Prabuddha Jivan 2014 10 Jain Tirth Vandan ane Shilp Sthapatya Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 96

જૈન
,
ધ
( પૃષ્ટ ૮૮ • પ્રબુદ્ધ જીવન જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક -
ક્ટોબર ૨૦૧૪)
તેષાંક
જૈનધર્મ મેં તીર્થ કી અવધારણા
ડૉ. સાગરમલ જૈન
અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષક દ ક જૈન તીર્થ વંદની અને શિલા 2
[ જૈન દર્શનના અતિ વિદ્વાન તેજસ્વી ડૉ. સાગરમલ જેન પાર્શ્વનાથ શોધ સંસ્થા, બનારસના પૂર્વ ડાયરેક્ટર છે. તેમના સો થી વધુ ક પુસ્તકો, શોધ નિબંધો, લેખો વગેરે પ્રકાશિત થયેલા છે. તેમના માર્ગદર્શનમાં ઘણાં વિદ્યાર્થીઓ, સાધુ-સાધ્વીઓએ પીએચ.ડી., ; ડી.લીટ, એમ.એ, એમ.ફીલ કરેલ છે. વર્તમાનમાં તેમણે પોતે સ્થાપિત કરેલ સંસ્થા ‘પ્રાચ્ય વિદ્યાપીઠ', શાજાપુર (મ.પ્ર.)માં કાર્યરત છે. હું અત્રે તેમના તીર્થ સંબંધી બે લેખો અને શંખેશ્વર તીર્થસબંધી લેખ પ્રકાશિત કર્યા છે, પ્રથમ તીર્થની અવધારણા (Concept) સબંધી અને બીજો ‘તીર્થયાત્રા'માં તીર્થો વિશેના આગમિક ઉલ્લેખોની ચર્ચા ઉપરાંત યાત્રા સંઘમાં છરી પાલિત સંઘ અને તપ, પૂજા વગેરેની રે વિગત આપી છે. શંખેશ્વર તીર્થની યાત્રા ક્યારે પ્રારંભ થઈ તે જણાવેલ છે. શંખેશ્વર તીર્થ અમદાવાદથી વિરમગામ થઈ મોટર રસ્તે જઈ શકાય છે.]
સમગ્ર ભારતીય પરમ્પરા મેં ‘તીર્થ” કી અવધારણા કો મહત્ત્વપૂર્ણ એક વ્યાપક અર્થ મેં પ્રયુક્ત હુઆ હૈ. તીર્થ સે જૈનોં કા તાત્પર્ય માત્ર નઈ સ્થાન પ્રાપ્ત હૈ, ફિર ભી જૈન પરમ્પરા મેં તીર્થ કો જો મહત્ત્વ દિયા કિસી પવિત્ર સ્થલ તક હી સીમિત નહીં હૈ. વે તો સમગ્ર ધર્મમાર્ગનE કે ગયા હૈ, વહ વિશિષ્ટ હી હૈ, ક્યોંકિ ઉસમેં ધર્મ કો હી તીર્થ કહા ઔર ધર્મ-સાધકોં કે સમૂહ કો હી તીર્થ-રૂપ મેં વ્યાખ્યાયિત કરતે
ગયા હૈ ઔર ધર્મ-પ્રવર્તક તથા ઉપાસના એવં સાધના કે આદર્શ હૈ. શું કો તીર્થકર કહા ગયા છે. અન્ય ધર્મ પરમ્પરાઓ મેં જો સ્થાન ઈશ્વર તીર્થ કો આધ્યાત્મિક અર્થ છે કા હૈ, વહી જૈન પરમ્પરા મેં તીર્થકર કા. વહ ધર્મરૂપી તીર્થ કા જેનોં ને તીર્થ કે લૌકિક ઔર વ્યુત્પત્તિપરક અર્થ તે ઉપર ઉઠકર છે
સંસ્થાપક માના જાતા હૈ. દૂસરે શબ્દોં મેં જો તીર્થ અર્થાત્ ધર્મ- ઉસે આધ્યાત્મિક અર્થ પ્રદાન કિયા હૈ. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર મેં હૈ 8 માર્ગ કી સ્થાપના કરતા હૈ, વહી તીર્થકર છે. ઈસ પ્રકાર જૈનધર્મ મેં ચાંડાલકુલોત્પન્ન હરકેશી નામક મહાન નિર્ચન્થ સાધક સે જબ યહ હૈ ૭ તીર્થ એવં તીર્થકર કી અવધારણાઓં પરસ્પર જુડી હુઈ હૈ ઔર વે પૂછા ગયા કિ આપકા સરોવર કૌન-સા હૈ? આપકા શાન્તિતીર્થ ૐ જૈનધર્મ કી પ્રાણ હૈ.
