________________
મૂળ પાઠ છે : તે “ઉચ્ચાર-લાઘવ” (haplology : બોલવામાં સરળ થઈ પડે એ રીતે મૂળ શબ્દનો થતો કાંઈ જુદો ઉચ્ચાર) છે ! તે મૂળ પાઠ આ ઉપનિષદના શાંકરભાષ્યમાં (પા. ૨૫૩) પણ સચવાયો છે. પંદરમી-સોળમી સદીના રંગરામાનુજના (પા. ૧૧૫) આ ઉપનિષદ ઉપરના ભાગ્યમાં (વ્યાકરણશુદ્ધ) પ્રતિછન્ત પાઠના બદલે શાંકરભાષ્યમાં જળવાઈ રહેલો પ્રતિકને પાઠ વધારે આધારભૂત અને પ્રાચીન છે તેવું સેલોમને જણાવ્યું અને વ્યોહતલિંગે આ પાઠનો સુધારો કર્યો હતો તેનો વિરોધ પણ કર્યો (૧૯૯૧ : ૧૩, ૬૪-૭૦).
(નોંધ : “ઉચ્ચાર-લાઘવ” દર્શાવતા કેટલાક શબ્દો સંસ્કૃતમાં તથા પ્રાકૃતમાં વ્યવહારમાં વણાઈ ગયેલાં મળી આવે છે; જેમકે મનવઘ (સંસ્કૃત); અનવન (પ્રાકૃત/પાલિ); તથા મવદ્ય અને અવq. આ રીતે આધુનિક લોકભાષામાં પણ એવા શબ્દો મળી રહે છે; જેમકે - નર્ક < નરક; સ્વર્ણ < સુવર્ણ ; સ્મરણાર્થે > સ્મર્ણાર્થે વગેરે. અહીં એ દર્શાવવાની જરૂર નથી કે આ
બધા “ઉચ્ચાર-લાઘવ” શબ્દો શુદ્ધ નથી.) ૨. ... સ વાર્તા તે તત્ર તત્ર ! (મુંડક ઉપ. ૩.૨.૨, ૪૫૦, ૩૬૫)
“... તે ઈચ્છાઓના લીધે ત્યાં ત્યાં (આમ તેમ) જન્મે છે.”
મૂળ પાઠ #ામમ: પણ વ્યાકરણ-શુદ્ધ : મૈ:
વ્યાકરણ-વિરુદ્ધ ભાસતા મૂળે તૃતીય વિભક્તિ બહુવચનના આ મૂળ પાઠ ગ્રામમિ: (“ઇચ્છાઓ દ્વારા”)ને હેર્ટીલે (૧૯૨૪) fમ: પાઠ કરી, સુધારી મૂળ પાઠને તથા તેના અર્થને પણ બદલી કાઢ્યા ! આવો એ પ્રમાણભૂત લાગતો #ામ: પાઠ બૌદ્ધ-સંસ્કૃતમાં પણ જોવા મળે છે (એજર્ટનઃ ૪.૫૩-૫૪; અને ૧૯૮૧ : ૯૪).
ઉપનિષદોનાં પ્રતિષ્ઠિત પ્રકાશનોમાં વ્યાકરણ - વિરુદ્ધ ભાસતા મૂળગ્રંથ-પાઠોને વ્યાકરણના ઢાંચામાં ગોઠવવા યુરપ કે પશ્ચિમના વિદ્વાનોએ કરેલા સુધારા-વધારાથી તો તે તે ઉપનિષદોની હસ્તપ્રતોમાં અને તે તે ઉપરના ભાગોમાં હજી પણ મૂળ-સ્વરૂપે સચવાઈ રહેલા રહ્યા-સહ્યા લોકભાષામય સંસ્કૃત પાઠોનો આધાર પણ આપણે ગુમાવી બેસીશું !
૩. વિનાનનું વિજ્ઞાન ભવતે નાતિવાલી (મુંડક ઉપ., ૩.૧.૪ : ૪૪૮, ૬૩૪)
"Understanding this, one becomes a knower. There is no superior speaker" (14. ૧૯૩૧)
(=આ જાણીને તે વિદ્વાન થાય છે. તેનાથી કોઈ ઉત્તમ વાદ કરનાર નથી.)
અહીં માતે પાઠ સામાન્ય રીતે અશુદ્ધ લાગે છે. આથી છાન્દોગ્ય ઉપનિષદ ૭.૧૫.૪ (૨૬૮, પ૬૬)ને અનુસરીને વ્યોહતલિંગે (૧૯૦૧=૮) તેને વ્યાકરણ-શુદ્ધ પર્વત પાઠમાં સુધાર્યો. પરંતુ પરંપરાગત ગ્રંથ-પાઠને સુધાર્યા વિના જ રાઉએ (૧૯૬૫) આ વાક્યના શબ્દોને જુદી રીતે યોજયા; જેમ કે
વિજ્ઞાન વિદ્વાનુભવોનાતિવાવી લહિયાઓનું હસ્તપ્રતમાં સંહિતારૂપે આલેખન; સરખાવો ઉપર ૪.૧.૭.૧-૨).
विजानन् विद्वान् भव तेन+अतिवादी
તું જાણનાર, વિદ્વાનુ; અને તેથી અતિવાદી (વાદમાં આગળ પડતો) થા.” (જુઓ ૧૯૯૬; ૨૭૪) ૪. ... સાક્ષી વેતા વેવતો નિગઢ I (શ્વેતાશ્વતર ઉપ., ૬.૧૧ : ૪૩૦, ૬૨૭). “(દેવ)... સાક્ષી, શિક્ષા કરનાર (દંડનાર, સજા કરનાર), એકલો અને નિર્ગુણ છે.”
ઈન નિવૃતં પ્રચું યત્રેન પ્રતિપાત્ ''].
[ ૩૭
