________________
ગાંધી વાચનયાત્રા ૧૯૪૩થી ૧૯૪૮ : મહાત્માની આખરી તાવણી અને ચિરવિદાય
| સોનલ પરીખ ૧૯૪૩થી ૧૯૪૮ના વર્ષો ભારતના જ નહીં, વિશ્વના તોડફોડ પર ઊતરી આવ્યા. ગાંધીજીએ દુઃખપૂર્વક કહ્યું, “મારું પ્રિય ઇતિહાસના પણ મહત્ત્વનાં વર્ષો છે. તેનો ઇતિહાસ આપણે સહુ સુંદર બોમ્બે અહિંસાના કબ્રસ્તાન સમું દેખાય છે !' જાણીએ જ છીએ. પણ વાત માત્ર સાલ-બનાવની હોતી નથી. વાત ૧૯૪૭ની પંદરમી ઓગસ્ટે આઝાદી આવી. બોમ્બે હિલોળે હોય છે એ સમયખંડને ફરી જીવવાની, તેની ઉત્તેજના અને પીડાને ચડ્યું. શહેરભરમાં રોશની ને આતશબાજી થઇ. ગાંધીજી ત્યારે કરી એક વાર અનુભવી લેવાની. ૧૯૪૩થી ૧૯૪૮ દરમ્યાન બોમ્બેમાં ન હતા. દિલ્હીમાં પણ ન હતા. તેઓ કલકત્તામાં કોમી હિંસા ગાંધીજી બોમ્બેમાં ઓછું આવ્યા હતા. પણ તેમનાં એ કાળનાં અને ભાગલાથી પીડિત લોકોના ઘા પર મલમ લગાડી રહ્યા હતા. કાર્યોની, તેમની વ્યથાની અને તેમની ચિરવિદાયની અસર બોમ્બે બૉમ્બેમાં દસ લાખ રૂપિયાના ખર્ચે આઝાદીનો ઉત્સવ ઉજવાયો તે જાણીને પર સતત રહી હતી. જોઇએ કે “ગાંધી ઇન બોમ્બે'ના પૃષ્ઠોમાં આ ગાંધીજી ખિન્ન થયા - આટલા રૂપિયા કેટલા બધા લોકોને કોમ કાળ કઈ રીતે ઝિલાયો છે.
આવત! ૧૯૪૩ની ૨૬ જાન્યુઆરીએ બોમ્બના લોકોએ સ્વાતંત્ર્યદિન
ઑક્ટોબરમાં બોમ્બેના લોકો તેમનો જન્મદિન ઊજવવા આતુર
ઓક્ટોબરમાં બોમ્બેના લોકો તેમના ઊજવ્યો ત્યારે ગાંધીજી આગાખાન પેલેસમાં શોકાતુર દિવસો ગાળી
હતા. ગાંધીજી દિલ્હીમાં હતા. બહુ દુઃખી હતા. બોમ્બેમાં દરેક કોમે રહ્યા હતા. ૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૪૨ના દિવસે ગાંધીજીના જમણા હાથ ભેગા થઇને તિથિ પ્રમાણે ગાંધીજીનો જન્મ ઉજવ્યો ? ઓક્ટોબરને સમા મહાદેવભાઇ દેસાઇ હૃદયરોગના હુમલાથી આગાખાન
રજા જાહેર કરી. ચોપાટી પર કોંગ્રેસ પ્રમુખ કૃપાલાનીએ જાહેર પેલેસની કેદમાં મૃત્યુ પામ્યા હતા. પુત્ર સમા મહાદેવભાઇની ચિતાને
સભાને સંબોધી. ન્યૂયૉર્કના પાદરી ડૉ. જે.બી. હોસે ગાંધીજીને પોતાના હાથે જ અગ્નિ આપતા તોંતેર વર્ષના ગાંધીજી હચમચી
ઇસુ પછીના સૌથી ઉદાત્ત આત્મા' કહ્યા. તો ગયા હતા, પણ ભાંગી પડવાનું પાલવે તેવું ન હતું. બહાર
૩૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ના દિવસે ગાંધીની હત્યા થતાં તોફાનો ચાલતાં હતાં અને સરકાર ગાંધી પર દોષારોપણ કરી
બોમ્બેમાં રોષ અને હતાશા થી થોડા તોફાન થયાં, પણ તરત રહી હતી. તેનો વિરોધ કરવા અને આ અન્યાય તરફ વિશ્વનું ધ્યાન
બધું અંકુશમાં આવ્યું. ત્રણ લાખ માણસ દરિયાકિનારે ઊમટ્યું. ખેંચવા ગાંધીજીએ ૧૯૪૩માં ઉપવાસ કર્યા. ૧૯૪૪ના એપ્રિલમાં
ત્યાં બાપુની ચિતા પ્રગટી, અહીં શોકાતર લોકોએ ચૂપચાપ કસ્તુરબાએ પણ ચિરવિદાય લીધી. મહાદેવભાઈ અને કસ્તૂરબા વિના
સમુદ્ર સ્નાન કર્યું. ફેબ્રુઆરીમાં બાપુનાં અસ્થિ બોમ્બેમાં આવ્યાં. ગાંધીજી ખૂબ એકલા થઇ ગયા હતા.
ટાઉનહોલમાં તેના દર્શને આવતા લોકો તીર્થયાત્રાએ જતા હોય ૧૯૪૪ના મે મહિનામાં સરકારે ગાંધીજીને મુક્ત કર્યા. તેમનું
તેવા શ્રદ્ધાભક્તિભર્યા હતા. બધું ધ્યાન હવે કોમી શાંતિ પર હતું. પણ હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચે ખાઇ વધારે પહોળી થતી દેખાતી હતી. બીજી બાજુ ઝીણા દ્વિરાષ્ટ્ર સિદ્ધાંત
- દુનિયાભરમાંથી શ્રદ્ધાંજલિઓ આવતી હતી. જીવનભર લડતા પકડીને બેઠા હતા. ગાંધીજી બોમ્બે આવ્યા અને ઝીણા સાથે ઘણી
રહેલા મહાત્મા ગાંધીજીએ પોતાના માટે કદી કંઇ ઇચ્છયું ન હતું. મુલાકાતો કરી. ઝીણા પર ગાંધીજીની સમજાવટની કે ઉદારતાની
બોમ્બે ગવર્નમેન્ટે પોતાની જિંદગી માનવતાને માટે સમર્પ દેનાર કોઇ અસર થતી ન હતી.
ગાંધીજીને ભાવપૂર્વક અંજલિ આપી. ૧૯૪૫માં બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું. એ વર્ષના માર્ચ-એપ્રિલમાં પુસ્તક દર્શાવે છે કે ગાંધીજી અને બોમ્બેનો સંબંધ ઐતિહાસિક ગાંધીજી બોમ્બેમાં હતા. લોકોનો ઉત્સાહ પરાકાષ્ટાએ હતો. અને અવિભાજ્ય છે. ગાંધીજી પર બોમ્બની અને બોમ્બે પર ગાંધીજી એ ઉત્સાહની પાછળ રહેલા ભીષણ ભાવિને જોઇ શકતા ગાંધીજીની અમીટ અસર હતી. ગાંધીજીના નવા અને મૌલિક હતા અને સતત ભાષા અને વિચારની શુદ્ધિ તેમ જ આચરણમાં વિચારોએ બોમ્બના લોકોમાં અનેરી સ્કૂર્તિ ભરી દીધી અને બોમ્બેના અહિંસા પર ભાર મૂકી રહ્યા હતા.
લોકોની આધુનિકતા અને ઉદારતાએ ગાંધીજીને ઘણા પ્રોત્સાહિત - ૧૯૪૬માં દેશની સ્થિતિ વધારે તંગ થઇ. ૧૯૪૬માં ચોપાટી કર્યા. ખૂબ સુંદર રીતે એક નાના વાક્યમાં પુસ્તક ઘણું કહે છે : પર એક લાખ લોકોની જંગી મેદનીને સંબોધતાં સરદાર પટેલ અને ગાંધી એનર્જાઇડ ધ સિટી એન્ડ ધ સીટી નર્ચર્ડ હીમ. નહેરુએ કોમી હિંસાને વખોડી. ૧૯૪૬ના ફેબ્રુઆરી મહિનામાં “ગાંધી એન્ડ બોમ્બે'ની આ ઊડતી મુલાકાત અહીં પૂરી થાય છે. આ બોમ્બે હાર્બરમાં ફાટી નીકળેલો બળવો પછી કરાંચી અને કલકત્તા પુસ્તકનું ગુજરાતી રૂપ પણ થોડા સમયમાં વાચકોને મળશે. સુધી ફેલાયો. ૧૦૦૦૦ ખલાસીઓ અને ૬૬ જહાજો તેમાં ગાંધી પુસ્તકોના અંબારમાં એક જુદું તરી આવતું માહિતીસભર સંકળાયા. બ્રિટિશ સરકારે યુદ્ધજહાજોની મદદથી ક્રૂરતાપૂર્વક વિદ્રોહ અને રસપ્રદ “ગાંધી એન્ડ બોમ્બે' વાંચવા, વંચાવવા અને વસાવવા દબાવવા કોશિશ કરી. બોમ્બેમાં લોકો ઉશ્કેરાઇને હિંસા અને જેવું ખરું. III મોબાઈલ : ૯૮૩૩૭૦૮૪૯૪
ડિસેમ્બર - ૨૦૧૭
પ્રqદ્ધજીવન