કૌન-સા હૈ? તો ઉસકે પ્રત્યુત્તર મેં ઉન્હોંને કહા કિ ધર્મ હી મેરા જૈ જૈનધર્મ મેં તીર્થ કો સામાન્ય અર્થ
સરોવર હૈ ઔર બ્રહ્મચર્ય હી શાંતિ-તીર્થ હૈ, જિસમેં સ્નાન કરકે જૈનાચાર્યો ને તીર્થ કી અવધારણા પર વિસ્તાર સે પ્રકાશ ડાલા આત્મા નિર્મલ ઔર વિશુદ્ધ હો જાતી હૈ.' વિશેષાવશ્યકભાષ્ય મેં 2 દે છે. તીર્થ શબ્દ કી વ્યુત્પત્તિપરક વ્યાખ્યા કરતે હુએ કહા ગયા હૈ- કહા ગયા હૈ કિ સરિતા આદિ દ્રવ્યતીર્થ તો માત્ર બાહ્યમલ અર્થાત્ હું તીર્યને અનેનેતિ તીર્થ: અર્થાત્
શરીર કી શુદ્ધિ કરતે હૈ અથવા વે વાસ્તવ મેં તીર્થ વહ હૈ જો હમારે અંત્મા કે મલ જિસકે દ્વારા પાર હુઆ જાતા હૈ વહ
કેવલ નદી, સમુદ્ર આદિ કે પાર કો પોકર હમેં સંસાર-સાગર સે પાર કરાતા હૈ. તીર્થ કહલાતા હૈ. ઈસ પ્રકાર
પહુંચાતે હૈ, અતઃ વે વાસ્તવિક તીર્થ ૐ સામાન્ય અર્થ મેં નદી, સમુદ્ર આદિ કે વે તટ જિનસે પાર જાને કી નહીં હૈ. વાસ્તવિક તીર્થ તો વહ હૈ જો જીવ કો સંસાર-સમુદ્ર સે ઉસ હૈ યાત્રા પ્રારમ્ભ કી જાતી થી તીર્થ કહલાતે થે, ઈસ અર્થ મેં જેનાગમ પાર મોક્ષરૂપી તટ પર પહુંચાતા હે." વિશેષાવશ્યકભાષ્ય મેં ન કેવલ ૩
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ મેં માગધ તીર્થ, વરદામ તીર્થ ઔર પ્રભાસ તીર્થ લૌકિક તીર્થસ્થલ (દ્રવ્યતીર્થ) કી અપેક્ષા આધ્યાત્મિક તીર્થ (ભાવતીર્થ) રે જે કા ઉલ્લેખ મિલતા હૈ.૨
કા મહત્ત્વ બતાયા ગયા હૈ, અપિતુ નદિયોં કે જલ મેં સ્નાન ઔર તીર્થ કો લાક્ષણિક અર્થ
ઉસકા પાન અથવા ઉનમેં અવગાહન માત્ર સે સંસાર સે મુક્તિ માન ? - લાક્ષણિક દૃષ્ટિ સે જૈનાચાર્યો ને તીર્થ શબ્દ કા અર્થ લિયા – જો લેને કી ધારણા કા ખંડન ભી કિયા ગયા છે. ભાષ્યકાર કહતા હૈ કિ 8 સંસાર સમુદ્ર સે પાર કરાતા હૈ, વહ તીર્થ હૈ ઔર ઐસે તીર્થ કી ‘દાહ કી શાંતિ, તુષા કા નાશ ઇત્યાદિ કારણોં સે ગંગા આદિ કે જલ સ્થાપના કરને વાલા તીર્થકર હૈ. સંક્ષેપ મેં મોક્ષમાર્ગ કો હી તીર્થ કો શરીર કે લિએ ઉપકારી હોને સે તીર્થ માનતે હો તો અન્ય ખાદ્ય, રે કહા ગયા હૈ. આવશ્યકનિર્યુક્તિ મેં શ્રુતધર્મ, સાધના-માર્ગ, પેય એવં શરીર-શુદ્ધિ કરને વાલે દ્રવ્ય ઇત્યાદિ ભી શરીર કે લિએ જ પ્રવચન, પ્રવચન ઓર તીર્થ-ઈન પાંચોં કો પર્યાયવાચી બતાયા ઉપકારી હોને કે તીર્થ માને જાએંગે, કિંતુ ઇન્ડે કોઈ ભી તીર્થરૂપ મેં
ગયા હૈ. ઈસસે યહ સ્પષ્ટ હોતા હૈ કિ જૈન પરમ્પરા મેં તીર્થ શબ્દ સ્વીકાર નહીં કરતા હૈ. વાસ્તવ મેં તીર્થ વહ હૈ જો હમારે આત્મા કે ; ૬ કેવલ તટ અથવા પવિત્ર યા પૂજ્ય સ્થલ કે અર્થ મેં પ્રયુક્ત ન હોકર મલ કો ધોકર હમેં સંસાર-સાગર સે પાર કરાતા હૈ. જૈન પરમ્પરા ૬ જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વૈદતા અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક છ જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક
વિ.જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક્ર જૈન તીર્થ વંદન
0* જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષક 5 જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા