Prabuddha Jivan 2010 05

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

મે ૨૦૧૦
ભજવ્યો છે. હિંદુ-મુસ્લિમ બન્નેના સંત સાહિત્યમાં તેની સ્પષ્ટ અસર જોવા મળે છે. એ યુગમાં ગુજરાતના મુખ્ય સૂફી સંતોમાં શેખ ખાં ગંજબક્ષ (૧૩૩૭-૧૪૪૫), સૈયદ બુરાહીન અબુ મુકમ્મદ બુખારી ઉર્ફ કુતુબેઆલમ (મૃ. ૧૪૫૨), શેખ મહમુદ ઈરજી (મૃ. ૧૪૫૮), સૈયદ મુહંમદ શાકલમ (૧૪૧૫૧૪૭૭), સૈયદ અહેમદ શાહ કોટિ નમન. જહાન શાહ (મૃ. ૧૫૯૪), શેખ જમાંલીીન અત્તા મોહંમદ (મૃ. ૧૫૭૮), પીર મોહંમદ શાહ, હઝરત ઉસ્માન અને હઝરત મહેમુદ શાહ બુખારીનો સમાવેશ કરી શકાય. જ્યારે અર્વાચીન યુગમાં પણ સૂફી સંતોના પ્રભાવનો સિલસિલો યથાવત રહ્યો છે. એ સંતોમાં દાસ સત્તાર શાહ ચિસ્તી, હઝરત
અશરફખાન અને હઝરત બદરુદ્દીન જેવા સંતોનો સમાવેશ કરી શકાય. સર્જક
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૈન શ્વેતાંબર તેરાપંથ સમાજના આચાર્ય શ્રી મહાપ્રજ્ઞજીનું મહાપ્રયાણ
આ યુગના પ્રાજ્ઞપુરુષ, ધરતી ઉપર સિતારા જેવા મહાજ્ઞાની આચાર્ય મહાપ્રસનો આત્મા તા. ૯ મેના અરિહંતશરણ થશે. ૯ સમગ્ર જૈન તેમ જ બૌદ્ધિકો માટે આ અસહ્ય દુઃખદ ઘટના છે. પૂજ્યશ્રીના જીવનકર્મ વિષેનો પ્રા. ડૉ. યોગેન્દ્ર પારેખ લિખિત અભ્યાસી લેખ પ્ર.જી.ના જૂનના અંકમાં પ્રગટ થશે.
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ પરિવારના પૂજ્યશ્રીના આત્માને કોટિ
ૐ અર્હમ્ નમઃ ૐ શાંતિ શાંતિ શાંતિઃ
પરાકાષ્ટા જોવા મળે છે.
૯
લોક સાહિત્યના પ્રખર સંશોધક
ઝવેરચંદ મેંઘાણી પણ યુગવંદના (પૃ. ૩૯)માં લખે છે,
‘ગેબી, હિમ, અગાધ ઊંડાણ ત્યાં યે આજે આગ લાગી છે ધૂંવાધાર ટોપ દાગી છે.'
એ જ રીતે મીરાંબાઈ (૧૪૫૦-૧૫૪૭) લખે છેઃ
રે
વિષનો પ્યાલો રાણે મોકો કે જો મીરાંને હાથ,
-તંત્રી.
પ્યાલા શબ્દનું મૂળ ફારસીમાં છે. જેના પરથી ગુજરાતીમાં પ્યાલી, પ્યાલો કે પવાલું શબ્દ આવ્યો છે. 6 મધ્યયુગના પ્રસિદ્ધ ભક્તિ સાહિત્યના
પ્રીતમદાસ (સંવત ૧૭૮૦-૧૮૫૪)ના કાવ્યોમાં પ્રભુપ્રેમની
અમૃત બની મીરાં પી ગયા જેને સહાય શ્રીવિશ્વનો નાથ.'
આ તમામ સૂફી સંતો પોતાની સાથે સાદગી, ભક્તિમય જીવન કે ઉદાર ધાર્મિક વિચારો માત્ર નહોતા લાવ્યા. પણ ગઝલ, રૂબાઈ, ના'ત અને કવ્વાલી જેવી લેખન શૈલી પણ લાવ્યા હતા. પરિણામે છેક ૧૫મી સદીથી ગુજરાતી સંત સાહિત્યનું કલેવર બદલવા લાગ્યું હતું, અરબીફારસી સાહિત્યના પરિચયને કારણે વ્યવહારની ભાષામાં સેંકડો અરબી-ફારસી શબ્દોને સ્થાન આપ્યું છે.
