Prabuddha Jivan 2014 10 Jain Tirth Vandan ane Shilp Sthapatya Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 100

જૈત તે
( પૃષ્ટ ૯૨ • પ્રબુદ્ધ જીવન જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - ઑક્ટોબર ૨૦૧૪
તેષાંક
તીર્થ યાત્રા
| ડૉ. સાગરમલ જૈન
જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષક દ ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ
રજૈન પરમ્પરા મેં તીર્થયાત્રાઓં કા પ્રચલન કબ સે હુઆ, યહ ૩. દિલ ચલના (પાદચારી) રે કહના અત્યંત કઠિન હૈ, ક્યોંકિ ચૂર્ણિસાહિત્ય કે પૂર્વ આગમાં મેં ૪. શુદ્ધ શ્રદ્ધા રખના (શ્રદ્ધાચારી) 9 તીર્થ સ્થલોં કી યાત્રા કરને કા સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કહીં નહીં મિલતા હૈ. ૫. સર્વસચિત્ત કા ત્યાગ (સચિત્ત પરિહારી) હૈં સર્વપ્રથમ નિશીથચૂર્ણિ મેં સ્પષ્ટ રૂપ સે યહ ઉલ્લેખ હૈ કિ તીર્થકરોં ૬, બ્રહ્મચર્ય કા પાલન (બ્રહ્મચારી) શુ કી કલ્યાણક-ભૂમિયોં કી યાત્રા કરતા હુઆ જીવન દર્શન-વિશુદ્ધિ તીર્થો કે મહત્ત્વ એવં યાત્રાઓ સબંધી વિવરણ હમેં મુખ્ય રૂપ ર
કો પ્રાપ્ત કરતા હૈ.૨૮ ઇસી પ્રકાર વ્યવહારભાષ્ય ઓર વ્યવહાર સે પરવર્તી કાલ કે ગ્રંથોં મેં હી મિલતે હૈં. સર્વપ્રથમ “સરાવલી’ નામક ૬ ૬ ચૂર્ણિ મેં યહ ઉલ્લેખ હૈ કિ જો મુનિ અષ્ટમી ઔર ચતુર્દશી કો પ્રકીર્ણ, મેં શત્રુંજય - ‘પુણ્ડરીક તીર્થ” કી ઉત્પત્તિ કથા, ઉસકા મહત્ત્વ
અપને નગર કે સમસ્ત ચૈત્યોં ઔર ઉપાશ્રય મેં ઠહરે હુએ મુનિયોં એવં ઉસકી યાત્રા તથા વહાં કિએ ગએ તપ, પૂજા, દાન આદિ કે શું નજ કો વંદન નહીં કરતા હૈ તો વહ માસલઘુ પ્રાયશ્ચિત કા દોષી હોતા ફલ વિશેષ રૂપ સે ઉલ્લિખિત હૈ.૩૨ છે ૨૯
ઇસકે અતિરિક્ત વિવિધતીર્થ-કલ્પ (૧૩વી શતી) ઔર તીર્થ 5 શું તીર્થયાત્રા કા ઉલ્લેખ મહાનિશીથસૂત્ર મેં ભી મિલતા હૈ. ઇસ માલાએ ભી જો કિ ૧૨વીં-૧૩વી શતાબ્દી સે લેકર પરવર્તી કાલ મેં હૈં 9 ગ્રંથ કા રચના કાલ વિવાદાસ્પદ હૈ. હરિભદ્ર એવં જિનદાસગણિ પર્યાપ્ત રૂપ સે રચી ગઈ, તીર્થો કી મહત્ત્વપૂર્ણ જાનકારી પ્રદાન ૨ # દ્વારા ઇસકે ઉદ્ધાર કી કથા તો સ્વયં ગ્રંથ મેં હી વર્ણિત છે. નંદીસૂત્ર કરતી હૈ. જૈન સાહિત્ય મેં તીર્થયાત્રા સંઘોં કે નિકાલને જાને સબંધી ફ્રે $ મેં આગમોં કી સૂચી મેં મહાનિશીથ કા ઉલ્લેખ અનુપલબ્ધ હૈ. અતઃ વિવરણ થી ૧૩વી શતી કે પશ્ચાત્ રચિત અનેક તીર્થમાલા એવં ૬ યહ સ્પષ્ટ હૈ કિ ઇસકા રચના કાલ છઠી સે આઠવી શતાબ્દી કે મધ્ય અભિલેખોં મેં યત્ર-તત્ર મિલ જાતે હૈ, જિનકી ચર્ચા આગે કી ગઈ છું ૬ હી હુઆ હોગા. ઇસ આધાર પર ભી કહા જા સકતા હૈ કિ જૈન હૈ. [ પરમ્પરા મેં તીર્થ યાત્રાઓ કો ઇસી કાલાવધિ મેં મહત્ત્વ પ્રાપ્ત હુઆ તીર્થયાત્રા કા ઉદ્દેશ્ય ન કેવલ ધર્મ સાધના હૈ, બલ્કિ ઇસકા 8 હોગા.
