________________
૧૪ પ્રબુદ્ધ જીવન
મે, ૨૦૧૫ ચતુર્વિધ શરીરધારી પ્રાણીઓ છે, તેનો સમષ્ટિગત અધિષ્ઠાતા છે. આ અગ્નિ, અન્વાહાર્યપચન અગ્નિ અને આશ્વનીય અગ્નિ. ગાપત્ય ચતુર્વિધ સ્થૂળ શરીરોનું સમષ્ટિ ઉપહિત ચૈતન્ય વૈશ્વાનર કહેવાય છે. અગ્નિ (ગૃહનો પતિ)માં રોજની સામાન્ય આહુતિઓ અપાય છે. ચાર યોનિના જીવોમાં અનેક રૂપોમાં વિરાજમાન હોવાને કારણે તેને અન્યાહાર્યપચન અથવા દક્ષિણ નામના અગ્નિમાં પિતૃઓને સ્વધાદ્રવ્ય વિરાટ પણ કહે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, વૈશ્વાનરના રૂપમાં અપાય છે અને આશ્વનીય અગ્નિમાં દેવોને આહુતિ અપાય છે. સ્થૂળ શરીરની આ સમષ્ટિને “અન્નમય કોશ' તેમ “જાગ્ર” પણ કહેવામાં ત્યાર બાદ વૈશ્વાનર સંજ્ઞાનો અર્થ આત્મા સુધી વિસ્તર્યો છે. છાંદોગ્ય આવે છે. સ્થૂળ શરીરના આ સમષ્ટિ રૂપથી વિપરીત જે વ્યષ્ટિ ઉપહિત ઉપનિષદમાં કહ્યું છે કે અધ્યાત્મના કેન્દ્રમાં તેજ, જળ અને અન્નનું જે ચૈતન્ય છે તેને ઉપનિષદ અનુસાર ‘વિશ્વ' સંજ્ઞાથી ઓળખવામાં આવ્યું ત્રિક છે તે જ મનુષ્ય શરીરમાં મન, પ્રાણ અને વાણીના રૂપે છે. મનોમય, છે. મતલબ કે વૈશ્વાનરનું સમષ્ટિરૂપ ‘વિરાટ’ છે અને તેનું વ્યષ્ટિરૂપ પ્રાણમય અને વાર્ભય આત્મા જ પુરુષની અંદર રહેલો વૈશ્વાનર અગ્નિ વિશ્વ' છે.
છે. માંડૂક્ય ઉપનિષદમાં આત્માની ચાર અવસ્થાઓની વાત કરવામાં અહીં એટલું સમજાય છે કે આજે આપણે વિજ્ઞાનની પરિભાષામાં આવી છે, એમાં પહેલી અવસ્થાનું વર્ણન, એટલે જ, આ રીતે અપાયું ‘જીવનતત્ત્વ' કહીએ છીએ તેને જ ઋષિઓ ચૈતન્યતત્ત્વ કહે છે. કેન છેઃ જાગ્રત અવસ્થામાં રહેનારો, બહારના જગતના જ્ઞાનવાળો, સાત ઉપનિષદના ઋષિ એટલે તો કહે છે કે જે કાનની પાછળ રહેલી અંગો (માથું, આંખ, મોટું, પ્રાણ, મધ્યભાગ, ગુહ્યભાન અને પગ) સાંભળવાની શક્તિ છે, જે મનની પાછળ વિચારવાની શક્તિ છે અને વાળો, ઓગણીસ મુખ (પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો, પાંચ કર્મેન્દ્રિયો, પાંચ પ્રાણ, વાચાની પાછળ રહેલી બોલવાની શક્તિ છે, તે જ પ્રાણની પાછળ મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર) વાળો અને સ્થળ વિષયોને રહેલી જીવનશક્તિ છે અને
ભોગવવાવાળો વેશ્વાનર નામનો આંખની પાછળ રહેલી જોવાની '૨૦૧૫નો વિશિષ્ટ પર્યુષણ અંક
આત્મા એ આત્માની પહેલી અવસ્થા શક્તિ છે. “છાંદોગ્ય’ ઉપનિષદના ચોથા અધ્યાયના અગિયારમાથી | જૈન ધર્મ અને અન્ય ધર્મની આવશ્યક ક્રિયાઓ |
વૈશ્વાનર અગ્નિનું વિશ્લેષણ તેરમા ખંડમાં ગાપત્ય, આ વિશિષ્ટ અંકની વિદુષી માનદ્ સંપાદિકા:
કરતાં છાંદોગ્ય ઉપનિષદના ઋષિ દક્ષિણાગ્નિ અને આહવનીય –
કહે છે, આ અગ્નિમાં જે રાતું રૂપ ડો. રશ્મિબેન જિતુભાઈ ભેદા આ ત્રણ અગ્નિઓ, જે આ
દેખાય છે, એ તેજનું રૂપ છે, જે શરીરમાં અને વિરાટ વિશ્વમાં
(09867186440)
ધોળું રૂપ દેખાય છે, એ પાણીનું રહેલા છે, તેમનું રહસ્ય બતાવેલું
શ્રીમતી ભારતીબેન ભગુભાઈ શાહ (જળ)નું રૂપ છે અને જે કાળા જેવું છે. સૂર્ય, ચંદ્ર અને વિદ્યુતમાં જે | (09324115575)
રૂપ દેખાય છે, એ અન્નનું રૂપ છે. પ્રાણમયી ઊર્જાશક્તિ છે, તે જ જૈન પરંપરામાં પરમ તત્ત્વને, આત્માને, પરમાત્માને જાણવાના આવી રીતે અગ્નિનું અગ્નિપણું જ આ શરીરમાં છે. ઋષિઓએ | સાધનાનો માર્ગ એટલે છ આવશ્યક ક્રિયાઓને “પડું આવશ્યક' ક્યાં રહ્યું? એથી અગ્નિ પણ ક્યાં સર્વત્ર આ પ્રાણતત્ત્વનું દર્શન કર્યું | કહેવામાં આવે છે જેમાં સામાયિક, લોગસ્સ, વંદન, પ્રતિક્રમણ, રહ્યો? કહેવાનું તાત્પર્ય છે કે આ હતું. બધા દેવતાઓ અને દિવ્ય કાયોત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચખાણ)નો સમાવેશ થયેલો છે. અગ્નિ એ જ ચૈતન્યઅંશ છે, એ જ શક્તિઓમાં તેઓ પ્રાણશક્તિનું અન્ય ધર્મમાં પણ આવી ક્રિયાઓ છે.
પ્રાણરૂપી જીવનશક્તિ છે. સંચાલન અને પ્રતિબિંબ ઉપરના પ્રત્યેક વિષય અને અન્ય ધર્મનાં વિષય ઉપર તજજ્ઞ
આ શક્તિ ઉદીપ્ત, પ્રદીપ્ત અને નિહાળતા હતા. વિદ્વાનો પોતાનું ચિંતન આ અંકમાં પ્રકાશિત કરશે.
દ્રિવિત કઈ રીતે રાખી શકાય એ પણ તેમનું કેહવું છે કે આ
આ અષ્ટાઓ એ સમજાવ્યું છે. વિદ્વાનો અને લેખકોને સંપાદિકાનો સંપર્ક સાધવા વિનંતી. | શરીરરૂપ પુર (નગર)માં પ્રાણરૂપ
એમની રૂપકાત્મક વાણીમાં તેઓ અગ્નિઓ જ જાગે છે એમાં | ક્રિયા અને જ્ઞાનના સમન્વયનો આ વિશિષ્ટ અંક જિજ્ઞાસુ માટે
આ વાત આ રીતે સમજાવે છે: અપાન ગાઈપ અગ્નિ છે. થાન | એક અમૂલ્ય નજરાણું બની રહેશે.
જયારે સળગાવેલા અગ્નિમાં અન્વાહાર્યપચન અગ્નિ છે અને | પ્રભાવના માટે ઇચ્છિત નકલો માટે સંઘની ઑફિસમાં ૦૨૨- | જ્વાળાઓ ભભૂકી ઊઠે, ત્યારે પ્રાણ ગાઉંપત્ય અગ્નિમાંથી | ૨ ૩૮૨૦૨૯૬ ઉપર સંપર્ક કરવા વિનંતી. ૧૦૦ થી વધુ નકલોનો ઘીના બે ભાગની આહુતિઓ વચમાં પ્રગટાવાતો આવનીય અગ્નિ | ઑર્ડર હશે તો અંકમાં પ્રભાવનાકારનું નામ છાપી શકાશે. નાખવી. જેમનું અગ્નિહોત્ર પૂનમછે. પ્રાચીન સમયમાં દરેક ઘરમાં એક નકલની કિંમત રૂા. ૬૦/
અમાસ-ચાતુર્માસ અને આગ્રણ ત્રણ અગ્નિઓ રહેતા હતા એ
-તંત્રી)
નામની ઈષ્ટિઓ (યોગો) વિનાનું ત્રણ અગ્નિઓ એટલે ગાપત્ય
રહે છે, તેમ જ અતિથિ વિનાનું હોમ