ફારસી શબ્દોનો પ્રવેશ થયો હતો. સમય જતાં એ શબ્દો ગુજરાતી ભાષાના પોતીકા શબ્દો બની ગયા. આવા રોજબરોજના વ્યવહારમાં
‘તીરે ઊભો જુવે ‘તમાશો' તે કોડી નવ પામે જોને.'
અહીં વપરાયેલ શબ્દ ‘તમાશો’ (ખેલ-ફજેતી-જોણું) ફારસી-ઉર્દુ ભાષાની દેન છે. આપણી બહુ જાણીતી કહેવતમાં ‘તમાર્થા’ શબ્દ
વપરાતા અનેક શબ્દો મધ્યકાલિન અભિલેખો, ખતપત્રો અને અર્વાચીન ગદ્ય-પદ્ય ગુજરાતી સંત સાહિત્યમાં આજે પણ જોવા મળે છે. 5. એવી રીતે ગોઠવાઈ ગયો છે, જાણે તે આપણો જ ન હોય. 7. ગુજરાતના જાણીતા ભક્તિ સાહિત્યના રચયિતા અખો, નરસિંહ મહેતા, મીરાંબાઈ, દયારામ, દૂરદૂરના પહાડો ને એક ધસી આવતી પ્રીતમદાસ વગેરેની રચનાઓ અરબી-ફારસી વર્ષાૠતુની ધારા જૂના બંધ તોડી નાખે છે. એવું જ કંઈક બન્યું હતું, 'રવીન્દ્રના સંકોચનો
શબ્દોથી શાગારેલી જેવા મળે છે. ગુજરાતી
સાહિત્યનો ચોટદાર વ્યંગકાર અખો ગુજરાતના સલ્તનત યુગમાં જ થઈ ગયો. તેની રચનાઓમાં
દીવાલ તૂટી ગઈ હતી. ભાભીની સાથે નવસભ્ય પાંગર્યું હતું. રવીન્દ્ર વાંચે અને કાદમ્બરી સાંભળે એવો સાહિત્યસહવાસ રજાયો હતો.એકબી વગર બેઉને ચાલતું નહી રવીન્દ્ર ધર્મ આવે અને ભાભીને જુએ નહીં તો ધૂંઆ-પૂંઆ થઈ જતા.
ફારસી શબ્દોની અસરકારક ઉપયોગ થયેલો જોવા મળે છે.
‘ગેબી’ નિપજ થઈ પિડ તણી, ત્યારે તું ત્યાં નોતો ધણી'
ખબર પડે કે કાદમ્બરી બહાર ગયાં છે એટલે ચિડાય. ભાભીને પાઠ ભણાવવા તેમના
ફારસી ભાષાના ગેબ (ન દેખાય એવી વસ્તુ) ઞમાંથી તેમની ચીજવસ્તુ ગાયબ કરતા. સુકુન, ૪૦૫, પ્રભુદાસ તળાવ,
શબ્દ પરથી ગુજરાતીમાં રૂઢ થયેલો ગેબી શબ્દ આપણી અભિવ્યક્તિમાં પોતીકો બની ગયો છે.
કાદમ્બરી આવે અને એમની વસ્તુ એની જગ્યાએ ન જડે કે તરત રવીન્દ્રને પૂછતા.
ભાવનગર-૩૬૪ ૦૦૧. મો. નં.: ૦૯૮૨૫૧૧૪૮૪૮
'જીભલડી રે તું હરી ગુણ ગાતા, આવડું આળસ ક્યાંથી રે.’ ‘હરીનો મારગ છે શૂરાનો નહીં કાયરનું કામ જોને,'
જેવા ભક્તિ ગીતોના સર્જક કવિ પ્રીતમે પણ પોતાના કાવ્યમાં
‘તમાશાને તેડું ન હોય' એમ જ્યારે આપણે બોલીએ છીએ ત્યારે તેના મૂળ છેક મધ્યકાલિન ગુજરાતમાં પડ્યા છે તેની આપાને કલ્પના
સુદ્ધાં નથી હોતી.
ટૂંકમાં, ઈસ્લામના સૂફી સંતોએ ગુજરાતી સંત સાહિત્યને એક નવો શબ્દ ભંડોળ આપ્યો હતો. આજે પણ એ શબ્દો આપણા સાહિત્યના અવિભાજય અંગ બની ગયા છે.
(ક્રમશ:)