વ્યાવહારિક ઉદ્દેશ્ય ભી હૈ, જિસકા સંકેત નિશીથચૂર્ણિ મેં મિલતા હૈ. ૧૪ * મહાનિશીથ મેં ઉલ્લેખ હૈ કિ “હે ભગવન્! યદિ આપ આજ્ઞા દૈ, ઉસમેં કહા ગયા હૈ કિ જો એક ગ્રામ કા નિવાસી હો જાતા હૈ ઔર ૐ તો હમ ચંદ્રપ્રભ સ્વામી કો વંદન કર ઔર ધર્મચક્ર કી તીર્થયાત્રા કર અન્ય ગ્રામ-નગરોં કો નહીં દેખતા વહ કૂપમંડક હોતા હૈ. ઇસકે છે ૨ વાપસ આએં.”૩૦
વિપરીત જો ભ્રમણશીલ હોતા હૈ વહ અનેક પ્રકાર કે ગ્રામ-નગર, - જિનયાત્રા કે સંદર્ભ મેં હરિભદ્ર કે પંચાશક મેં વિશિષ્ટ વિવરણ સન્નિવેશ, જનપદ, રાજધાની આદિ મેં વિચરણ કર વ્યવહાર-કુશલ હૈં ઉપલબ્ધ હોતા હૈ. હરિભદ્ર ને નર્વે પંચાશક મેં જિનયાત્રા કે વિધિ- હો જાતા હૈ તથા નદી, ગુહા, તાલાબ, પર્બત આદિ કો દેખકર ચક્ષુ છું ૬ વિધાન કા નિરૂપણ કિયા હૈ, કિંતુ ગ્રંથ કો દેખને સે ઐસા લગતા સુખ કો ભી પ્રાપ્ત કરતા હૈ. સાથ હી તીર્થકરોં કી કલ્યાણક-ભૂમિયોં કે
હૈ કિ વસ્તુતઃ યહ વિવરણ દૂરસ્થ તીર્થો મેં જાકર યાત્રા કરને કી કો દેખકર દર્શન-વિશુદ્ધિ ભી પ્રાપ્ત કરતા હૈ. પુનઃ અન્ય સાધુઓ કે હું અપેક્ષા અપને નગર મેં હી જિન-પ્રતિમા કી શોભાયાત્રા સે સમાગમ કા ભી લાભ લેતા હૈ ઔર ઉનકી સમાચારી સે ભી પરિચિત - સબંધિત હૈ. ઇસમેં યાત્રા કે કર્તવ્યોં એવં ઉદ્દેશ્યોં કા નિર્દેશ હૈ. હો જાતા હૈ. પરસ્પર દાનાદિ દ્વારા વિવિધ પ્રકાર કે ધૃત, દધિ, ગુડ,
ઉસકે અનુસાર જિનયાત્રા મેં જિનધર્મ કી પ્રભાવના કે હેતુ યથાશક્તિ ક્ષીર આદિ નાના વ્યંજનોં કા રસ ભી લે લેતા હૈ.૩૩ હું દાન, તપ, શરીર-સંસ્કાર, ઉચિત ગીત-વાદન, સ્તુતિ આદિ કરના નિશીથચૂ િકે ઉપર્યુક્ત વિવરણ સે યહ સ્પષ્ટ હોતા હૈ કિ હું
ચાહિએ.૩૧ તીર્થયાત્રાઓં શ્વેતામ્બર પરમ્પરા મેં જો છહ-રી જૈનાચાર્ય તીર્થયાત્રા કી આધ્યાત્મિક મૂલ્યવત્તા કે સાથ-સાથ ઉસકી 8 પાલક સંઘ યાત્રા કી જો પ્રવૃત્તિ પ્રચલિત હૈ, ઉસકે પૂર્વ-બીજ ભી વ્યાવહારિક ઉપાદેયતા ભી સ્વીકારતે થે.૩૩
હરિભદ્ર ઇસ વિવરણ મેં દિખાઈ દેતે હૈ. આજ ભી તીર્થયાત્રા મેં ઇન તીર્થવિષય શ્વેતામ્બર જૈન સાહિત્ય છે છહ બાતોં કા પાલન અચ્છા માના જાતે હૈ
તીર્થવિષયક સાહિત્ય મેં કુછ કલ્યાણક ભૂમિયોં કે ઉલ્લેખ ! કૅ ૧. દિન મેં એક બાર ભોજન કરના (એકાહારી)
સમવાયાંગ, જ્ઞાતા ઔર પર્યુષણાકલ્પ મેં હૈ. કલ્યાણક ભૂમિયોં કે છે ૨. ભૂમિશયન-(ભૂ-આધારી)
અતિરિક્ત અન્ય તીર્થક્ષેત્રોં કે જો ઉલ્લેખ ઉપલબ્ધ હોતે હૈ, ઉનમેં રે
| વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વંદના જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક * જૈન તીર્થ
OF જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષક ; જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષક જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ "
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક