Samantbhadra Swamino Samay

Author(s): M A Dhaky
Publisher: Z_Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_1_002105.pdf and Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_2

Page 11

૩૮
નિર્ઝન્ય ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
પણ અટપટા છે. દાર્શનિક વિભાવો-પરિભાવો તેમ જ પરિભાષાનો પણ વિશેષ વિકાસ તેમના કાબેલિયતભર્યા આયોજનમાં છતો થઈ રહે છે. નિર્ચન્થ-દર્શનના સુપ્રસિદ્ધ સ્યાદ્વાદનો ચરમ વિકાસ તેમની કૃતિઓમાં સૌ પ્રથમ જોવા મળે છે અને તેમણે અનેકાંતવાદ પર તો ખૂબ જોર દેવા સાથે (તેના પ્રાયઃ એકર્થક મનાતા શબ્દો “યાદ્વાદ”નો નાદ પણ ઔર બુલંદ બનાવ્યો છે. “સ્યાદ્વાદ” શબ્દનો પ્રયોગ પણ પ્રથમ જ વાર તેમની આસમીમાંસા સરખી કૃતિમાં મળે છે. સ્યાદ્વાદ સાથે આગમયુગમાં તો શું પણ ઉમાસ્વાતિ કે સિદ્ધસેનની કૃતિઓમાં પણ સીધી રીતે નહીં જોવા મળતી “સમભંગી"ની પરિભાષાના પ્રયોજક પણ સમંતભદ્ર જ હોય તેમ લાગે છે૪૭, કેમ કે ઉમાસ્વાતિની કૃતિમાં તેનો ક્યાંયે ઉલ્લેખ નથી. બીજી બાજુ સિદ્ધસેન દિવાકરના સન્મતિ પ્રકરણમાં “અનેકાંત”નો ઉલ્લેખ છે પણ “સ્યાદ્વાદ” એવું “સપ્તભંગી"નો નહીં“. આમ સમંતભદ્ર સિદ્ધસેન પછી જ થયેલા છે. વધારામાં સિદ્ધસેનના સમયમાં જુદા જુદા સંપ્રદાયો વચ્ચે વાદ-વિવાદોની લીલા તો ચાલતી જ હતી; પણ તાર્કિક ભૂમિકાનું અતિ ગંભીર અને પૂર્ણ રીતે ખીલેલું સ્વરૂપ સમતભદ્રની આસમીમાંસામાં મળે છે. આ તથ્યો પણ પાંચમા શતક પછીની આગળ વધેલી પરિસ્થિતિ સૂચવે છે. સંબંધકર્તા દિગંબર વિદ્વાનોને મન આ મહત્ત્વપૂર્ણ મુદાઓનું કંઈ જ મૂલ્ય હોય તેમ દેખાતું નથી ! આ મુદ્દાઓ તેમની નજરમાં જ આવ્યા નથી. પંકોઠિયાએ નાગાર્જુનના ખંડનથી અને પં. કૈલાસચંદ્ર શબરના ખંડનમાત્રથી સમૃતભદ્રને તેમના સમકાલીન માની લીધા; પણ સમતભદ્ર તો શબર જ નહીં, ભર્તુહરિ, સિદ્ધસેન દિવાકર, અને દિનાગની પણ પછી જ થયા છે.
(૩) સમતભદ્રની સ્વોપજ્ઞ મનાતી, તેમની વાદીરૂપેણ દુર્જયતાની સૂચક ચારેક ઉક્તિઓ મળી આવી છે; (વસ્તુતયા તે બધી સમંતભદ્ર સંબદ્ધ લખાયેલા કોઈ નવમી-દશમી સદી આસપાસના, કે તે પૂર્વના? સંપ્રતિ અપ્રાપ્ય ચરિતમાંથી લીધો હોય તેમ લાગે છે.) તેના પરીક્ષણથી કેટલાક નવો પ્રકાશ લાધી શકે છે. (દિગંબર પંડિતો તેને તથ્યપૂર્ણ તો માનતા હોય તેમ લાગે છે પણ કોણ જાણે કેમ પણ તેના પર કાળનિર્ણયની દૃષ્ટિએ કશી જ વિચારણા તેમણે ચલાવી નથી.) આ પઘો હવે અવલોકનાર્થે એક પછી એક લઈએ : (अ) अवटु-तटमटति झटिति स्फुट-पटु-वाचाट धूर्जटेरपि जिह्वा ।
वादिनि समन्तभद्रे स्थिति तव सदसि भूप ! कास्थाऽन्येषां ॥
ઉપરના પદ્ય વાદમાં ધૂર્જટિ નામક કોઈ વાદી(શૈવ વિદ્વાન હશે?)ની સાથે થયો હશે તે વાદમાં તેની પૂર્વે જીભ ખંભિત કરી દીધાનું કોઈ રાજસભામાં સમંતભદ્ર આહ્વાન સહિત કહેતા હોય તેવો ભાસ થાય છે. દુર્ભાગ્યે આ ધૂર્જટિ વિષયે (તેમ જ સંબંધકર્તા રાજા વિશે) કશું જાણમાં ન હોઈ આ મુદ્દો કાળ-વિનિર્ણયમાં ઉપયુક્ત નથી.