________________
પંચમ બિંદુ મૌન એ એવો ઉપદેશ છે કે જે અવશ્ય ફળ આપે છે. લખાણ કે વાણી એની તોલે આવી શકે તેમ નથી. કેટલીક વખત તો ઊલટાં એ અવરોધક પણ બની રહે છે.''
અને આમ છતાંય પછીના સમયગાળામાં ભગવાન રમણ પાસેથી વાણી અને લેખન દ્વારા ઉપદેશ પ્રાપ્ત કરવા આ જગત ભાગ્યશાળી થયું તો છે. સને ૧૯૦૦ની સાલમાં ગંભીરમ્ શેષાઢેર નામના કોઈક સાધક રાજયોગની સાધના કરતા હતા. સાધનામાં આવતી મુશ્કેલીઓ અને સમસ્યાઓ સંબંધી પ્રશ્નો તેઓ અવારનવાર ભગવાન રમણને પૂછતા. સમાધિમાંથી જ્યારે ભગવાન જાગતા અને આંખો ખોલતા, ત્યારે તેમની આગળ કાગળના ટુકડાઓ અને પેન્સિલ મૂકીને એ પ્રશ્નોના ઉત્તરો લખાવતા. આમ, તે વખતે ભગવાને જે કંઈ લખ્યું, તે બધું પાછળનાં વરસોમાં નરનેદાર નામના ભકતે સંગૃહીત-સંકલિત કરીને “વિચારસંગ્રહમ્' નામના પુસ્તકરૂપે પ્રકાશિત કર્યું. એનો અંગ્રેજી અનુવાદ “Self inquiry' નામે પ્રકાશિત થયેલ છે.
ત્યાર પછી ૧૯૦૨ની સાલમાં શિવપ્રકાશમ્ પિલાઈએ પણ એ જ રીતે પૂછેલા પ્રશ્નોના ભગવાન રમણે આપેલા ઉત્તરોનો સંગ્રહ નાનયાર' (હું કોણ ?) નામે પ્રકાશિત કર્યો. નાનકડી પુસ્તિકારૂપ હોવા છતાં વિશ્વનો મુક્તિદર્શક હોઈને આ પુસ્તક વિશ્વવિખ્યાત બની ગયું છે. શ્રી નટનન્દારનું પણ એવા જ પ્રકારનું પુસ્તક “ઉપદેશમંજરી' પ્રકાશિત થયું છે. અંગ્રેજીમાં Spiritual instructions' નામે એનો અનુવાદ પ્રસિદ્ધ છે. આશુકવિ ગણપતિ મુનિએ તેથી જ તેમને “સર્વશ્રેષ્ઠ જ્ઞાનાચાર્ય ‘ભગવાન' કહ્યા છે.
