Samantbhadra Swamino Samay

Author(s): M A Dhaky
Publisher: Z_Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_1_002105.pdf and Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_2

Page 19

નિર્પ્રન્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
બની સામે આવી રહે છે. તેઓ નાગાર્જુન જ નહીં પરંતુ શબર, ઉમાસ્વાતિ, સિદ્ધસેનદિવાકર, ભર્તૃહરિ, વસુબંધુ, દિફ્નાગ, તેમ જ ભારવિ પશ્ચાત્, અને ભગવજ્જિનસેન, સ્વામી વીરસેન, યાકિનીસૂનુ હરિભદ્ર, અકલંકદેવ, એવું પૂજ્યપાદ દેવનંદી પૂર્વે અને કુમારિલ ભટ્ટના સમકાલમાં થયેલા જણાય છે. એ વાત લક્ષમાં લેતાં તેમનો સમયસંપુટ ઈસ્વીસન્ ૧૫૦-૬૨૫ વચ્ચેના ગાળામાં વિના અવરોધ સીમિત થઈ શકે છે.
૪૬
સમંતભદ્રના સમયસંબદ્ધ ચર્ચામાં, પરંપરામાં એમની મનાતી કૃતિ રત્નકરેંડકશ્રાવકાચારનું કર્તૃત્વ સંદેહાસ્પદ હોઈ છોડી દીધું છે. કદાચ તે એમની કૃતિ હોય તો યે શૈલીનો અને વસ્તુની દૃષ્ટિએ તો સાતમા શતકની પૂર્વેની હોવાનું ભાસતું નથી. બીજી એક વાત એ છે કે ઈસ્વીસન્ના ૧૫મા શતકથી મળતી શ્વેતાંબર પટ્ટાવલીઓમાં, વિશેષે તો તપાગચ્છીય અંતર્ગત ઈસ્વીસની આરંભની સદીઓમાં ‘સામંતભદ્ર’ નામક વનવાસીગચ્છના આચાર્યનું નામ આવે છે; પહેલાં તો નામની જોડણી ખોટી હોવા ઉપરાંત સમંતભદ્ર શ્વેતાંબર (કે પ્રાશ્વેતાંબર) પરંપરામાં થયા જ નથી; વનવાસી નામક કોઈ જ ‘ગચ્છ’” પૂર્વકાળે થયો હોવાનું પ્રાચીન પ્રમાણ ઉપલબ્ધ નથી, અને ત્યાં દીધેલો સમય પણ બિલકુલ ખોટો છે. એ ભ્રાંત મુદ્દાનો પં૰ મુખ્તારે સમંતભદ્રને ખૂબ પ્રાચીન ઠરાવી દેવાની લાલચમાં તેમના કાળનિર્ણયમાં ઉપયોગ કર્યો છે જે આયાસ અર્થહીન અને અશોભનીય ઠરે છે. આમ સર્વ જ્ઞાત સ્થાનકોણોથી પરીક્ષા કર્યા પછી લાગે છે કે સમંતભદ્રને ઈસ્વીસન્ની બીજી શતાબ્દીમાં મૂકવાના પ્રયાસ પાછળ કોઈ ખાસ કારણસર ધારણ કરેલ, સંભવતયા સંપ્રદાયનિષ્ઠાથી ઉદ્ભવેલ, હઠાગ્રહ-કદાગ્રહ-દુરાગ્રહ જ હોવાનું સ્પષ્ટ બની જાય છે. સમંતભદ્ર માની લીધેલા કાળથી વાસ્તવમાં ત્રણ-ચાર સદી મોડી થયાની હકીકતથી એમની મહત્તાને કોઈ જ આંચ આવતી નથી, આવી શકતી નથી !
ટિપ્પણો :
૧. ‘સિદ્ધસેન દિવાકર' અતિરિક્ત સિદ્ધસેન અભિધાનધારી અનેક આચાર્યો, મુનિઓ થઈ ગયા છે; જેમ કે, વાચક સિદ્ધસેન (પ્રાયઃ ઈસ્વી પમી-૬ઠ્ઠી સદી), સિદ્ધસેન ક્ષમાશ્રમણ (મોટે ભાગે જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણના શિષ્ય; પ્રાયઃ ઈસ્વી ૫૭૫-૬૨૫), પુન્નાટસંઘ(યાપનીય વા દિગંબર)માં થઈ ગયેલા અને હરિવંશપુરાણકાર જિનસેનના એક પૂર્વજ (ઈસ્વી ૭મી શતાબ્દી), તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર-બૃહત્કૃત્તિકાર ગંધહસ્ત સિદ્ધસેન (જીવનકાળ પ્રાયઃ ઈસ્વી ૭૦૦-૭૮૦), સિદ્ધસેન-સિદ્ધર્ષિ (પ્રાયઃ ઈસ્વી ૯૭૫-૨-૧૮ યા ૯૧૨); અને કેટલાક મધ્યકાળમાં જુદા જુદા શ્વેતાંબર ગચ્છોમાં થઈ ગયેલા પ્રસ્તુત નામ ધરાવનાર ત્રણેક સિદ્ધસેનો આદિ.
૨. કેમકે તેઓ વિક્રમાદિત્યના સમકાલીન હોવાનું મધ્યકાલીન ચરિત-પ્રબંધાદિ સાહિત્યમાં કહ્યું છે, એટલે કે સંપ્રદાયમાં તથા કોઈ કોઈ જૈનેતર વિદ્વાન્ તેમને વિક્રમ-સંવત્સરના પ્રવર્તક મનાતા, કથાઓમાં પ્રસિદ્ધ વીરવિક્રમ સાથે જોડી તેમને ઈસ્વીસન્ પૂર્વે પ્રથમ શતાબ્દીમાં મૂકે છે; પરંતુ અન્ય અનેક સાથ્યોના આધારે