનિક બૌદ્ધ પદ્યકારો, તદતિરિક્ત નાટ્યકાર ભાસ, પ્રશસ્તિકાર હરિષેણ, અને કવિકુલગુરુ કાલિદાસ સરખા દિગ્ગજ વૈદિક કવિવરો, સાંખ્યસપ્રતિકાર ઈશ્વરકૃષ્ણ, અને બીજી બાજુ પ્રશમરતિકાર વાચક ઉમાસ્વાતિ તેમ જ દ્વાર્નાિશિકાઓ રચનાર સિદ્ધસેન દિવાકરાદિ નિર્ઝન્ય પદ્યકારોએ સામાન્ય અલંકારોનો તો પ્રયોગ કર્યો છે; પરંતુ સમંતભદ્ર પ્રયોગમાં લીધેલા અનેકાનેક જટિલ અલંકારો, દુષ્કર હમકો અને ચિત્રબદ્ધ કાવ્યો આદિ તો પૂર્વેના સંસ્કૃત વાડ્મયમાં ક્યાંયે શોધ્યા જડતા નથી. થોડે અંશે આવી આલંકારિક કવિતા-પ્રવૃત્તિ તો માઘના શિશુપાલવધ (પ્રાયઃ ઈસ્વી ૬૭પ), દંડીના કાવ્યાદર્શ અંતર્ગત દીધેલાં દષ્ટાંતો (પ્રાયઃ ઈસ્વી ૬૨૫)માં, અને એથી પહેલાં મહાકવિ ભારવિના કિરાતાર્જુનીય (ઈસ્વી ૫૦૦-૫૫૦) અંતર્ગત (ચિત્રાલંકાર સમેતો મળે છે. એમ જણાય છે કે ઈસ્વીસનુની છઠ્ઠી-સાતમી શતાબ્દીથી આલંકારિક સંપ્રદાયનો મહિમા કવિજનોમાં સ્થપાયેલો. ગદ્યમાં પણ સુબંધુની વાસવદત્તા (પ્રાય: ઈસ. ૫૦૦-પ૨૫), બાણભટ્ટની કાદંબરી (મું શતક, પ્રથમ ચરણ), ઈત્યાદિમાં એ કાળે સમાંતરે એવી જ જાટિલ્યપ્રવણ એવં ચતુરાઈદર્શનની, શબ્દાર્ડબરી, પ્રલંબ સમાસબહુલ, અને ક્લિષ્ટ વાક્યરચનાઓની અતિરેકપ્રધાન બની જતી પ્રવૃત્તિ જોવા મળે છે. દક્ષિણમાં આલંકારિક મહાકવિ ભારવિની ખૂબ પ્રસિદ્ધિ હતી.
હોળેની રવિકીર્તિની પ્રશસ્તિ (ઈ. સ. ૬૩૪)માં કવિએ કાલિદાસ સાથે ભારવિની ગિરાનું આદર્શ રૂપે સ્મરણ કર્યું છે. સંભવ છે કે સમતભદ્ર સામે ભારવિનો કાવ્યાદર્શ રહ્યો હોય; એટલું જ નહીં, ભારવિથી ચાર તાંસળી ચઢી જવાનો તેમણે ઉદ્યમ કર્યો હોય તો ના નહીં ! આટલી ભીષણ માત્રામાં, ઘોરાતિઘોર આલંકારિક પ્રક્રિયાઓનો પ્રયોગ કરનાર સમંતભદ્રને ઉલ્મી-ઈ-આઝમ મુખ્તાર સાહબ, પ્રજ્ઞામહાર્ણવ ડા, જયોતિપ્રસાદ જૈન, ન્યાયમહોદધિ પં. દરબારીલાલ કોઠિયા, ઇત્યાદિ વિદ્વાનો શું જોઈને ઈસ્વીસની બીજી-ત્રીજી શતાબ્દીમાં મૂકતા હશે ! અને સિદ્ધસેન દિવાકર પર સમતભદ્રનો પ્રભાવ છે, અસર છે, એવી જયઢક્કા પં. મુખ્તાર, દેવેન્દ્રકુમાર શાસ્ત્રી**, કુસુમ પટોરિયા* આદિ દિગંબર વિદ્વાનો ક્યા આધારે વગાડી. રહ્યા હશે! ઉપર ચર્ચલ તમામ મુદ્દાઓનાં સાક્ષ્ય દ્વારા સમતભદ્રનો અસલી સમય હવે પારદર્શી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
